Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 18

18 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004
JACQUELINE Wilson er mjög vin-
sæll barna- og unglingahöfundur í
heimalandi sínu Englandi, og íslensk-
ar stelpur hafa tekið bókum hennar
opnum örmum. Enda eru bækurnar
fínar og höfundurinn á mjög auðvelt
með að setja sig í spor og inn í huga
aðalsöguhetjunnar sem alltaf er ung-
lingsstúlka. Margir hafa lesið um æv-
intýri Ellie, Mögdu og Nadine í
„stelpu-bókunum“, þar sem höfund-
urinn tekur fyrir á nokkuð gagn-
sæjan hátt eitt „unglingavandamál“ í
hverri bók.
Nú er aðalsöguhetjan Lóla Rós
sem tekur sér það indæla nafn þegar
hún þarf að flýja ofbeldisfullan pabba
sinn, ásamt mömmu sinni og litla
bróður, og hefja með þeim nýtt líf í
London. Og líkt og gamla lífið gengur
nýja lífið svona upp og niður, enda
mamma Lólu Rósar ístöðulaus og
skrautlegur persónuleiki.
Þessi bók er mun lengri, marg-
slungnari og dýpri en fyrri bækur
höfundar. Hún lýsir nöturlegu fjöl-
skyldumynstri út frá sjónarhól ung-
lingsstúlku sem hefur það sorglega
hlutverk að vera í raun foreldri móð-
ur sinnar. Hún getur engan veginn
treyst henni, upp á hverju hún tekur
næst, og þarf í sífellu að hafa áhyggj-
ur af næsta degi og framtíð þeirra
saman, með eða án misgóðra kær-
asta.
Lýsingarnar á þeim mæðgum eru
raunsannar og báðar persónurnar
standa manni ljóslifandi fyrir augum.
Stúlkan er skapandi og klár með
ótrúlega ríkt innra líf, hún er ábyrgð-
arfull og vissulega góð
fyrirmynd fyrir les-
endur um leið og hún er
breysk. Mamman er
með allt of lágt sjálfs-
mat og leggur allt sitt í
útlitið og heldur að hún
geti ekki án karlmanns
verið. Um leið er hún
skemmtileg og einlæg
mamma sem tekur
börnunum sínum sem
jafningjum sínum –
kannski einum of. Pabb-
inn er hins vegar sið-
blindur og allt vekur
þetta vanlíðan og álag
hjá stelpunni sem þarf að vera alltof
fullorðin og áhyggjufull.
Um leið og bókin fjallar um að vera
foreldri foreldra sinna, lýsir hún á
raunsæjan hátt fjölskyldu-mynstri
þar sem ofbeldi, siðblinda, fátækt,
alkóhólistar, offitusjúklingar, sam-
kynhneigðir og krabba-
mein koma við sögu.
Þetta hljómar eins og
heljarinnar sápuópera,
en er í raun mjög eðli-
leg, falleg og látlaus
bók, laus við allar klisj-
ur og fordóma. Hér er
heldur ekki verið að
boða neinn hreinan
sannleika eða segja frá
ákveðnu vandamáli,
bókin er frásögn af lífi
sem á áreiðanlega eftir
að víkka sjóndeild-
arhring lesenda.
Lóla Rós er vönduð,
skemmtileg og átakanleg unglinga-
bók. Stíllinn er liðlegur og látlaus og
höfundi tekst á átakalítinn máta að
gefa okkur skýra sýn inn í sálarlíf og
drauma unglingsstúlku í raunalegu
fjölskyldumynstri.
Að þurfa að vera fullorðin
Hildur Loftsdóttir
BÆKUR
Unglingar
Höfundur: Jacqueline Wilson. Mynd-
skreytingar: Nick Sharratt. Þýðing: Þóra
Sigríður Ingólfsdóttir. 256 bls. JPV-
útgáfa. 2004.
Lóla Rós
LOKSINS fá dyggir aðdáendur Blíð-
finns að vita hvernig fer fyrir Blíð-
finni í hefndarferð hans til borg-
arinnar Targíu í Erlandi í leit að Otta
og Hinunum, sem Blíðfinnur telur
ábyrga fyrir því að skógur hans
brann til kaldra kola í fyrri hluta sög-
unnar um Blíðfinn og svörtu ten-
ingana sem út kom fyrir tveimur ár-
um. Bókin um lokaorrustuna hefst
þar sem síðustu bók lauk þegar Blíð-
finnur er nýstiginn á land í Erlandi
aleinn og yfirgefinn. Þar þarf hann að
finna sér leið til þess að hefja innrás í
borgina og leita uppi Otta, en líkt og
kemur fram í neðanmálsgrein er „alls
ekkert svo flókið að gera innrás, svo
framarlega sem maður gætir þess að
trufla engan“ (bls.29).
Á leið sinni að og um
borgina hittir Blíðfinn-
ur bráðskemmtilega
karaktera sem gera
sitt besta til að hjálpa
honum með misjöfnum
árangri þó, má þar
nefna einstaklega
klaufskan spjalldverg
og sjálfa Röðregluna.
En Blíðfinnur kynnist
ekki bara nýjum og
skondnum persónum,
hann kynnist líka sjálf-
um sér mun betur. Líkt
og lesendur muna
missti Blíðfinnur eig-
inleikann til þess að vera eilífur í síð-
ustu bók þar sem reiði hans og sorg
urðu þess valdandi að hann eltist
hratt. Í lokaorrustunni sjáum við ein-
mitt glímu hans við tímann, skynjum
hversu mikilvægt það er að aðrir
þekki mann sem þá manneskju sem
maður raunverulega er og verðum
ekki síst vitni að furðulegri sam-
tvinnan raunveruleika
og skáldskapar, sem er
sérlega skemmtilega út-
færð af hendi höfundar.
Eitt af því sem skar
þriðju bókina um Blíð-
finn úr hópi fyrri bóka
um ævintýrastrákinn
var ekki síst hversu
dimm og drungaleg hún
er, jafnvel svo mjög að á
stundum hafði und-
irrituð ákveðnar efa-
semdir um hvort bókin
gerði mikið annað en að
hræða unga lesendur
sína þar sem ógnin í sög-
unni er afar óljós og í
raun aldrei skýrð með berum orðum.
En vissulega má benda á að uppeldis-
og þroskagildi barnabóka felst ekki
síst í því að þar er hægt að kynna
ýmsa ógnvænlega hluti og jafnvel
hrylling sem börnin geta, í skjóli þess
að aðeins sé um skáldskap að ræða,
fengið ákveðna útrás fyrir og unnið
sig úr. Í Lokaorrustunni er þessi
óljósi drungi að mestu á bak og burt,
enda fáum við t.a.m. loksins útskýr-
ingu á framkomu Otta og Hinanna í
tengslum við brunann afdrifaríka.
Þrátt fyrir þetta hallast ég enn að því
að bækurnar um Blíðfinn höfði mun
meira til fullorðinna, ekki síst út af
húmor bókanna, og séu í raun fremur
barnabækur handa fullorðnum en
börnum.
Það er hins vegar alveg óhætt að
segja að þessi fjórða og síðasta bók
Þorvaldar um Blíðfinn er tvímæla-
laust besta bókin hans um æv-
intýrastrákinn með gleraugun góðu.
Höfundi tekst hér á einstaklega
næman hátt að tefla saman húmor og
tragedíu þannig að lesandinn sveifl-
ast milli þess að hlæja og gráta. Auk
þess sem vangaveltur hans um sam-
spil raunveruleika og skáldskapar
eru bæði spennandi og forvitnilegar.
Það verður vissulega erfitt að kveðja
Blíðfinn, en góðar bækur má sem bet-
ur fer alltaf lesa aftur og aftur.
Sagan öll
Silja Björk Huldudóttir
BÆKUR
Barnabók
Þorvaldur Þorsteinsson. Kápuhönnun,
kortagerð og myndskreytingar annaðist
Guðjón Ketilsson. Bjartur 2004, 110 bls.
Blíðfinnur og svörtu teningarnir – Lokaorr-
ustan
Þorvaldur Þorsteinsson
MATTHÍAS Viðar Sæmundsson lést
um aldur fram 3. febrúar 2004, og
varð öllum harmdauði er til hans
þekktu. Matthías var afkastamikill
fræðimaður, höfundur margra bóka
og enn fleiri greina og ritgerða. Þeg-
ar hann lést lét hann eftir sig full-
skrifað handrit að þessari bók og átti
að verða fyrra bindi ævisögu Héðins
Valdimarssonar. Góðu heilli var
ákveðið að leiða þennan hluta verks-
ins til lykta og gefa handritið út.
Hvað er ævisaga og hvernig á að
skrifa hana? Þessi spurning hefur
leitað á hug minn við lestur þessarar
bókar, og því meir sem ég las lengra.
Ég hef um dagana lesið allnokkrar
ævisögur, íslenskar og erlendar, og
lítið eitt komið að ævisöguritun sjálf-
ur. Við þá iðju hef ég sannfærst um,
að ævisagan er einstaklega skemmti-
legt form til að segja enn meiri sögu
en þá er að viðkomandi einstaklingi
eða söguhetju lýtur, í þrengsta skiln-
ingi. Jafnframt hef ég, eins og von-
andi flestir aðrir er við slík fást, velt
fyrir mér aðferðafræði ævisagnarit-
unar, gildi hennar og tilgangi. Þeim
vangaveltum verða ekki gerð skil
hér, en að minni hyggju gefur þessi
bók tilefni til umfjöllunar um þessi
efni. Vaknar þá sú spurning, hvort
ekki væri ráð að efna til málþings um
hvernig eigi að rita ævisögur, hvert
sé hlutverk þeirra og staða í íslenskri
sagnaritun.
Önnur spurning, sem ég hef hug-
leitt við lestur þessarar
bókar, er hvort hún sé í
raun ævisaga. Svarið við
þeirri spurningu hlýtur
að vera jákvætt en á hinn
bóginn verður að taka
fram, að hún er varla
hefðbundin ævisaga,
a.m.k. ekki samkvæmt
þeirri hefð sem tíðkast
hefur hér á landi.
Á kápusíðu bók-
arinnar segir, að hún sé
„ekki venjuleg Reykja-
víkursaga“, heldur „fjöl-
skyldusaga Héðins
Valdimarssonar“. Þess-
um staðhæfingum verð-
ur trauðla mótmælt, þær
hljóta að byggjast á vel ígrundaðri
skoðun aðstandenda bókarinnar og
þeir mega gerst vita. Engu að síður
er ljóst, að hér er efnt til ævisögu
Héðins, þessi bók átti að vera fyrra
bindi hennar, í síðara bindinu mun
höfundur hafa hugsað sér að segja
starfssögu hans. Þetta mótar alla
uppbyggingu bókarinnar og efnistök
höfundar. Í bókinni er hann að lýsa
sögusviðinu, þeim jarðvegi sem sögu-
hetjan var sprottin úr, umhverfinu
sem hann ólst upp í og mótaði lífssýn
hans og skoðanir. Að því leyti hefur
þessi bók verið hugsuð sem eins kon-
ar inngangur eða baksvið heild-
arverksins. Það skýrir að sínu leyti
aðferð höfundar, sem er nýstárleg en
þó ekki einsdæmi í íslenskri ævi-
sagnaritun. Má í því viðfangi benda á,
að Arnór Sigurjónsson beitti svipaðri
aðferð við ritun ævisögu Einars Ás-
mundssonar í Nesi fyrir u.þ.b. hálfri
öld. Þar var þó sögusviðið víðara, heil
sýsla og á köflum tvær.
Héðinn Valdimars-
son var um margt
stórmerkur og
óvenjulegur maður og
má undrum sæta að
rækileg ævisaga hans
hafi ekki verið rituð
fyrir löngu. Hann ólst
upp á óvenjulegu
heimili og voru for-
eldrar hans og systir
brautryðjendur í
mörgum efnum. Sjálf-
ur varð hann í senn al-
þýðuforingi og stór-
forstjóri og áttu sumir
samtímamenn hans
erfitt með að skilja
hvernig slíkt gæti far-
ið saman. Þar kenndi rótgróinnar
reykvískrar þröngsýni, stéttaskipt-
ingar og hólfahugsunar, sem er svo
vel lýst í þessari bók. Fjölskylda
Héðins var alla tíð í uppreisn gegn
ríkjandi tíðaranda og sama máli
gegndi löngum um hann sjálfan.
Þetta var fólk sem sjálft taldist til
miðstéttar í Reykjavík og komst
bærilega af, en varði kröftum sínum
ekki síst til að berjast fyrir rétti og
bættum kjörum þeirra er minna
máttu sín.
Vel má vera að þessi bók sé ekki
„venjuleg Reykjavíkursaga“ (ég veit
ekki hvernig slík saga lítur út), en
Reykjavíkursaga er hún óneitanlega.
Höfundur tók þann kost að lýsa
rækilega því umhverfi, sem Héðinn
Valdimarsson var sprottinn úr, og
tekst það á margan hátt ágætlega.
Hin eiginlega saga hefst um það bil
sem foreldrar Héðins, Valdimar Ás-
mundsson og Bríet Bjarnhéð-
insdóttir, flytjast til Reykjavíkur.
Meginefni sögunnar er lýsing á bæn-
um, eða þorpinu, frá því um miðjan 9.
áratug 19. aldar og fram yfir alda-
mót. Síðan er þeim systkinum, Héðni
og Laufeyju, fylgt til náms í Kaup-
mannahöfn, sagt frá kjörum þeirra
og ferli þar, og sögunni lýkur er Héð-
inn snýr heim frá námi.
Þessi aðferð er í senn metnaðarfull
og vandmeðfarin. Fjölskyldan er
ávallt miðpunktur sögunnar, en
hverfur þó á stundum í fjöldann og
meira segir af öðru fólki. Mikill fjöldi
samtímamanna er nefndur til sögu
og æviferill sumra er rakinn í þaula.
Flest af þessu fólki er fátækt og átti
við andstreymi að glíma. Með lýs-
ingum á því hefur höfundur trúlega
haft í huga að skýra baksvið sögu-
hetjunnar, lýsa því umhverfi sem
hann og hans fólk lifði og hrærðist í,
og sýna um leið hvers vegna hag-
fræðingurinn Héðinn Valdimarsson
gerðist síðar á lífsleiðinni verkalýðs-
foringi.
Þetta tekst að mörgu leyti ljóm-
andi vel og að lestri loknum hefur les-
andinn fengið skýra mynd af öm-
urlegum kjörum og erfiðu lífi þeirra
sem minna máttu sín í Reykjavík um
aldamótin 1900. Myndin af bæjarlíf-
inu er hins vegar óheil því miklu
minna segir frá hinum, sem betur
vegnaði. Hlýtur þá sú spurning að
vakna, hvorir hafi sett meiri svip á
bæjarlífið og skipt meira máli fyrir
framvindu sögunnar. Samúð höf-
undar með hinum fátæku og hrjáðu
leynir sér ekki. Hann dregur fram
mikla vitneskju um ævi þeirra og
kjör og lýsir ýmsum þáttum í bæj-
arlífinu, sem lítið hefur verið fjallað
um til þessa. Hitt er svo aftur annað
mál, hvort ævihlaup þessa fólks var
endilega dæmigerðara fyrir Reykja-
vík aldamótaáranna en líf þeirra, sem
björguðust bærilega af vinnu sinni.
Var ævihlaup hins drykkfellda lög-
fræðings Ásmundar Sveinssonar,
sem drakk sig frá embættum og
starfi og drukknaði að lokum í lækn-
um, sem Lækjargata er kennd við,
meira söguefni en farsæll ferill hús-
bónda hans og velgjörðamanns, Hall-
dórs Daníelssonar bæjarfógeta? Um
það má deila og spurning hvort of
mikil áhersla á hlut þeirra sem illa
vegnaði gefur ekki jafn skakka mynd
af sögunni og „höfðingjasagan“, sem
oft er gagnrýnd.
Eins og vænta mátti er þessi bók
öll ágætlega skrifuð og einkar læsi-
leg. Í henni er dregin upp skýr mynd
af ákveðnum þáttum mannlífs í
Reykjavík um aldamótin og ættu allir
að verða nokkru fróðari af þeim
lestri. Mikill fengur er og af rann-
sóknum höfundar í skjalasöfnum,
sem leiða í ljós margan fróðleik.
En gallalaus er þessi bók ekki
fremur en önnur mannanna verk.
Höfundur er á köflum ærið orðmarg-
ur og lætur gamminn geisa, stundum
um of. Myndin, sem dregin er upp af
Reykjavíkurlífinu á sögutímanum er
býsna einhliða. Við fáum góða mynd
af döprum kjörum þeirra, sem minna
máttu sín, drykkjumanna, sjúklinga
og hinna örsnauðu, en hvað um hina?
Þá ber bókin þess einnig nokkur
merki að hún var hugsuð sem hluti
stærra verks. Væri það verðugt
verkefni fyrir aðstandendur bók-
arinnar að finna höfund er gæti lokið
þeirri miklu sögu sem hér er efnt til.
Það er þó ekki á allra færi.
Fjölskyldusaga úr Reykjavík
Jón Þ. Þór
BÆKUR
Ævisaga
Höfundur: Matthías Viðar Sæmundsson.
544 bls. myndir. JPV útgáfa, Reykjavík
2004
Héðinn, Bríet, Valdimar og Laufey
Matthías Viðar
Sæmundsson
Litlu hnettirnir,
eða Tiny Plan-
ets, eru komnir
út sem dvd-kids
leikur með ís-
lensku tali, en
dvd-kids leikir
eru gagnvirkir
þroska- og fræðsluleikir sem gera
börnum kleift að taka þátt í því sem
fram fer í sjónvarpinu.
Í Litlu hnöttunum eru það vinirnir
Bing og Bong sem leika á gagnvirkan
hátt með börnunum. Þeir búa á
Heimahnettinum og á hverjum degi
setjast þeir upp í hvíta loðna sófann
sinn og kanna einhvern af litlu hnött-
unum. Á gagnvirkan hátt kenna þeir
börnum um árstíðirnar, hvernig er
best að klæða sig á Náttúruhnett-
inum, að borða hollan mat á Hnetti
sjálfsins eða að púsla og leika með
form og tölur á Dótahnettinum. Í
leiknum er lögð áhersla á að börnin
uppgötvi heim litlu hnattanna sjálf og
kanni alla möguleika á eigin spýtur.
Nýir leikir
Babar, kon-
ungur fílanna
er komin út sem
dvd-kids leikur
með íslensku
tali. Í Babar,
konungur fíl-
anna, geta börn-
in lært á klukku, púslað, fundið rétt
form og stærðir, þjálfað minnið og
farið í spurningaleik.
Þroska- og fræðsluleikir dvd-kids
eru ætlaðir börnum frá 3 ára aldri.
Dvd-kids er hannað og þróað af ís-
lenska fyrirtækinu 3 Plús hf. og selt
víða um heim.
Geisladiskur með
20 ljóðum eftir
Einar Benedikts-
son er kominn út.
Meðal þeirra eru
ýmis kunnustu
ljóð Einars:
Messan á Mos-
felli, Fákar,
Hvarf sr. Odds
frá Miklabæ, Móðir mín, Væringjar,
Einræður Starkaðar o.fl.
Jón Júlíusson leikari flytur ljóðin.
Útgefandi er Hljóðbókin.
Ný hljóðbók