Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 17

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004 | 17
ÞORSTEINN Antonsson fer sjaldnast alfara-
leið. Að þessu sinni leitar hann uppi kalviði og
kynjakvisti sem sannarlega vöktu athygli,
hver á sínum tíma. Ekki endilega vegna verka
sinna. Fremur sakir hins að þeir voru öðruvísi
en fjöldinn en létu eigi að síður á sér bera með-
al fjöldans. Snillingum er fyrirgefið. Allir vilja
sýna sig með þeim. Þessir menn voru ekki
taldir snillingar, jafnvel þvert á móti. Ein-
angrun þeirra varð því sjálfgefin. Dauðir jafnt
og lifandi héldu þeir áfram að vera lítils metn-
ir. Nema Sigurður málari sem á ekki heima
undir þessari skilgreiningu; ekki heldur
Magnús Gestsson safnvörður.
En hvað olli því að menn eins og Eiríkur
Laxdal og Jóhannes Birkiland fengu svo slak-
lega notið sín? Höfðu þeir ekki vit eða hæfi-
leika til að laga sig að kröfum tímans? Eða var
lífshlaup þeirra einhvers konar meðvituð mót-
mælaganga? Átjándu aldar maðurinn Eiríkur
Laxdal hefur verið bæði fjölhæfur og hug-
myndaríkur. En hugmyndaflug hans var væg-
ast sagt ótamið. Og skapgerðin spillti svo
sannarlega fyrir honum. Tuttugustu aldar
maðurinn Jóhannes Birkiland leitaði sannleik-
ans og sendi frá sér bækur en var líkast til of
hreinskilinn fyrir sinnar tíðar
smekk. Yfir heildina litið má
segja að báðir hafi þeir búið yfir
fjarstæðukenndum frumleika svo
stuðst sé við orð Þorsteins í þætti
hans um Harald Hamar. Sam-
félagið leit á hugverk þeirra eins
og hvert annað illgresi í blóma-
garði sínum. En illgresið er líka
gróður. Þorsteinn gerir hvorugt,
að verja þá né ásaka. Hann segir
aðeins söguna eins og hún kemur
honum fyrir sjónir og leitar við-
hlítandi skýringa. Tvær sögu-
hetjur hans ólust upp í skugga
stórskálda. Haraldur Hamar var
sonur Steingríms skálds. Og
Jochum M. Eggertsson var bróð-
ursonur séra Matthíasar. Hann tók sér einmitt
skáldanafnið Skuggi. Þorsteinn kafar djúpt til
að finna frumlegum skoðunum hans haldbæra
útlistun. Fljótt á litið virðist hann hafa orðið
fyrir áhrifum af guðspekinni sem mjög var í
tísku á yngri árum hans. Þau áhrif hafa síðan
leitt hann út um víðan völl. Svipað má segja
um Harald Hamar. Hann dvaldist í London
þar sem guðspekin hafði verið tískustefna á
árum áður.
Í einsleitu bændasamfélagi beið utangarðs-
mannanna tómleiki og vesöld. Svo fór um Jó-
hannes Norland, bróður séra Sigurðar í Hind-
isvík. Skrifaðir þættir hans, sem Þorsteinn
skírskotar til, bera vitni um spaklega íhugun í
bland við magnaða sálarkreppu.
Í fjölmenningarlegu samfélagi
höfuðstaðarins, sem þá var að
skjóta rótum, hefði honum hugs-
anlega verið búið annað og
skárra hlutskipti. Þórður Sig-
tryggsson, sem Þorsteinn telur
vera fyrirmynd organistans í
Atómstöðinni, naut þess að hóp-
urinn í Unuhúsi meðtók hann
með kostum og kynjum. Þar með
hafði honum verið smeygt inn í
félagsskap með stórskáldum og
öðru frægðarfólki. Þangað hefur
hann sótt sjálfstraustið sem sýn-
ist hafa verið aldeilis óbilað. Har-
aldur Hamar komst inn á svip-
aðan hóp í London. Athvarf af því
taginu hefði hvorugur þeirra fundið í íslenskri
sveit.
Bertel E. Ó. Þorleifsson kom sér fyrir í
skáldahóp, orti kvæði og hafði útlitið með sér.
Kveðskapur hans hefði þó seint borið hróður
hans út um borg og bý. Hitt skipti sköpum að
hann varð einn Verðandimanna. Að vera
nefndur í sömu andrá og Einar, Gestur og
Hannes – meðan það var, og auðvitað upp frá
því – jafngilti að minnsta kosti aukaaðild að
bókmenntasamfélaginu og nægði til að nafn
Bertels stendur skráð í bókmenntasögunni.
En félagsskapurinn, sem boðaði svo kröft-
uglega nýja tíma, leystist upp fyrr en varði. Og
Bertel stóð einn eftir, örsnauður og einangr-
aður, í borg þar sem tækifæri buðust dugandi
mönnum og viljasterkum. En Bertel skorti
hvort tveggja, frumkvæði og viljastyrk. Að
lokum kiknaði hann undir byrðum þeim sem
lífið hafði lagt honum á herðar, sagan öll!
Sigurður málari var fátækur og engan veg-
inn við allra skap. En hann hafði fullt vald á
því sem hann tók sér fyrir hendur. Það gerði
að sjálfsögðu gæfumuninn. Svo sannarlega
gerði hann sitt til að lyfta undir bæjarlífið í
verðandi höfuðstað. Samtíðin viðurkenndi
hann. Framsýni hans hefur sömuleiðis verið
með ólíkindum. Þorsteinn minnir t.d. á að
hann hafi lagt til að þjóðleikhúsi yrði komið á
fót í Reykjavík. Og sundlaug og íþrótta-
leikvang hafi hann séð fyrir sér í Laugardal!
Þættirnir af mönnum þessum halda manni
rækilega við efnið. Þorsteinn er sögumaður
góður. Þrátt fyrir fræðilega nákvæmni, eða
ásamt henni réttara sagt, tekst honum að
blása lifandi lífsanda í þessa þætti sína. Auð-
vitað er hann að lýsa veröld sem var. Sögu-
hetjur hans lifðu og dóu á tímum sem koma
okkur annarlega fyrir sjónir. En einstaklingar
af því taginu, sem hann lýsir, eru alltaf að
koma fram og eru síður en svo einkenni einnar
aldar fremur en annarrar. Vafalaust má benda
á einhverja slíka nú, að nýhafinni öld. Þannig
hafa Ljósberar og lögmálsbrjótar – vísvitandi
eða óvart – ákveðna skírskotun til dagsins í
dag.
Fáeinar prentvillur hafa skotist inn í text-
ann sem jafnan er erfitt að varast í fræðum
sem þessum. Ennfremur skal á það bent að
Menntaskólinn í Reykjavík var ekki til á tíð
Verðandimanna. Það hlýtur Þorsteinn Ant-
onsson að vita manna best.
Kalkvistir
BÆKUR
Íslensk fræði
eftir Þorstein Antonsson. 156 bls. Útg. Pjaxi. 2004.
Ljósberar og lögmálsbrjótar
Erlendur Jónsson
Þorsteinn Antonsson
PÓSTKÓLÓNÍALISMI er hugtak sem lítið
hefur farið fyrir í íslenskri menningar-
umræðu enda þótt Íslendingar séu óumdeil-
anlega fyrrum nýlenda. Það er þó mín skoð-
un að Sigfús Daðason hafi með skrifum
sínum í Tímariti Máls og menningar á sín-
um tíma um Franz Fanon, menningarný-
lendustefnu Bandaríkjamanna og fyrrum
nýlendukúgara í Evrópu verið meðal braut-
ryðjenda þessarar greinar menningarfræð-
innar í Evrópu. Því er upp á þessari um-
ræðu bryddað hér að þjóðernishyggja
eftirstríðsáranna og eftirnýlendutímans er
vakin upp í nýlegri, sögulegri skáldsögu eft-
ir Ragnar Arnalds, sem hann nefnir Mar-
íumessu.
Þjóðernisstefna á Íslandi vaknar í og með
upplýsingastefnunni og rómantík sem ber-
ast hingað á svipuðum tíma. Alveg frá upp-
hafi var grunntákn íslenskrar þjóðern-
ishyggju kynferðislegt. Fjallkonan. Og í
meðferð skáldanna í gegnum tímann er
fjallkonan í ýmsum kvenmyndum oft flekk-
uð af nýlendukúgurunum, Dönum, eða öðr-
um kúgurum. Þessa ímynd notar Ragnar
Arnalds í verki sínu. Bók hans er sögulegt
verk sem fjallar um viðskipti
Herlufs Daa, eða Herlegrar
Dáðar og Íslendinga, einkum
afskipti hans af Þórdísi Hall-
dórsdóttur í Sólheimum í
Skagafirði sem varð eitt fórn-
arlamba Stóradóms vegna
legorðssakar.
Ragnar velur að segja sög-
una annars vegar í 1.p. frá-
sögn Herlufs Daa og hins
vegar í 1.p. frásögn Þórdísar.
Styrkur þessa frásagn-
arháttar er augljós. Bygging
sögunnar er einföld og hún
dregur upp einfalda mynd af
andstæðum kúgaranna og
hins kúgaða. En í þessari að-
ferð eru fólgnar hættur. Þannig sýnist mér
Ragnar frekar en hitt fegra þátt íslenskrar
yfirstéttar í sögunni og gera sér far um að
draga býsna neikvæða mynd af Dönum. Að-
ferðin hindrar líka flæði milli herbúða
þannig að of mikið er gert úr sögulegum
andstæðum íslenskrar yfirstéttar og danska
valdsins. Þetta var raunar einkenni á hinu
þjóðernissinnaða líkani Íslandssögunnar,
einkum á fyrri hluta 20. aldarinnar.
En þessi aðferð leiðir einnig til full-
einfaldra persónugerða. Hinn spillti emb-
ættismaður, Herluf Daa, hinn spillti kon-
ungur, Kristján fjórði, hinn spillti danski,
ritari og klerkur, Markús Gyldenstjerne,
andspænis Íslendingum sem
voru að vísu ekki lausir við
mannlegan breyskleika en hrein-
lundaðir og þeirra fremst er
Þórdís Halldórsdóttir sem var
svo sannfærð um hreinleika sinn
að hún sór þess eið að hafa aldr-
ei verið við karlmann kennd eft-
ir að hún varð ófrísk.
Sagan er í sjálfu sér ágætlega
spunnin. Á bak við hana er ekki
bara þjóðernislegur undirtónn
heldur einnig kynferðislegur
eins og greina má í þjóð-
ernisímynd Íslendinga í gegnum
tíðina. Meðferð Dana á Íslend-
ingum hefur áður verið tákngerð
með nauðgun kvenímyndar fjall-
konunnar. En sjaldan jafnaugljóslega.
Stíll bókarinnar ber nokkurn keim af
þjóðfræða- og lögfræðiáhuga höfundar og
hann leggur sig fram um að skýra ein-
staklinginn út frá þróun samfélags og sögu.
Þannig fáum við innsýn í sögu Danakon-
ungs og störf Alþingis og stöðu á þessum
árum. Á köflum verður skáldsagan því
nokkuð fræðileg og minnir meira á ritgerð
en skáldsögu. Stíll Ragnars er aftur á móti
lipur og auðlesinn svo að þetta er ekki til
verulegra lýta.
Fjallkonan flekkuð
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Ragnar Arnalds. Útg. krabbinn.is.
276 bls. 2004
Maríumessa
Skafti Þ. Halldórsson
Ragnar Arnalds
ÞAÐ er ferskur blær af ljóðabókinni Ást og
appelsínur eftir Þórdísi Björnsdóttur. Hér
er um að ræða fyrstu bók Þórdísar, sem er
fædd 1978, og er því í hópi nýrrar kynslóðar
sem er að hasla sér völl í íslenskri ljóðagerð.
Þórdís fer af stað af krafti, bókin er 80 blað-
síður sem skipt er niður í 8 hluta sem saman
mynda ákveðna heild þar sem áhersla er á
samband tveggja: „ég og þú“ koma fyrir í
nær öllum ljóðunum. Kannski mætti lýsa
bókinni sem einum ljóðabálki í 8 hlutum þar
sem rýnt er í tveggja manna ástarsamband.
En nálgun Þórdísar að þessu eilífðaryrk-
isefni skálda er nokkuð óvænt, því mynd-
málið sækir hún til hryllingshefðarinnar og
hún yrkir um líkamann og kynlífið feimn-
islaust og af talsverðum húmor eins og til að
mynda í ljóðinu „Sönn ást“:
Mig langar svo að þú vitir
hvað ég elska þig mikið
[…]
svo ég aflima
úrbeina
sker þig í bita
salta og krydda
og steiki á pönnu
háma þig svo í mig
af greddu og ást. (54–55)
Þessi mynd af kvenkyns ljóð-
mælanda sem étur elskuna sína
er eitt af leiðarstefjum bók-
arinnar og einnig er hún sýnd í
vampírulíki, liggjandi „í opinni
kistu“ (og elskhuginn er „fölur
og púlsinn er eins og á líki“
(37).
En það er ekki bara að mynd-
mál Þórdísar sé óvenjulegt (í ís-
lenskri ljóðhefð) heldur er einnig um að
ræða nokkurn umsnúning hefðar þegar
kemur að kynhlutverkum elskendanna.
Kvenljóðveran hér er sterk, ástríðufull og
gerandi en elskhuginn („þú“) er yfirleitt í
hlutverki þolandans. Þetta má til dæmis sjá í
ljóðinu „Manstu“ (53) sem endar á þessu er-
indi:
Þú hlýddir eins og hundur
gerðir allt sem ég vildi
þar til ég endaði í götunni
útglennt og örmagna
með sæðislæki um líkamann
og sleikti útum.
Það er kannski ekki mjög
„snyrtileg“ lokamynd af ljóð-
mælanda hér en áhrifarík og
sýnir okkur konu sem er við
stjórnvölinn og fær sinni kyn-
hvöt fullnægt blygðunarlaust.
Það er þessi skemmtilega
frakki tónn sem helst vekur at-
hygli í Ást og appelsínum og
myndmál. Ljóðin í bókinni eru
vissulega misjöfn að gæðum,
ljóðmálið stundum nokkuð
óhamið, stuðlasetning ofnotuð
og málið fellur á einstaka stað niður í flat-
neskju. Margt er hins vegar þrusugott og
höfundar á borð við Vigdísi Grímsdóttur,
Steinunni Sigurðardóttur og Kristínu Óm-
arsdóttur koma í hugann sem hugsanlegir
áhrifavaldar. Úrvinnsla Þórdísar er hins
vegar mjög persónuleg og sjálfstæð og lofar
góðu um framhaldið.
BÆKUR
Ljóðabók
Þórdís Björnsdóttir. 80 bls.
Höfundur gefur út 2004
Ást og appelsínur
Soffía Auður Birgisdóttir
Þórdís Björnsdóttir
Bragðmikið byrjendaverk
Lömuðu kennslukon-
urnar er eftir Guðberg
Bergsson.
Hér er um að ræða
fyrstu skáldsögu Guð-
bergs í tíu ár.
Heim kominn frá námi
í útlöndum uppgötvar
sjálf vonarstjarna og
stolt móður sinnar að
hans bíður ekkert við
sitt hæfi á Íslandi, heldur situr hann fastur
í teppalyktinni í samliggjandi stofum þeirra
mömmu og pabba eftir að hafa baðað sig
frjáls í sólinni hjá stærri og meiri þjóðum.
Uns hann verður fastur starfskraftur í
heimilisþjónustunni, þar sem hann endar
við rúmstokkinn hjá systrunum lömuðu,
Lóu og Jónu, og tekur að segja þeim sögur.
Áður en hann veit af hafa lömuðu
kennslukonurnar neytt hann út á braut
þaðan sem ekki er aftur snúið. Afl hins lam-
aða rekur hann út á söguslóðir sem eru
andstæðar hans eigin vilja, hið frumstæða
og ruddalega nær yfirhöndinni, og hann
heldur sig jafnvel vera kraftaverkaskáld.
En þegar þær lömuðu rísa á fætur – hvað
er þá eftir af samvisku skáldsins sem lét
hrekja sig út í söguna?
Útgefandi er JPV-útgáfa. Verð: kr. 4.280.
Nýjar bækur
Heimsmetabók Guinness 2005 er komin út í
ritstjórn Árna Snævarr.
Í ár eru liðin 50 ár frá því að Heims-
metabók Guinness leit
dagsins ljós. Útgáfan
sem byrjaði tiltölulega
smá í sniðum er nú seld
í 100 löndum og þýdd yf-
ir á 23 tungumál og á ári
hverju seljast um 3,5
milljónir eintaka af
Heimsmetabókinni sem
ber þekkingarþorsta
mannkyns vitni auk gíf-
urlegs áhuga fólks á að
verða heimsmethafar. Einungis biblían og
önnur trúarrit hafa notið viðlíka vinsælda og
selst í fleiri eintökum.
Metin í bókinni spanna vítt svið, í henni
má finna allt það hraðasta, hægasta,
stærsta, minnsta, þyngsta, léttasta og
lengsta og stysta af öllu mögulegu í heim-
inum á hverjum tíma og frávikin frá hinu
venjulega eru svo sannarlega eftirtekt-
arverð.
Frá fyrstu útgáfunni hafa líka flest met
verið slegin, en ekki öll. Hæsti maður heims
árið 1955 var til dæmis Robert Wadlow frá
Bandaríkjunum sem árið 1940 mældist 2,72
m. Enn hefur enginn maður náð þvílíkri hæð
svo vitað sé. Þessu til samanburðar er gam-
an að geta þess að minnsti fullorðni mað-
urinn sem skráð vitneskja er um er Indverj-
inn Gul Mohammad. Árið 1990 var hann
mældur á sjúkrahúsi í Nýju-Delhí og reynd-
ist vera 57 sm á hæð.
Heimsmetabók Guinness hefur verið gefin
út hérlendis þrisvar sinnum, síðast árið 1990.
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bókin er 533
bls. Verð: 4.980 kr.