Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004
!
Íþróttafréttaritarar og bók-
menntagagnrýnendur eru ólíkt
fólk. Gott fólk, yfir höfuð, en
ólíkt. Og þó. Með stéttum þess-
um er fleira líkt en halda mætti,
jafnvel svo að til greina kæmi
tímabundið að hleypa hvorum í
annars störf. Lítum á dæmi.
Á alþjóðlega rithöfundaþinginu í
Mukkula í Finnlandi er jafnan á dagskrá
viðburður sem situr lengur í gestum en
flest framsöguerindin. Þetta er knatt-
spyrnuleikurinn. Leikurinn, með greini
og stórum upphafsstaf, er hin skrautleg-
asta knattviðureign strigaskóaðra skálda
og rithöfunda, en
skipt er í lið með ein-
földum hætti: „Finn-
ar“ gegn „Restinni af
heiminum“. Á hlið-
arlínunni standa hláturmildir kollegar og
æpa hvatningarorð, en fyndnust af öllu er
samt beina lýsingin í hátalarakerfi þings-
ins. Til hennar eru fengnir bókmennta-
fræðingar og aðrir hugvísindamenn, svo
úr verður heimspekileg túlkun atgangs-
ins á vellinum:
„Og þarna, úti við eystri kantinn stend-
ur hávaxinn maður, eins og hann sé að
bíða … Að honum þokast óvinaher. Nú
dimmir.“ Eða: „Undarlegar eru flækj-
urnar í vítateig, markvörðurinn þjáist af
áhrifsfælni, varnarmenn hverfa í bec-
kettska þögn og sjáið exístensíalíska
vandann, hann magnast … Argentínska
skáldið hefur skorað!“ Og: „Hér kemur
skáldkona, hún geysist upp með knöttinn,
hver veit hvaða ljóðlínur fara nú um hug-
ann – er hún bergnumin af fegurð
finnsku trjánna eða sér hún fallósentrískt
samhengi í sókninni …“ Þetta er auðvitað
snilld, þarna er nýjum hæðum náð í túlk-
un og frásagnargerð. Enda löngu tíma-
bært að veita áhorfendum lausn frá ein-
hæfum íþróttalýsingum þar sem tögl og
hagldir eru vinsælustu stíltilþrifin.
Og þó. Hér ber þess að geta að málsnið
íþróttafréttamanna – a.m.k. hér á landi –
er skreytt óvenju miklu myndmáli, því
auk þess að hafa tögl og hagldir ráða
menn lögum og lofum, lúta í gras, bíta í
skjaldarrendur, rísa úr öskustónni … Og
þegar sóknarmenn eru á auðum sjó skell-
ur jafnan hurð nærri hælum. Allt ber
þetta vott um viðleitni til þess að viðhalda
myndríku máli, gömlum orðtökum og
fleiru. Hins vegar verður að segjast að
mest eru þetta löngu dauðar myndhverf-
ingar og lítill frumleiki á ferð.
Því er það sem ráð væri að hleypa
íþróttafréttariturum til starfa í kringum
ritvöllinn til þess að svala, já, og efla, aug-
ljósan áhuga þeirra á skáldskap og skap-
andi hugsun. Þetta er tilvalið nú fyrir jól-
in, þar sem stemmningin er svo lík því
sem gerist í íþróttaheiminum að vanda-
laust ætti að vera fyrir kappana að setja
sig inn í málin.
Allt kemur enda kunnuglega fyrir
sjónir; listar eru reglulega birtir yfir
efstu bækur og höfunda, rétt eins og í úr-
valsdeildum helstu íþróttagreina. Skáldin
koma misjafnlega sigurviss til leiks og út-
tala sig um leikflétturnar í viðtölum – eða
láta fátt uppi og hvetja fólk til þess að
fylgjast með, tippa sjálft. Gefnar eru eig-
inhandaráritanir í stöflum og sumir
skrifa jafnvel undir samninga við ný fé-
lög/forlög þegar minnst varir.
Þarna er allt að gerast, íþrótta-
fréttaritararnir gætu elt uppi másandi
höfundana á milli upplestra og spurt í
hálfleik um dagsformið, innri gerð verks-
ins og óttann við helstu andstæðinga.
Þeir gætu sett upp sjónvarpsþætti á borð
við 4-4-2 eða Boltann með Guðna Bergs,
þar sem virkilega væri rætt um efni og
úrvinnslu útkominna bóka, góðir kaflar
jafnvel lesnir aftur hægt, og verkin sett í
samhengi við önnur verk, við tíðarand-
ann, við úrvalsdeildir í öðrum löndum. Í
sjónvarpi er enginn slíkur þáttur um bók-
menntir, í besta falli hraðspóluð gagn-
rýni, stjörnuviðtöl, eins og yfirborðs-
kennd markasúpa. Já, ef aðeins
bókmenntunum væri sinnt eins ákaflega
og boltanum.
Þetta er sem sagt ekkert grín. Allir
myndu græða á starfskynningu bók-
menntagagnrýnenda á íþróttavellinum
og yfirtöku íþróttafréttaritara í jóla-
bókaflæðinu. Að minnsta kosti í eitt
skipti. Eina leiktíð eða svo. Ein æsi-
spennandi jól.
Glæsileg
tilþrif
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
Um fátt hefur verið meira talað síðustuvikuna en fyrirhugaða auglýsinguÞjóðarhreyfingarinnar í The NewYork Times þar sem komið er á
framfæri mótmælum vegna stuðnings íslenskra
ráðamanna við innrásina í Írak. „INNRÁSIN Í
ÍRAK – EKKI Í OKKAR NAFNI“ segir í sjálfri
fyrirsögninni, en strax á eftir fylgir almenn yf-
irlýsing frá aðstand-
endum Þjóðarhreyfing-
arinnar: „Við,
Íslendingar, mótmælum
eindregið yfirlýsingu ís-
lenskra stjórnvalda um stuðning við innrás
Bandaríkjanna og ,,viljugra“ bandamanna þeirra
í Írak í mars 2003. Með þeirri yfirlýsingu voru
brotin íslensk lög, alþjóðalög – og íslensk lýðræð-
ishefð.“
Grasrótarsamtök á borð við Þjóðarhreyf-
inguna eru nýmæli í íslensku stjórnmálalífi og
vona má að með þeim vaxi hið pólitíska aðhald, en
heiftin sem einkennir málflutning margra and-
stæðinga hreyfingarinnar sýnir svo ekki verður
um villst hversu óvanir Íslendingar eru borg-
aralegu og þverpólitísku andófi. Með þessu er ég
ekki að segja að ég sé endilega sammála öllum
baráttumálum hreyfingarinnar. Andstaðan við
fjölmiðlalögin snerist til að mynda meira um þær
leiðir sem stjórnvöld beittu til að koma þeim í
gegnum þingið en um inntak sjálfra laganna. Í
hinni nýju yfirlýsingu hreyfingarinnar eru lýð-
ræðislegir stjórnarhættir íslenskra ráðamanna
enn í forgrunni, en jafnframt má lesa út úr henni
megna skömm á hernaðarbrölti og stríðsrekstri
hvers konar. Þar kemur fram sú krafa að „nafn
Íslands verði umsvifalaust tekið út af lista hinna
,,viljugu“ innrásarþjóða“ og því næst er íraska
þjóðin beðin „afsökunar á stuðningi íslenskra
stjórnvalda við innrásina í Írak“.
Þar sem lítil hefð er fyrir stríðsyfirlýsingum á
Íslandi er kannski engin furða að staðföstum
ráðamönnum hafi fatast flugið þegar þeir upp á
sitt tvídæmi héldu í stríð án þess að fjalla um
málið í utanríkismálanefnd Alþingis Íslendinga
og gleymdu að bera ákvörðunina formlega undir
Ríkisstjórn Íslands og Alþingi. Þetta er heims-
sögulegur atburður því að hvorki fyrr né síðar í
veraldarsögunni hefur komið upp sú sér-
kennilega staða að haldið sé í stríð án þess að afl-
að sé til þess allra tilskilinna leyfa. Á því hefur þó
margt húsfélagið farið flatt í gegnum tíðina.
Hætt er við að auglýsing Þjóðarhreyfing-
arinnar í The New York Times muni draga fram
í heimsljósið þá neyðarlegu staðreynd að líklega
hefur Íslendingum mistekist að lýsa stríði á
hendur Írökum. Þetta er auðvitað hálfleiðinlegt í
ljósi þess að við helltum okkur út í baráttuna af
fullum krafti fyrir tæpum tuttugu mánuðum og
hætt er við að þjóðir með lengri hernaðarsögu
muni undrast það vítaverða kæruleysi að láta
málið drabbast svona niður í hátt á annað ár. Ís-
lendingum til afsökunar má benda á að enginn
virðist enn treysta sér til að upplýsa hvernig
ákvörðunin var tekin. Meira að segja fréttaskýr-
ingar dagblaðanna auka á ruglinginn eins og sést
berlega þegar þvæld forsaga málsins er rakin.
Andstæðingar Þjóðarhreyfingarinnar hafa
varpað fram þeirri spurningu hvaðan forsvars-
menn auglýsingarinnar hafi fengið vald til að tala
fyrir hönd allra Íslendinga á alþjóðavettvangi?
„Ekki í mínu nafni, kemur ekki til greina,“ segir
Stefán Friðrik Stefánsson í harðorðri grein í vef-
ritinu Frelsi og það kemur eflaust fáum á óvart
að Staksteinahöfundur Morgunblaðsins tekur
undir það sjónarmið. Rökin eru þau að rík-
isstjórnir sem styðjast við lýðræðislega kjörinn
þingmeirihluta hafi umboð frá þjóðinni. En það
sem þessir líklegu flokksbræður (eða systkin)
láta hjá líða að benda á er sú staðreynd að ráð-
herrum er ekki fengið í hendur alræðisvald í öll-
um efnum þó svo að þeir séu kjörnir á þing.
Ég get þó tekið undir það sjónarmið Stefáns
og Staksteins (eða Staksteinu) að rangt sé að
birta yfirlýsinguna í nafni allra Íslendinga og ég
myndi gjarnan vilja ganga lengra í gagnrýni
minni. Ég held að það sé varhugavert að biðja
írösku þjóðina afsökunar á stuðningi íslenskra
stjórnvalda við innrásina í Írak. Með því er í
fyrsta lagi gefið til kynna að sú ákvörðun hafi
verið lögmæt, að hún hafi verið tekin í umboði
þjóðarinnar. Slíkt er álitamál. Í öðru lagi sé ég
ekki hvernig hægt er að biðja afsökunar á broti
fyrir hönd annars aðila sem sér reyndar ekki eft-
ir neinu. Í þriðja lagi hefur stór hluti íslensku
þjóðarinnar ætíð verið andsnúinn þessu stríði og
ber því ekki siðferðilega ábyrgð á verknaðnum.
Eina undantekningu mætti gera á þessari grund-
vallarreglu. Ef afbrotið er framið af barni eða
vanvita eiga forráðamenn vissulega að biðja
brotaþola afsökunar en slíkt á vart við í þessu til-
viki.
Auglýsendur ættu því að einskorða sig við að
lýsa því yfir að þeim þyki leitt að ráðamenn virði
ekki íslensk lög og íslenska lýðræðishefð. Þeir
geta líka sagt að þeir fylgi ekki ráðamönnum að
máli, en þeir geta varla beðist afsökunar á gjörð-
um sem teknar eru þvert á vilja þjóðarinnar. Með
því eru þeir að taka á sig ábyrgð sem er einvörð-
ungu í höndum ráðamanna. Ráðherrarnir mættu
aftur á móti biðja þjóð sína afsökunar á því að
fara út í óréttmætt stríð. Þeir mættu líka biðja
Íraka afsökunar á þeim hörmungum sem dunið
hafa yfir þjóðina á síðustu tuttugu mánuðum.
Síðast en ekki síst ættu þeir að senda George W.
Bush Bandaríkjaforseta afsökunarbeiðni fyrir að
veikja einingu staðfastra þjóða með því reginkl-
úðri að senda frá sér ógilda stuðningsyfirlýsingu.
Ekki í okkar nafni!
Fjölmiðlar
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
’Þetta er heimssögulegur atburður því að hvorki fyrr né síðar í veraldarsögunni hefur komið upp sú sér-
kennilega staða að haldið sé í stríð án þess að aflað
sé til þess allra tilskilinna leyfa. Á því hefur þó margt
húsfélagið farið flatt í gegnum tíðina. ‘
I Breska bókmenntablaðið Times LiterarySupplement hefur það fyrir sið að leita til
nokkurra þekktra rithöfunda um að segja frá
bókum sem þeim þykja merkilegastar á árinu.
Mest áberandi í þessum óformlegu tilnefn-
ingum höfundanna að þessu sinni eru tvær
bækur. Cloud Atlas eftir David Mitchell,
breska bókmennta-
undrið sem kallað hefur
verið Thomas Pynchon sinnar tíðar. Mitchell
var spáð Bookernum í grein sem birtist í Les-
bókinni á liðnu hausti en svo fór þó ekki. Í TLS
fær hann mikið hrós frá ekki ómerkari les-
endum en til dæmis A.S. Byatt og Paul Bind-
ing. Hin bókin eru æskuminningar Richards
Wollheim sem nefnast því skondna nafni
Germs og komu út að honum látnum. Hún er
sögð hrífandi, fyndin, afar sérstök og þykir
minna á meistaraverk Prousts, Í leit að glöt-
uðum tíma, án þess að vera með nokkrum
hætti gamaldags. Meðal þeirra sem mæla með
þessari bók eru bókmenntafræðingurinn
Frank Kermode en hann segir hana undarlega
og fallega skrifaða, einlæga en jafnframt
íburðarmikla rétt eins og Rousseau væri skrif-
aður af Proust.
II Meðal annarra bóka sem höfundarnirnefna eru hin nýja og umtalaða skáldsaga
bandaríska rithöfundarins Philips Roth, The
Plot Against America. Suður-afríski nób-
elsverðlaunahöfundurinn Nadine Gordimer
segir að eftir að Bush var endurkjörinn forseti
Bandaríkjanna sé hægt að trúa sögu Roths um
að Lindbergh hafi einu sinni verið kjörinn í
embættið. Ástæðuna segir hún ekki vera þá að
Bush aðhyllist nasisma.
Ástæðan er sú að hún telur þá brennandi
fylgispekt þjóðarinnar við valdamennina sem
birtist í endurkjörinu, á meðan synir hennar
og dætur koma heim í líkpokum hvert á fætur
öðru og myndir birtast af limlestum líkum í
Írak, hún telur slíka fylgispekt merki um
ákveðinn sjúkleika. „Stórkostleg skáldsaga,“
segir Gordimer.
III Í The New York Times Book Review frásíðustu helgi eru birtir listar yfir athygl-
isverðustu bækur ársins að mati blaðsins.
Í skáldsagna og ljóðaflokki eru auk Cloud
Atlas og The Plot Against America meðal ann-
ars nefndar Aloft eftir Chang-Rae Lee, The
Amateur Marriage eftir Anne Tyler, The Falls
eftir Joyce Carol Oates, I am Charlotte Simm-
ons eftir Tom Wolfe, The Jane Austen Book
Club eftir Karen Joy Fowler, smásagnasafnið
The Lemon Table eftir Julian Barnes, Magic
Seeds eftir V.S. Naipaul og smásagnasöfnin
Men and Cartoons eftir Jonathan Lethem og
Oblivion eftir David Foster Wallace.
Neðanmáls
Einu sinni fór ég í samkvæmi á Hringbraut 45, 4. hæð til hægri, en þá skildi rithöfund-urinn ekki eftir svarta rúskinnsskó fyrir utan dyrnar, svo eftirmál urðu samasemengin. Við fórum heldur ekki í leiki. Í Samkvæmisleikjum skapast mjög sérstakt
rými þar sem lesandanum er sleppt lausum. Nákvæm staðsetning atburða bindur atburða-
rásina rækilega við áþreifanlegan veruleika um leið og textinn kippir reglulega undan
manni fótunum; höfundurinn hristir mann af sér þar til maður sér frakkalöfin hverfa fyrir
húshorn á Bræðraborgarstíg. Samkvæmisleikir hefðu verið mjög ofarlega á mínum tilnefn-
ingarlista fyrir bókmenntaverðlaunin og veiti ég þeim hérmeð mín prívat verðlaun áður en
ég hef lesturinn í þriðja sinn í leit að týndum senum og persónum.
Gunnþórunn Guðmundsdóttir
Hér
Nei, hún fékk ekki tilnefningu þetta árið, en það þarf svosem ekki að koma á óvart, Kristín
Ómarsdóttir er ekki höfundur sem fellir sig vel að bókmenntatilnefningum. Hversvegna það
er get ég ekki sagt til um, en einhvernveginn hefur tilhneigingin verið sú undanfarin ár að
það er ákveðin tegund bóka sem passar inn í tilnefningaformattið og Kristín skrifar bara
einfaldlega ekki þannig bækur. […]
Kristín sagði í blaðaviðtali að þegar hún var yngri var hún dauðhrædd við orð eins og boð-
skapur, en nú tæki hún því fagnandi og væri bara alveg til í að samþykkja að nýja bókin
hennar væri full af boðskap. Enda er Hér full af boðskap, þetta er án efa skáldsaga sem deil-
ir á stríð, fáránleika þess og tilgangsleysi. Við vitum aldrei hvaða stríð er í gangi, við vitum
ekki hvar við erum stödd, við erum bara Hér, í dal sem stendur fyrir utan stríðið – eða hvað?
Úlfhildur Dagsdóttir
Bátur með segli og allt
Á einu plani er Oddfríður ennþá lítil stelpa sem þráir viðurkenningu og ást foreldra sinna,
en hún er líka ung kona sem er að finna sér stað í tilverunni og leita að eigin rödd og sjálf-
stæði. Það er mikil einsemd og leit í textanum undir hrjúfu yfirborðinu og Gerður Kristný
fer ákaflega vel með þennan þráð sögunnar; saga Oddfríðar hreyfir við lesandanum og
snertir hann án þess að missa sig nokkurs staðar út í væmni (sem lesendur Gerðar hafa nú
væntanlega ekki búist við) en um leið sér hann bresti hennar og húmorinn er aldrei langt
undan.
Kristín Viðarsdóttir
www.bokmenntir.is
Prívat verðlaun
Morgunblaðið/Golli
Er enn ekki kviknað á perunni?