Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004
N
útíma trúargagnrýni felur í
sér að órökrétt hugsun,
sem er á skjön við vís-
indalega rökhyggju, liggi til
grundvallar trúarþörfinni
og þar með öllum trúar-
stofnunum. Tvíhyggja helstu trúarbragða
mannsins, þ.e. vonin um að eftir dauðann
bíði einstaklingsins eilíft líf í fullkomnum
heimi, nokkuð sem þýski félagsfræðingurinn
Max Weber (1864–1920) kallaði heims-
afneitandi ást (Liebesakosmismus), hefur
verið aðalskotspónn trúargagnrýnenda.
Rannsóknir trúar-
bragðafélagsfræðinga
og -mannfræðinga hafa
hins vegar leitt í ljós að
tvíhyggjan virðist eiga rætur sínar í þróun
sem hófst á öllum helstu hámenning-
arsvæðum gamla heimsins fyrir u.þ.b. 3.000
árum. Þetta var hreyfing sem barst um hinn
„siðmenntaða“ heim næstu 2.000 árin og má
segja að tilkoma Íslams hafi verið lokabirt-
ing þessarar þróunar. Fyrir þennan tíma
einkenndust trúarbrögð af einhyggju (mon-
ism), þar sem heimurinn myndaði eina heild,
sem enn má sjá í afskekktum trúarbrögðum.
Til marks um þetta má nefna heimsmynd
Chipewyan-indíána í Kanada og andatrú ým-
issa veiði-flakkaraþjóðflokka.
Tvíhyggjan sem mótar trúarhugmyndir
okkar í dag virðist því eiga sér sögulegar
rætur, þ.e. trúarbrögðin þróast. Samkvæmt
hugmyndum bandaríska trúarbragðafélags-
fræðingsins Roberts Bellahs hefur þessi þró-
un falið í sér framför. Ef hins vegar litið er á
þróun trúarbragða út frá kenningu Darwins
um náttúruval, eins og þýski mann- og
trúarbragðafræðingurinn Ina Wunn gerði
nýverið, verður að hafna þessari framfara-
hyggju. Franski sál- og mannfræðingurinn
Scott Atran er einn þeirra sem styðja þessa
skoðun. Hann telur að munurinn á andatrú
(animism), algyðistrú (pantheism) og eingyð-
istrú (monotheism) felist í innihaldi trú-
arinnar á hið yfirnáttúrlega en ekki „í hug-
fræðilegri gerð trúarinnar“. Það er því
tákngerð trúarbragðanna en ekki trúarvit-
und einstaklingsins sem þróast. Á þetta
benti herra Sigurbjörn Einarsson biskup í
tveimur opinberum háskólafyrirlestrum árið
1953, er hann nefndi „Upptök trúarbragða“.
Sigurbjörn benti á að svo virðist sem mun-
urinn er sjá má á frumbyggjum Amasón-
frumskógarins og einstaklingum vestrænna
samfélaga byggist „meir á mótun en mann-
gerð, fremur á ytra sniði en innviðum … Sé
þetta rétt … þá liggur nærri við að álykta,
að djúpu stefin í kenndum og geði hafi verið
nokkuð söm við sig þann aldur allan, sem
mannkyn hefur verið uppi“. Þessar hugleið-
ingar Sigurbjörns endurspegla nýjar hug-
myndir um að sjálfs- og trúarvitund Homo
sapiens hafi kviknað fyrir 40–60 þúsund ár-
um, sem vekur spurninguna um hvað það
var í lífeðlisfræði mannsins sem breytist á
þessum tíma.
Erfðafræðilega er maðurinn náskyldur
simpönsum, en nýjustu rannsóknir sýna að
95% samjöfnuður er milli erfðamengja
þeirra, meðan 99,4% samjöfnuður er á gen-
um þessara tegunda. Þessi prósentumunur
skýrist þegar haft er í huga að erfðamengið
er samsett annars vegar úr genum og
stjórnsvæðum þeirra, sem þola mjög illa
stökkbreytingar, og hins vegar úr svokölluðu
milliraða- eða drasl-DNA, sem er ekki eins
viðkvæmt fyrir stökkbreytingum. Í þessu
felst að meiri líkur eru á að lífvera deyi ef
stökkbreyting á sér stað í einhverju af gen-
um hennar en ef hún á sér stað á svæðunum
milli genanna, því breytist DNA-samsetning
þeirra hraðar en genanna. Þessi samjöfn-
uður á erfðaefni manna og simpansa verður
enn merkilegri þegar litið er til þess að sam-
eiginlegur forfaðir þessara tegunda var uppi
fyrir um 5 milljónum ára, sem þýðir að mun-
urinn hefur verið að safnast upp á milljónum
ára. Með þetta í huga má leiða líkum að því
að sú erfðafræðilega breyting sem gerði
okkur að mönnum hafi verið sáralítil því
Homo sapiens varð til í Afríku fyrir aðeins
200 þúsund árum.
Upphaf nútímamenningar mannsins nær
aftur til loka síðustu ísaldar, fyrir 10.000 ár-
um, er forfeður okkar tóku upp akuryrkju.
En rætur hennar liggja enn aftar í tíma, fyr-
ir um það bil 40–60 þúsund árum. Á þessu
tímabili virðist sem forsendur menningar-
innar, sjálfið og trúarþörfin, hafi kviknað.
Nýjustu tilgátur um þessi efni benda til þess
að fyrirrennarar Homo sapiens, eins og
Homo heidelbergenis og Homo neanderthal-
ensis, hafi hvorki búið yfir trúarvitund né
haft eiginlega sjálfsvitund. Fornleifarann-
sóknir sýna að ummerki um þessa eiginleika
tengjast einungis menjum Homo sapiens frá
því fyrir 40–60 þúsund árum og er í því sam-
bandi talað um „menningarsprenginguna“. Í
nýrri grein sálfræðinganna Marks R. Learys
og Nicole R. Buttermore kynna þau hug-
myndir sínar um að mannlega sjálfið sé sam-
sett úr fimm „sjálfum“: 1. umhverfissjálf; 2.
millieinstaklingasjálf; 3. útvíkkunarsjálf; 4.
einkasjálf; og 5. hugtakasjálf. Samkvæmt
túlkun þeirra á minjum Homo-tegundanna
hafði sameiginlegur forfaðir manna og simp-
ansa, sem uppi var fyrir u.þ.b. 5 milljónum
ára, fullþroskað umhverfis- og milliein-
staklingasjálf, illa þroskað útvíkkunar- og
einkasjálf og ekkert hugtakasjálf. Útvíkk-
unar- og einstaklingssjálfið jókst síðan smátt
og smátt með hverri nýrri tegund og hafði
Homo neanderthalensis, sem dó út fyrir
u.þ.b. 35.000 árum, fullþroskað útvíkkunar-
sjálf og vel þroskað einkasjálf. Hugtakasjálf-
ið er Homo sapiens einn um að hafa.
Ein grunnforsenda trúarbragða er leikur
að hugtökum og táknum sem tegund er ræð-
ur yfir hugtakasjálfi er ein fær um. Sam-
kvæmt þessu urðu trúarbrögð mannsins
ekki til fyrr en honum áskotnaðist hugtaka-
sjálfið. Þetta er á skjön við hefðbundna
skoðun mannfræðinga um að fyrri Homo-
tegundir hafi einnig búið yfir trúarþörf og er
í því sambandi bent á að Homo neander-
thalensis átti það til að grafa dauða ætt-
ingja. En eins og Ina Wunn benti nýverið á
eru slíkar hugmyndir annaðhvort ávöxtur
ákveðinna hugmynda sem voru ríkjandi þeg-
ar rannsóknirnar voru framkvæmdar eða lit-
aðar af hugmyndafræði. Hún bendir á, eins
og Leary og Buttermore, að rannsóknir á
menjum Homo habilis og Homo erectus sýni
að þessar tegundir gátu ekki búið til flókin
táknkerfi. Þrátt fyrir greinilega vits-
munalega eiginleika Homo neanderthalensis
eru greftrunarsiðir tegundarinnar þess eðlis
að erfitt er að tengja það trú á líf efir dauð-
ann.
Forsendur þessarar vitsmunatilhneigingar
innan Homo-ættkvíslarinnar eru stækkun
nýbarkarins (neocortex) í heila, sem virðist
hafa orsakast af valþrýstingi frá vanda-
málum er fylgdu aukinni félagshegðun. En
stækkun nýbarkarins ein og sér nægir ekki
því að samband virðist vera milli flókins at-
ferlis og flókinnar byggingar nýbarkarins.
En í ljósi þess að hinn sáralitli erfðafræði-
legi munur sem er á mönnum og simpönsum
hefur verið að safnast upp á 5 milljón árum
er nokkuð ljóst að enn minni munur hlýtur
að hafa verið á erfðaefni mannsins og Homo
neanderthalensis. Af þessu má álykta að
varla hefur verið um miklar genabreytingar
að ræða er leiddu til þess að manninum
áskotnaðist „hugtakasjálfið“. Hugsanlega
hafði umhverfið sem maðurinn valdi bein
áhrif á þessa þróun enda væri það í sam-
ræmi við þá viðteknu skoðun að samspil
gena og umhverfis móti einstaklingsbreyti-
leika er varðar heilastarfsemi og atferli.
Þetta tengist aftur nýjum rannsóknum sem
sýna að möguleiki heilans til breytinga
(brain plasticity) á lífsleið einstaklingsins er
miklu meiri en áður var talið. En nýjar sam-
anburðarrannsóknir á genatjáningu, þ.e.
DNA-mRNA-prótein-ferlið, í mönnum og
öpum benda í allt aðra átt.
Í rannsókn sænska erfðafræðingsins
Svantes Pääbos og félaga á genatjáningu í
lifur, blóði og heilaberki manna, simpansa,
órangútan og rhesusapa, sem birtist árið
2002 og hefur síða verið endurtekin a.m.k.
einu sinni, kom í ljós að í lifur og blóði þess-
ara tegunda var greinanleg genatjáning
(magn mRNA, sem stjórnar röð amínósýra í
próteinum) mjög svipuð, eins og við var bú-
ist. Öðru máli gegndi um heilann. Í ljós kom
mikill munur á genatjáningu í heilum manna
og simpansa, meðan genatjáningu í simp-
ansaheilanum svipaði mjög til tjáningarinnar
í órangútan- og rhesusöpunum. Þetta bendir
til þess að aukin genatjáning í heila, en ekki
breyting á DNA-röð genanna, hafi drifið
stækkun nýbarkarins og þar með vits-
munaþróunina innan Homo-ættkvíslarinnar.
Þessi niðurstaða hefur mikla þýðingu því
eins og sameindalíffræðingurinn Edwin
McConkey hefur bent nýlega á; „ef enginn
munur hefði fundist hefðum við öll þurft að
taka námskeið í frumspeki og bókstafstrúað-
ir einstaklingar væru dansandi á götum úti“.
En hvað gerist í heilanum þegar við verðum
fyrir trúarlegri reynslu?
Nýjar rannsóknir með PET- og fMRI-
heilamyndatöku sýna að hvirfilsvæði (par-
ietal) nýbarkarins hafa ásamt öðrum svæð-
um hans eitthvað með sjálfið að gera. Í ljósi
þess að talið er að sjálfs- og trúarvitundin
hafi kviknað á sama tíma í manninum er at-
hyglisvert til þess að líta að hvirfilsvæðið
virðist einnig vera nátengt trúarvitundinni.
Þetta kom nýlega fram í rannsókn þýskra
vísindamanna á sex mjög trúuðum ein-
staklingum og sex trúlausum. Í rannsókninni
áttu trúuðu einstaklingarnir það sameig-
inlegt að 23. Davíðssálmur var mikilvægur í
„frelsunarferli“ þeirra. Enn fremur kenndu
þeir allir við sama einkarekna framhalds-
skólann sem byggði val kennaranna á trúar-
skoðunum þeirra. Að þessu gefnu gáfu vís-
indamennirnir sér að sexmenningarnir
mynduðu einsleitan hóp. Trúlausu sexmenn-
ingarnir stunduðu allir nám í raunvísindum
við þýskan háskóla. Til þess að framkalla
viðbragð í heila viðfangsefnanna voru þau
látin lesa þrjá texta, sem framkalla áttu
hlutlaust viðbragð, gleði- og trúarviðbragð,
meðan PET-tækið skannaði heila þeirra. Í
ljós kom að þegar trúuðu einstaklingarnir
lásu fyrsta vers 23. sálms, „Drottinn er minn
hirðir, mig mun ekkert bresta“, ljómuðu
medial parietal-, dorsolateral prefrontal- og
dorsomedial frontal-svæði nýbarkarins, en
er hinir trúlausu lásu textann gerðist ekkert.
Þetta gefur til kynna að „trúarleg reynsla
gæti verið vitsmunaferli [cognitive process],
sem á upptök sín í taugamynstri sem við
fæðumst með“.
Nú liggur næst við að spyrja af hverju
þessi svæði ljóma bara hjá trúuðum ein-
staklingum þegar lesið er úr Biblíunni. Árið
2003 birtust niðurstöður rannsóknar sem
gætu skýrt þetta að einhverju leyti. Þekkt
er að heilaboðefnið serótónin gegnir lyk-
ilhlutverki í stjórnun og myndun tilfinn-
ingaháðs atferlis. Ennfremur hafa PET-
rannsóknir sýnt að breytileiki á þéttleika
5-HT1A-serótónínviðtakans, í heila heil-
brigðra einstaklinga, getur verið tvöfaldur.
Með þessa vitneskju að vopni könnuðu
Jacquelin Borg og félagar hvort serótónín-
kerfið hefði eitthvað með andlega reynslu að
gera. Í tilrauninni, sem byggðist á 15 heil-
brigðum karlmönnum á aldrinum 20–45, var
þéttni 5-HT1A í nýberki, hippocampus og
raphe í heila þeirra könnuð og hvort fylgni
væri milli hennar og svara þeirra við spurn-
ingunum í einhverjum af sjö skapgerð-
arflokkum Skapgerðar- og persónu-
leikaskrárinnar (Temperament and
Character Inventory):
Skapgerðarþættir (taldir vera arfgengir):
nýjungagirni, forðast hættur, mikilvægi
hróss og þrákelkni.
Persónuleikaþættir (taldir stjórnast af
umhverfi): sjálfsstjórnun, samstarf og sjálfs-
yfirskilvitleiki (self-transcendence).
Í ljós kom að einungis var um að ræða
fylgni, og það mikla, milli svara við sjálfs-
yfirskilvitleikaspurningunum og þéttni
5-HT1A; því minni sem þéttnin var þeim
mun sterkari voru andlegir þættir ein-
staklingsins.
Ofangreindar rannsóknir virðast gefa til
kynna að hvorki menningarlegar né fyr-
irframgefnar skýringar á trúarþörf manns-
ins nægi til þess að skýra hana. Það er eitt-
hvað í líffræði mannsins sem gerir hann
móttækilegan fyrir frumspekilegum skýr-
ingum og vangaveltum og virðist trúarþörfin
því að einhverju leyti vera manninum í blóð
borin. Ef sú er raunin virðast hugmyndir
gagnrýnenda trúarbragða um að þau byggist
á órökréttri hugsun ekki eiga við eins skýr
rök að styðjast, eins og mannfræðingurinn
Pascal Boyer benti nýverið á í bókinni
Religion Explained (2001). Það er manninum
eðlilegt að trúa! Þetta er hugmynd sem hef-
ur verið að gerjast meðal sál- og mannfræð-
inga á undanförnum árum, sem felur í sér að
trúarþörfin byggist á „óvenjulegri notkun á
venjulegum vitsmunaferlum til að sýna inni-
lega og kostnaðarsama hollustu við heima og
guði, sem þeim stjórna, er ganga gegn
venjulegu innsæi“. Svona kemst Scott Atran
að orði í bókinni In Gods We Trust: The
Evolutionary Landscape of Religion. Hann
bendir ennfremur á að „hugmyndafræðileg-
ur grundvöllur trúarbragða byggist, eins og
menningin sjálf, á innbyggðum, mjög sér-
hæfðum, algildum vitsmunasviðum [uni-
versal cognitive domains] eins og alþýðusál-
fræði, alþýðulíffræði og alþýðueðlisfræði,
sem er þróunarfræðilegur heimanmundur
allra manna“. Það virðist því harla ólíklegt
að vísindunum takist að drepa trúarvitund-
ina úr almenningi, enda veitir vitneskjan um
að trúarvitund okkar eigi sér rætur í aukinni
próteinframleiðslu í heila fáum, ef nokkrum,
andlega hugarró á köldu vetrarkvöldi.
Á trúarþörfin rætur í aukinni
próteinframleiðslu?
Hvað gerist í heilanum þegar við verðum fyr-
ir trúarlegri reynslu? Rannsóknir sýna að
það er eitthvað í líffræði mannsins sem gerir
hann móttækilegan fyrir frumspekilegum
skýringum og vangaveltum og virðist trúar-
þörfin því að einhverju leyti vera manninum í
blóð borin. Ef sú er raunin virðast hugmyndir
gagnrýnenda trúarbragða um að þau byggist
á órökréttri hugsun ekki eiga við skýr rök að
styðjast.
Eftir Steindór J.
Erlingsson
steindor@akademia.is
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
Trúarleg uppljómun heilans Lestur á orðunum „Drottinn er minn hirðir, mig mun ekkert bresta“ fram-
kallar þessar ljómanir í heila strangtrúaðs einstaklings, en ekki í heila trúleysingja.