Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 17

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004 | 17
Mannapar er eft-
ir Barbara Tayl-
or. Örnólfur
Thorlacius þýddi.
Í þessari bók
kynnist lesandinn
líkamsgerð og
hátterni mannapa
og sækir heim af-
skekkt búsvæði
þessara merku dýra. Brugðið er ljósi
á lífshætti þeirra og umhverfi með
einstæðum náttúruljósmyndum og
greinargóðum skýringarteikningum
og varpað er ljósi á lífsbaráttu ap-
anna frá sjónarhóli þeirra sjálfra.
Margt er líkt með skyldum og sjá
má margvíslegan samanburð sem
sýnir furðunáinn svip með mönnum
og frændum þeirra af apaætt.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
64 bls. Verð kr. 2.480.
Nýjar bækur
Fílar er eftir
Barbara Taylor.
Björn Jónsson
þýddi.
Í þessari bók
er brugðið ljósi á
líkamsgerð og
lífshætti fílanna,
þessara gáfuðu
og dularfullu
dýra, sem ráða
ríkjum í náttúru Afríku og Asíu. Hér
má lesa um hin ýmsu not sem fíllinn
hefur af rananum, um flóknar leiðir
fíla til samskipta innbyrðis, auk þess
sem lesandinn lærir að þekkja Afr-
íkufíla frá þeim asísku. Fjallað er um
helgisögur og þjóðsagnir af fílum frá
ýmsum tímum. Bókina prýða vand-
aðar skýringarmyndir og fjöldi ljós-
mynda.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
64 bls. Verð kr. 2.380.
Óþekkta konan
er eftir Birgittu
H. Halldórs-
dóttur.
Hér lætur lög-
reglukonan unga,
Anna Káradóttir,
til sín taka á nýj-
an leik, en hún
kom til sögunnar
í síðustu bók Birgittu, Tafli fyrir
fjóra. Öldruð kona finnst látin í ris-
íbúð á Vesturgötunni í Reykjavík.
Slíkur atburður sýnist í fljótu bragði
eðlilegur, en annað á eftir að koma á
daginn. Rétt í sama svip finnst ung,
erlend súludansmær myrt í garði í
Grafarvogi. Ekki er hægt að sjá
neitt sameiginlegt með örlögum
þessara gjörólíku kvenna. Fljótt
koma þó í ljós þræðir sem tengja
þær saman og við það hefst óvænt
atburðarás. Sumir þeir sem Anna
treystir best eru að leggja á ráðin
um myrkraverk og þegar þeir láta til
skarar skríða er dauðinn aftur á
næsta leiti.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
192 bls. Verð kr. 3.980.
Freyja er eftir
Johanne Hilde-
brandt. María
Bjarkadóttir
þýddi.
Sögusviðið er
Svíþjóð á brons-
öld. Æsir, sem
komu úr austri,
fara um landið,
ræna og drepa og brenna bæi.
Hofgyðjan Freyja fer á fund
óvinanna til að reyna að semja
um frið. Allt breytist hins vegar
þegar hún hittir höfðingjasoninn
Þór og með þeim takast for-
boðnar ástir. Líf þeirra er hvað
eftir annað í veði og notað sem
skiptimynt í samningum milli
herskárra andstæðinga. Höf-
undur notar fornar goðsagnir um
átök ása og vana til að skapa
heim þess fólks sem síðar varð að
goðum hins forna átrúnaðar for-
feðra okkar, Freyju, Óðins, Þórs,
Loka og annarra íbúa Valhallar.
Þetta er fyrsta bók höfundar af
þremur um veröld í fjarlægri for-
tíð þar sem forneskja og rammir
galdrar takast á en mannlegar
tilfinningar eru svipaðar þá sem
nú.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin
er 352 bls. Verð kr. 3.980.
JÓN Viðar Jónsson er sagður hafa rifið þá
glansmynd sem Sigurður Nordal teiknaði fyrir
okkur Íslendinga af lífsnautnamanninum og
skáldinu Jóhanni Sigurjónssyni.
Hann notar nýja aðferð til að nálgast líf
skáldsins og verk hans. Hann horfir á hann með
augum samtíðarmanna Jóhanns, sálfræðing-
anna Freud og Jung og svolítið eins og Stan-
islavski horfði á leikarann. Hann horfir á ein-
staklinginn, einstaklinga, hið innra líf,
dulvitundina, djúpið.
Hver er þá hin nýja mynd? Jú. Jóhann var
ekki bóhem heldur oftast skelfingu lostinn lítill
drengur sem hafði týnt mömmu sinni, týnt
heimalandinu, týnt barnatrúnni og glímdi við að
axla ábyrgð á eigin lífi í tómleika stórborg-
arinnar Kaupmannahafnar – úr þeirri glímu
spann hann stórvirki: Varð tímamótamaður,
fyrsti módernistinn í íslenskri ljóðagerð, vann
sér alþjóðahylli fyrir leikrit sín. Hefði unnið
miklu meira hefði hann ekki verið svo móður-
bundinn að hann tók upp samband við eldri
konu sem gefin var fyrir drykkjuskap; hefði
orðið enn meiri snillingur, notið enn meiri hylli,
hefði hann ekki stofnað til skyndikynna við aðra
konu, fengið sárasótt og dáið fyrir aldur fram.
Best hefði honum þó farnast hefði hann trúað á
guð. Þá væri hann líklega í dag eins frægur og
Ibsen.
Ég hlakka til að lesa bókina Kaktusblómið og
nóttin, um ævi og skáldskap Jóhanns Sigur-
jónssonar, því Jón Viðar er sjaldnast að skafa
neitt utan af hlutunum. Bókin er byggð upp
sem safn tiltölulega sjálfstæðra kafla eða rit-
gerða sem hver um sig fjallar um ákveðið atriði
eða þátt í lífi Jóhanns og list. Forfeður, föð-
urgarðurinn höfuðbólið Laxamýri, fimmtán ára
á málfundum í menntaskóla í Reykjavík, af-
staðan til kvenna, í fyrsta sinn í stórborg,
greining Jóns Viðars á ljóðum, vinirnir, áhrif
Strindbergs og annarra skálda, Nietzsche,
hjónabandið með Ingeborg, greining á leik-
ritum. 38 kaflar samtals. Horft á verkin, í nær-
mynd, ótengd því sem er að gerast í lífi skálds-
ins; horft á líf skáldsins ótengt því sem er að
gerast í umhverfi hans. Víðtæk og vönduð
heimildasöfnun um æviferil Jóhanns og stöðug
samtöl við texta þeirra fræðimanna og rithöf-
unda sem áður hafa fjallað um skáldið.
Lesturinn tekur langan tíma. Ég þarf að
fletta upp í ævisögu Helga Toldberg, Matthíasi
Viðari, leikritum Jóhanns, TMM og í viðamikl-
um heimildaskránum, viðaukanum, bréfum Jó-
hanns til Ib. Það er skemmtilegt. Hef ég heyrt
þetta áður? Sagði hann þetta virkilega? Er
þetta ekki þversögn? Hvernig er hægt að túlka
þetta svona?! Ég les og les.
Þegar upp er staðið og ég legg bókina loksins
frá mér, er margt sem þarfnast umhugsunar og
umræðu. Kannski helst það hvað rekur túlk-
andann til að lyfta upp einmitt þessu skáldi
núna? Krýna það sem mesta
tragiker íslenskra bókmennta?
Vilja fá okkur um leið til að horfa
á hann sem lítinn skjálfandi
dreng á leiksviði í Kaupmanna-
höfn – upplifa líf hans sem harm-
leik ekki nautn? Hvers vegna vill
hann koma skikki á líf þessa
stráks, láta hann verða fullorðinn,
sigrast á „andlegu ofurvaldi“
móðurkviðarins – og andlegu of-
urvaldi ástkonunnar? Er það öðr-
um drengjum til eftirbreytni?
Verða drengir virkilega snillingar
ef þeir forðast það að reykja,
drekka, spila fjárhættuspil og
sofa hjá? Flytur afneitun kyn-
hvatarinnar (fullnægingarinnar)
þá nær snilldinni? Nær guði? Bjargar hún þeim
frá tómhyggjunni? Og hvers vegna Freud og
Jung? Andstætt Freud leit Jóhann sjaldnast á
konuna sem viðfang, í fleiru en einu verka hans
er hún jafnvel miðlæg á leiksviðinu.
Hvers vegna líka, við túlkun leikritanna,
þörfin að vilja beygja þau öll nema Mörð Val-
garðsson undir þessa einu einföldu hugmynd –
þrá karlmannsins eftir að verða fullorðinn?
Losna undan móðurinni? Keyra lesandann
áfram eftir einu spori, þar sem hvorki er hægt
að horfa til hægri eða vinstri, upp eða niður,
aldrei út, aðeins inn. Er það sjálfhverfa okkar
tíma sem leiðir þar Jón Viðar eða er hann bara
að prófa hvernig Freud og Jung virka með
Stanislavski? Og hvers vegna er ekki gert betur
grein fyrir því hvernig lesa má þessa túlkun út
úr leiktextanum, samtölum? Greiningin á ljóð-
unum er mun nákvæmari.
Og þessi afstaða til konunnar? Jóni Viðari
finnst til dæmis sá lestur réttur, í anda Freud,
að Halla í Fjalla-Eyvindi, kasti Tótu litlu í foss-
inn vegna þess að hún líti á hana sem keppi-
naut. Eða eins og hann orðar það nákvæmlega:
„Maður hennar er sýnilega mjög hrifinn af
barninu. Þegar óvænt atvik gefa henni tækifæri
til að losa sig við það, grípur hún það. Hann
skal ekki elska nokkra manneskju aðra en
hana.“ (199). Hin óvæntu atvik eru reyndar að
sýslumaður ræðst að útilegumönnum til að taka
þau föst – og hin mikla hrifning Kára á barninu
birtist þannig í verkinu að hann segir við það
eina setningu, sýnir því annars engan áhuga.
En í heimi karlmannsins er hann náttúrlega sá
öxull sem allt snýst um. Sjálfsagt og rétt að
gera Höllu, sem er aðalpersóna verksins og
merkileg persónusköpun í íslenskum leikbók-
menntum, að viðfangi aukapersónunnar Kára!
Jóni Viðari er líka mikið í mun í túlkuninni á
Fjalla-Eyvindi að lesa skilning sinn á sambandi
Jóhanns og Ib inn í verkið, en á því sambandi
virðist öll túlkunin um móðurbindingu byggjast
– og á þeirri staðreynd helst að Ingeborg var
nokkrum árum eldri en hann. Jón Viðar les til
dæmis úr 4. þætti (bls. 200) að þar sé Kári að
berjast við „að komast útúr steinrunnum móð-
urkviði sem mun lykjast um hann einsog gröf ef
hann sigrast ekki á honum. Hann er Jóhann að
berjast við móðurvaldið í eigin lífi – einnig eins-
og hann kynnist því í skiptum við ástkonu sína,
þessa konu sem virtist öðrum þræði gera hon-
um gott, brýna hann til dáða en
eyddi honum þó upp, át hann – eins
og hrægammur.“ (Hér vísar orðið
hrægammur í fornt egypskt tákn
um móðurina.)
En það er víðar sem Jón Viðar
notar neikvæð orð, tákn, um Inge-
borg sem var af samferðamönnum
talin skemmtileg kona, hafði siglt
um öll heimsins höf, hélt skáldinu
uppi í fjöldamörg ár, kenndi honum
dönsku og deildi við hann um skáld-
skap og listir. Þessari konu gerir
Jón Viðar upp ýmsar hvatir og af-
hjúpar í umtali um hana og í orð-
notkun afstöðu til kvenna sem er
skylt að benda á.
Jón Viðar eins og Freud telur
listamanninn vera karlmann sbr. bls. 46 þegar
hann spyr: „bjó hann (Jóhann) yfir því beina
sambandi við kvenlega þætti sjálfsins sem sum-
ir telja að einkenni marga mikla listamenn?“ Og
hver staður konunnar er fáum við að vita á bls.
175: „Hún (Ingeborg) verður ekki átalin fyrir
að ætlast til þess að maðurinn sæi henni far-
borða. En konur hafa getað unnið sitthvað nyt-
samlegt þó þær væru þannig settar. Ib skipti
hins vegar öllu að lifa í munaði. Að dönskum
hætti skipti hana mestu að „hygge sig“. Eftir
að þau Jóhann höfðu fest ráð sitt og eru sest að
úti í Charlottenlund reynir á hana að þessu
leyti og þá sýnir hún sitt rétta andlit. Jóhann
var ekki sterkur á svellinu en það var Henrik
Ibsen ekki heldur á yngri árum. Hann eignaðist
hins vegar konu sem leit á það sem köllun sína
að styðja við bakið á honum, gera honum kleift
að rækta list sína og halda burt öllu sem trufl-
aði. Þegar gamlir drykkjufélagar bönkuðu upp
á og vildu fá skáldið út á lífið, stóð Suzanna Ib-
sen við dyrnar eins og kerúb með sveipanda
sverð og hleypti engum inn. En Ib lokaði eng-
um dyrum a.m.k. ekki nema stund og stund.
Annars hefði hún dáið úr leiðindum.“ Það var
nefnilega það. Það var von að það færi illa fyrir
Jóhanni, – hann yrði ekki heimsfrægur – hafi
gleymst!
Það er margt fleira í hugmyndafræði þeirri
er liggur að baki þessari bók sem vekur hjá
mér spurningar og þyrfti að ræða. Margt líka
sem vekur hjá mér áhuga og ég hef gaman að
og muna leita aftur í. Þó ekki væri nema til
þess að reyna að skerpa hugsunina.
En fyrir konur er það alvarlegt mál, þegar
það gerist að karlmenn finna hvöt hjá sér til
þess að skrifa doðranta til að upphefja aðra
karlmenn að þeir skuli þá telja ástæðu til að
gera lítið úr konum í leiðinni og/eða byggja að-
ferðir sínar á hugmyndakerfum sem eru kven-
fjandsamlegar. Þess vegna hef ég takmarkað
mig við þetta eitt. Ég geri ráð fyrir að karl-
menn séu sér oft varla meðvitandi um að þeir
séu að tala niður til kvenna. Það er þeim svo
eðlilegt að völdin og hugmyndirnar liggi hjá
þeim. Eða getur maður trúað öðru um menn er
taka sjálfa sig, lífið og bókmenntirnar alvar-
lega? Hvað ber þá að gera? Ég veit bara eitt, að
svar við því finnst ekki hjá Freud.
Hvaða gagn er að Freud?
María Kristjánsdóttir
BÆKUR
Ævisaga
Höfundur Jón Viðar Jónsson.
430 bls. Bókaútgáfan Hólar 2004
Kaktusblómið og nóttin, um ævi og skáldskap
Jóhanns Sigurjónssonar
Jón Viðar Jónsson
FAY Weldon er flestum kunn sem afkastamikill
rithöfundur og róttækur áhrifavaldur í kvenna-
bókmenntum. Sögur hennar snúast jafnan um
krísur miðaldra kvenna, ástir þeirra og örlög.
Sem dæmi mætti nefna Brandara breiðvöxnu
konunnar, Ævi og ástir kvendjöfuls og Praxis
sem lesin var í útvarp í þýðingu Dagnýjar Krist-
jánsdóttur snemma á níunda áratugnum og þótti
bæði frumleg og djörf. Nýlega sendi Weldon frá
sér skáldsöguna Bulgari-sambandið sem er til-
komin á óvenjulegan hátt. Ítalska skartgripafyr-
irtækið Bulgari fékk Weldon til að skrifa fyrir sig
bók þar sem heiti fyrirtækisins kæmi við sögu,
a.m.k. tólf sinnum. Bókin var fyrst gefin út í tak-
mörkuðu upplagi og henni einungis dreift til val-
inna viðskiptavina. Urðu nokkur blaðaskrif vegna
þessa og þótti mörgum tiltækið svik við málstað
listarinnar – að höfundurinn seldi markaðs-
öflunum sálu sína og skrifaði bók eftir pöntun en
ekki af innblæstri, auk þess sem Weldon beit höf-
uðið af skömminni með því að mæta í útgáfuteitið
með lánshálsmen frá Bulgari sem var metið á
eina milljón enskra punda. En bókin er svo
skemmtileg aflestrar að maður gleymir því að
hún er dulbúin auglýsing – sem er
auðvitað varasamt.
Bulgari-sambandið er einföld og
hefðbundin ástarsaga og stendur
fyllilega fyrir sínu sem slík. Grace
Salt er niðurbrotin, miðaldra kona
sem hefur nýlega gengið í gegnum
erfiðan skilnað en eiginmaður
hennar lét hana róa fyrir yngri og
fallegri konu. Eiginmaðurinn, Barl-
ey (59), er vellríkur og uppveðraður
yfir nýju konunni og fjörugu kynlíf-
inu en saknar stundum friðsæld-
arinnar og öryggisins með þeirri
gömlu; nýja konan, Doris Dubois,
er fögur fjölmiðlakona á frama-
braut (illgjörn tæfa); og Grace er
tryggðin og gæðin uppmáluð: Allt
eru þetta einfaldar og fyrirsjáanlegar stað-
almyndir í góðri ástarsögu. Listmálarinn ungi,
Walter Wells, kemur svo eins og prins með sinn
mjúka pensil og vekur Grace til lífsins á ný, ástin
blómstrar og sagan leiðist út í fantasíu: Grace
yngist og fríkkar með degi hverjum meðan
Walter eldist fallega og þroskast. Dramb, losti og
græðgi verða svo hinum vondu að falli og í lok
sögu fá þeir makleg málagjöld meðan góðu per-
sónurnar uppskera ást og virðingu. Sagan er
reyndar ekki alveg einföld því yfirgengilegt
snobbið í samkvæmislífinu, spilling og hræsni í
samskiptum fólks og undirferlið í viðskiptaheim-
inum eru dregin fram í dagsljósið, háðskur stíll
sögunnar beinist ekki síst að yfir-
borðsmennsku og efnishyggju og
Bulgari-hálsmenið dýra sem sagan
snýst að miklu leyti um er tákn botn-
lausrar græðgi og öfundar.
Þórunn Hjartardóttir þýddi bók-
ina snöfurmannlega úr ensku og er
hér á ferð glæsileg frumraun hennar
í bókmenntaþýðingum. Weldon segir
svo um allt fjaðrafokið í persónulegu
bréfi til Þórunnar: „Þeim var bara
illa við bókina prinsippsins vegna,
það hefði gegnt allt öðru máli ef fólk
hefði verið búið að lesa hana og verið
óánægt. En einhvern veginn var ég
talin hafa „selt mig“ þó að í mínum
huga séu útgefendur í dag enn frek-
ar að selja sig með því að segja rit-
höfundum hvað þeir eigi að skrifa. Nú og svo
hrundu Tvíburaturnarnir! Og eftir það var eig-
inlega öllum alveg sama“ (262). Víst er að enda-
lausar auglýsingar dynja á okkur hvert sem litið
er og fjölmiðlar og markaðsöfl stjórna lífi okkar
ljóst og leynt. Ef bókmenntirnar verða einnig
vettvangur auglýsingamennskunnar, styrktar af
stórfyrirtækjum gegn íhlutun í listaverkinu, hvar
endar þetta þá allt saman? Undirrituð er reyndar
alveg til í að skrifa netta skáldsögu sem gerist í
KB-banka eða í höfuðstöðvum Baugs gegn sann-
gjarnri þóknun, áhugasamir hafi samband sem
fyrst …
Höfundur til sölu
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
eftir Fay Weldon. 263 bls. í fallegu broti með eftirmála
þýðanda og bréfi frá höfundi. Þórunn Hjartardóttir þýddi.
Salka 2004
Bulgari-sambandið
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Fay Weldon