Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004
Sýningar um landið allt
Jessica segir að þróun hugmyndarinnar sem
liggur að baki Listahátíð næsta vor, megi einnig
rekja til þess að hún hafi þurft að finna rökrétta
leið til að koma öllum þeim mörgu stöðum sem
hýsa hátíðina á framfæri. Aðspurð segir Jessica
að það hafi legið fyrir frá upphafi að um marga
sýningarstaði yrði að ræða. En sýningin verður
ekki einvörðungu á höfðuborgarsvæðinu, held-
ur er ætlunin að vera einnig með viðburði úti á
landi; í Hveragerði, við Skóga, í Vest-
mannaeyjum, á Seyðisfirði, Eiðum, Akureyri og
Ísafirði. „Ekki síst vegna þess að bæði stóru
söfnin í Reykjavík, Hafnarhúsið og Listasafn
Íslands, eru lögð undir sýningu Dieters Roth.
Ég fór því strax að leita að húsnæði af öðru tagi,
sem gæti hentað ýmsum listamönnum án þess
að um stórar samsýningar á hverjum stað yrði
að ræða. Ég vissi að við yrðum að brjóta sýn-
inguna upp í einskonar „sýningareyjar“, og mitt
hlutverk er að framkvæma það þannig að það
hafi jákvæð áhrif í stað þess að vera vandamál.
Ég ákvað því að margfalda áhrifin eins mikið og
ég gæti. Þegar ég hafði kynnt mér viðhorf Diet-
ers sjálfs til landsins sá ég líka að það þjónaði
ekki endilega tilgangi að hafa sýninguna ein-
göngu í Reykjavík – hann starfaði víða um land
og hvers vegna ættum við að takmarka okkur
við einn stað frekar en hann? Ég skoðaði því
augljósar tengingar við t.d. Seyðisfjörð, þar
sem hann vann töluvert, og síðan höfum við hjá
Listahátíð haft samband við helstu menning-
arsetur víðsvegar um landið. Auðvitað tak-
markast þó möguleikar okkar af því hverjir eru
í stakk búnir til að aðstoða okkur við uppsetn-
ingu og framleiðslu sýninganna. En þess má
geta í því sambandi að KB-banki er aðalstyrkt-
araðili myndlistarþáttar Listahátíðarinnar.“
Jessica segist hafa haft orð Dieters, „more is
more“ [eða „meira er meira“] í huga við þessa
vinnu. „Tilraun okkar til að leggja allt landið
undir tengist því að Ísland er sjálft eyja. Landið
hefur landfræðileg mörk sem eru svo augljós að
það virðist órökrétt að láta nokkuð annað en
þau ráða ferð og teygja sýninguna út til jaðr-
anna. Svo er eitt verkefna Dieters, sem vonandi
verður til sýnis, tengt hringveginum en það
snýst auðvitað um kortlagningu landsins – á
áþekkan máta og við erum að reyna að kort-
leggja í huga áhorfandans það sem þessir ólíku
sýningarstaðir gætu staðið fyrir.“
Vandinn sem sýningarstjórinn stendur
frammi fyrir er þó augljóslega sá að ekki munu
allir áhorfendur eiga þess kost að heimsækja
allar sýningarnar. „En það þýðir bara að ég
verð að sjá til þess að þrátt fyrir að allar sýning-
arnar séu þáttur í einni heild munu þær allar
standa fyrir sínu sem sjálfstæðir viðburðir hvar
svo sem þær eru.“
Aðferðin sem Jessica hefur valið þjónar auð-
vitað einnig listheiminum hér á landi. „Við höfum
viljað leggja áherslu á að samstarfið við einstaka
aðila sé ekki einungis við tiltekna stofnun,“ segir
hún, „heldur byggjast tengslin við hvern stað
fyrir sig á ákveðinni samtvinnun. Við getum ekki
bara sent listamann á staðinn og þröngvað sýn-
ingu inn í það rými sem er fyrir hendi. Markmið
okkar er að vinna með því fólki sem rekur stofn-
unina á hverjum stað, til þess að búa til verkefni
sem þjónar bæði sýn listamannsins og sýning-
unni sem heild. Þetta snýst um samvinnu í mun
breiðari skilningi en þeim að ég sé að bjóða lista-
mönnum að taka þátt í sýningu sem verður
dreifð um allt Ísland. Þetta snýst um vinnu með
mjög ólíkum stofnunum, sem allar hafa ólíkar
skoðanir á því hvað sýningin gæti snúist um – og
þannig tekst okkur ef til vill að fitja upp á ein-
hverju nýju hvað viðhorf til sýninga og hlutverks
þeirra varðar. Óhætt er að segja að þessi hug-
mynd; að láta sýningu ná yfir heilt land sé alveg
ný af nálinni hér á landi – og sömuleiðis í al-
þjóðlega listheiminum!“ fullyrðir Jessica hlæj-
andi. „Ég man í það minnsta ekki eftir neinni
annarri sýningu þar sem reynt hefur verið að
vinna með svo marga staði samtímis. Yfirleitt er
unnið með tvo eða þrjá sýningarstaði.“
Sýnir stöðuna gagnvart umheiminum
Hún viðurkennir jafnframt að aðferðin end-
urspegli líka í stærra samhengi stöðu Íslands
gagnvart umheiminum.
„Auðvitað eru kostir og gallar við allar út-
færslur á svona stórum sýningum. Oft er það
svo, ef við tökum t.d. nýlegt dæmi af Manifesto í
San Sebastian, að þegar slíkar sýningar koma
til einhverrar borgar taka þær yfir stærsta op-
inbera sýningarrýmið á staðnum – stundum
jafnvel tvö slík – og síðan eitthvert dæmigert
vöruhús eða iðnaðarhúsnæði sem hægt er að
líta á sem hlutlaust sýningarrými. Auðvitað
finnst mér mikilvægt að vinna með þeim ís-
lensku stofnunum sem eru fyrir hendi til þess
að skapa samskonar orðræðu í samfélaginu og
tilheyrir stórum sýningum eins og Manifesto;
orðræðu er snýst um sýningarstjórn, um starfs-
hætti samtímalista og einnig um ólíkar stofn-
anir hér á landi því það eykur tilfinningu allra
fyrir sjálfsímynd sinni. En frekar en að leita að
yfirgefnu vöruhúsi í miðborg Reykjavíkur eins
og gert hefur verið annars staðar, þarf í þessu
tilfelli að skapa tilfinningu fyrir því hvernig all-
ar þessar íslensku stofnanir standa, hver staða
einstakra svæða er og hvernig hægt er að nýta
sér alla þá möguleika sem þar liggja – ef til vill í
fjölbreytileikanum sjálfum. Mig langar til að
efna til samræðu á milli stofnana, hér innan-
lands og einnig út fyrir landsteinana; það er
nokkuð sem ég álít skipta máli á þessum stað og
á þessari stundu.
Þema sýningarinnar er Worktime – Lifetime
– Materialtime [bókstaflega; vinnutími – líftími
– efnistími] en Listahátíð hefur þýtt sem Tími –
rými – tilvera. Jessica segir það nátengt lífs-
viðhorfum og list Dieters Roth. „Ekki síst ólík-
um túlkunum hans á tímanum sem hægt er að
tengja vinnunni við listina, en einnig vinnu eins
og hún horfir við okkur á hverjum degi. Líftím-
inn er í raun sú hlið vinnu hans sem hægt er að
heimfæra upp á marga þá listamenn sem valdir
hafa verið til að taka þátt í sýningunni og hefur
einnig haft mikil áhrif í umræðu um sam-
tímalist; þ.e.a.s. þau óljósu mörk sem eru á milli
verka listamanna og lífs þeirra. Mörkin á milli
vinnustofunnar og persónulegs rýmis eru oft
mjög óskýr, menn hafa jafnvel neitað að hafa
vinnustofu, eða verið með margar í einu, þannig
að líf þeirra og verk tvinnast saman án þess að
hægt sé að greina eitt frá öðru – dagleg reynsla
verður efniviðurinn í listsköpunina. Efnistíminn
tengist hrörnun og hnignun eins og við þekkj-
um hana í verkum hans, en einnig eins og hún
kemur fyrir í lífshlaupi mannsins eða í land-
fræðilegum skilningi.
Þessi þrjú hugtök, sem eru öll tengd tím-
anum, skapa mjög sérstaka nálgun á vinnuað-
ferðir þær sem Dieter tamdi sér. Segja má að
það hafi miðast við að grafa undan stöðugum
eða stöðnuðum tilhneigingum okkar í tilver-
unni.“
Óþarfi að falla inn í kerfi markaðarins
Jessicu verður tíðrætt um löngun sína til að
brúa bilið á milli kynslóða í tengslum við
Listahátíð. „Ekki síst vegna þess að á mörgum
þessara stóru sýninga sem þrífast úti í heimi er
öll áherslan lögð á að sýna nýgræðingana; þá
ferskustu og yngstu. Þesskonar starfshættir
eru augljóslega að mínu mati nátengdir tím-
anna tákni á markaðstorgi listanna; nýjunga-
girni og ógnarstórum markaði fyrir hana. Mér
var mikið í mun að forðast þessa tilhneigingu. Í
ljósi þess að hér eru sjaldan sýndir svo margir
listamenn í einu, fannst mér heldur ekki viðeig-
andi að teygja sig einungis í áttina að ungum
listamönnum á þeim forsendum einum að þeir
eru ungir og hafa sýnt tiltölulega lítið. Það er
óþarfi að falla inn í kerfi sem hefur hvorki verið
skapað af listamönnunum né söfnunum, heldur
einungis markaðinum. Mig langar ekki til að
taka þátt í því.“
S
ýningin á verkum Dieters
Roth gegnir lykilhlutverki,“
segir Jessica Morgan, strax í
upphafi samtals sem blaða-
maður átti við hana síðast er
hún var á ferð hér á landi, en
auk starfsins hjá Tate er hún
sýningarstjóri myndlistar-
þáttarins á Listahátíð. „Hún svarar í raun þeim
brýnu spurningum sem ætíð eru aðalvandinn í
svona umsvifamiklu sýningarhaldi; þ.e.a.s. hver
tilgangur sýningarinnar sé og hvað eigi að vera
þar í brennipunkti. Maður þarf stöðugt að tak-
ast á við þann vanda sem felst í því að setja
svona sýningu saman og leita leiða til að hún
veki áhuga umfram það sem allar stórar sýn-
ingar gera – þannig að hún sýni fram á tengsl
við samtímann umfram það sem felst í því að
vera eingöngu að „tékka púlsinn“.
Að sögn Jessicu standa allir sýningarstjórar
frammi fyrir því að reyna að finna þema sem
annars vegar tengist málefnum líðandi stundar,
en hefur hinsvegar líka einhver tengsl við sýn-
ingarstaðinn. „Sem utan-
aðkomandi aðili má maður
ekki þykjast hafa þekkingu
til að bera um sýningarstað
þar sem maður er ókunnugur, vegna þess að
hann er yfirleitt óaðskiljanlegur frá verkum
listamannanna. Mín lausn er því yfirleitt sú að
horfa til listamannanna í leit að hugmynd er
gæti lagt grunninn að sýningu. Það er varla til
sú sýning sem ég hef stýrt sem hefur ekki
sprottið upp úr samræðum mínum við lista-
menn. Í þessu tilfelli er ég auðvitað að eiga
orðastað við látinn listamann,“ segir hún og
hlær, „en horfi samt til verka hans í leit að svör-
um. Það hvernig hann hugsaði framleiðsluferli
listaverka sinna sem hluta af verkinu sjálfu, ber
merki um einstakt flæði og leiðir einnig til þess
að sýning þeirra sem slíkra verði hluti af list-
sköpuninni. Að mínu mati er þessi hugs-
unarháttur enn meira viðeigandi nú en áður.
Þegar ég virði verk Dieters fyrir mér sé ég
einskonar skil sem verða á áttunda áratugnum,
innan þess geira myndlistar sem tengdist hug-
myndalistinni. Annaðhvort fóru verkin leið
textans, skráningarinnar eða gagnrýni á skrán-
inguna – áttu sem sagt rætur sínar í tungumál-
inu, eða þá að þau þróuðust fremur í áttina að
sjónarspilinu – performansinum. Að mínu mati
eru verk Dieters ríkur þáttur í þeirri þróun, auk
þess að snúast að miklu leyti um rannsókn á
hlutverki sýningarrýmisins; á tengslunum á
milli listamannsins, vinnustofu hans og sýning-
arrýmisins. Sú rannsókn felur í sér tilraun til að
brjóta niður múrana þarna á milli, en hún er
einnig til þess fallin að auka meðvitund okkar
um tilvist þessara ólíku rýma sem leika þó öll
sitt hlutverk í listframleiðslunni. Dieter veltir
því einnig fyrir sér hvert hlutverk áhorfenda sé,
en í samhengi listar hans er viðvera og efn-
iskennd manns sjálfs – sem áhorfanda – einnig
stór þáttur í efniskennd verkanna. Hvort held-
ur sem það tengist hlutum á borð við hrörnun
eða bókstaflegri þátttöku í sjálfri listsköp-
uninni.“
Jessica segir að henni finnist því verk hans
vera mjög rökréttur upphafspunktur fyrir há-
tíðina sem heild. „Ekki má heldur gleyma að
vera hans hér hafði gífurleg áhrif á þróun ís-
lenskrar listsköpunar. Ekki síst á viðhorf fólks
til lista og viðhorf til listframleiðslunnar. Ég sé
því sýninguna á verkum Dieters sem þunga-
miðjuna í því sem ég er að gera. En þótt hún sé
útgangspunktur snýst framhaldið, svo sem val
á öðrum listamönnum til að sýna, ekki svo mikið
um skyldleika við hann – ég hef engan áhuga á
að varpa ljósi á hans verk með þeim hætti eða
rekja bein áhrif hans. Mig langar fremur til að
skoða þessa hugmynd – ekki bara í hans fram-
leiðslu – heldur þá sem kom upp í listasögunni á
þessum tíma og afhjúpaði enn einn mögulegan
farveg fyrir listina, sem getur verið stökkpallur
í sambandi við hugmyndir okkar um hana núna.
Það má auðvitað segja að þar sem þessi hug-
mynd eða stefna fól í sér svo mikinn fjölbreyti-
leika, liggi beint við að nýta sér hana, en sá fjöl-
breytileiki er þó ekki svo mikill að hún verði
merkingarlaus.“
Tími – rými – tilver
Jessica Morgan, sýningarstjóri hjá Tate Mod-
ern í London, hefur þegar unnið að því um
margra mánaða skeið að undirbúa Listahátíð
í Reykjavík næsta vor, sem að stórum hluta
er helguð myndlist. Hún hefur mótað þá hug-
mynd sem nú er smátt og smátt að taka á sig
mynd og miðast við að skapa þessari stóru
myndlistarsýningu sérstöðu í alþjóðlega list-
heiminum, þar sem nokkur umræða hefur
verið um einsleita tvíæringa og gildi þeirra
fyrir myndlistina yfirleitt.
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is