Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 19

yfir samsærismönnunum, og hlustaði á hvert
einasta orð í framburðinum gegnum túlka. Það
var átakanlegur partur veraldarsögunnar – t.d.
sat fasistinn Jagoda hér árum saman sem innan-
ríkiskommisar og formaður GPU! Réttarhöldin
stóðu 8 tíma á dag í 12 daga. Þeir voru allir
skotnir nema þrír“ (414).
Halldór Guðmundsson veltir þessum misvís-
andi orðum fyrir sér og spyr hvort nafni sinn
hafi einfaldlega trúað áróðrinum, verið blekktur
eins og segir í Skáldatíma. Halldór telur að trú
sé lykilorð í skynjun Laxness á Sovétríkjunum
(318) en að þau hafi einnig verið honum „hugsjón
æðri mönnunum“ (421) sem hann hafi talað
dyggilega fyrir, jafnvel eftir að hann fylgdist
með handtöku Veru Hertzsch og hlaut að verða
ljóst að ekki var allt með felldu. En Halldór velt-
ir því einnig fyrir sér hvort Laxness hafi ekki átt
hagsmuna að gæta í Sovétríkjunum: „Var hann
ekki að vonast eftir því að þau yrðu bakland hans
í útgáfu, leið hans til alþjóðlegrar frægðar?“
Halldór kemst að þeirri niðurstöðu að þetta hafi
ekki ráðið úrslitum.
Þessa díalektísku aðferðafræði notaði Viðar
Hreinsson einnig í ævisögu sinni um Stephan G.
Stephansson sem kom út í tveimur bindum árin
2002 og 2003. Viðar rekur aðferðina til samræðu-
hugmynda rússneska heimspekingsins Mikails
Bakhtin en kenningar hans notfærði Halldór sér
einmitt er hann skrifaði magistersritgerð um
Vefarann mikla í byrjun níunda áratugarins.
Munurinn á þessum tveimur ævisögum er sá að
Halldór treystir ekki jafn mikið á aðferðina og
Viðar, hann fylgir henni ekki jafn tryggilega.
Halldór notar hana til að vega og meta sann-
leiksgildi heimilda sinna og dregur iðulega skýr-
ar ályktanir af samræðum þeirra á meðan Viðar
stefnir saman ólíkum röddum, bæði Stephans
sjálfs og úr samtíma hans, en varast að láta eigin
rödd yfirgnæfa sögusviðið algerlega, eins og
hann hefur orðað það sjálfur (Lesbók 4.10. ’03).
Það er helsti gallinn á bók Halldórs Guð-
mundssonar að hann grípur iðulega fram í fyrir
heimildunum og hinni sögulegu framvindu. Og
athugasemdirnar eru satt að segja æði sérkenni-
legar á stundum, einkum þó þær sem fjalla um
ýmis einkenni á rithöfundum og skapandi fólki.
Á einum stað er til dæmis talað um að Laxness
hafi verið „uppfullur af þeirri ókyrrð sem grípur
skapandi fólk þegar því finnst það vera að sóa
tíma sínum“ (46) og það er talað um að rithöf-
undar hugsi á ákveðinn hátt (176) og sígildan
vanda höfundarins (181) að ógleymdum „helsta
lærdóm skáldsagnahöfundarins: ef ætlunin er að
hrífa lesendur með sér verður hann að vera jafn
slyngur að útmála hið illa og predika hið góða“
(188). Sum frammíköllin virðast vera komin frá
útgefandanum Halldóri Guðmundssyni svo sem
eins og þegar talað er um rithöfund sem frum-
gerð fjölmiðils sem kunni ekki að þegja yfir
leyndarmáli (498) en önnur eru ættuð aftur úr
rómantík nítjándu aldarinnar þegar skáld og
listamenn voru taldir öðruvísi en annað fólk, full-
ir af skapandi anda, frumleika, snilligáfu og ann-
arri ókyrrð í sálarlífinu. Það er til dæmis talað
um andvökusýnir sem valdi Laxness ofsakvíða
og dauðahræðslu þegar hann er á mótunarárum
en slíkum köstum lýsir hann í nokkrum textum
sínum. Engar efasemdir eru hafðar uppi um
þessar lýsingar í ævisögunni heldur þvert á móti
sagt að þær skili sér „auðvitað […] í reynslusarp
skáldskaparins, sálarglíman ber vitni um fæð-
ingarhríðir snilldarinnar“ (100). Með þessum út-
leggingum virðist Halldór ekki gera annað en að
viðhalda mýtum rómantíkurinnar og verður það
að teljast óþarfi í vandaðri ævisögu á borð við
þessa. Það hefði að minnsta kosti mátt velta því
upp hvort þarna væri ekki á ferðinni þekkt rit-
klif úr bókum frá mótunarárum Laxness svo
sem Inferno eftir Strindberg sem hann þekkti
vel og dáði. Það er einnig athyglisvert að skáldið
gagnrýnir einmitt nálgun af þessu tagi í ævisögu
Peters Hallbergs um sig, Den store Vävaren,
þar sem „sálarhræringar frá gelgjuárunum“ eru
notaðar til þess að skýra almenn einkenni hans
sem fullorðins rithöfundar. Að mati Laxness eru
„alskonar hræðslur og fóbíur“ normalar með
„venjulegu „heilbrigðu“ og siðferðilegu uppeldi“
(589). Laxness taldi fáa hafa verið jafn lausa við
alls konar fóbíur og sjálfan sig eftir að hann
komst á fullorðinsár, eins og fram kemur í ævi-
sögunni, en Halldór Guðmundsson telur það
hafa verið rétt hjá Hallberg að hlusta ekki á
þessar aðfinnslur skáldsins: „Það má vel vera að
flestir unglingar hafi lifað sömu sálarhræringar
og Halldór, en þeir gera það hver með sínum
hætti og í hans tilviki reyndust þær undanfari
mikillar listsköpunar“ (590). Halldóri sést yfir
það að hann er hér að lepja upp aldagamlar goð-
sagnir um listamanninn sem sérstakan tilfinn-
ingamann.
Skáldskapur eftir allt
Halldór segir í bókinni að ævi rithöfundar hljóti
„ávallt að vera einn af lyklunum að verkum hans
og í tilviki Halldórs [sé] 20. öldin í taumlausum
öfgum sínum lykill til skilnings á hugsun hans“
(425). Þetta er í raun eina aðferðafræðin sem
orðuð er í bókinni og hún segir í raun allt sem
segja þarf um ævisögulega nálgun höfundarins.
Halldór leitar ekki í aðrar kenningar til að nálg-
ast ævi eða verk Laxness. Hann virðist raunar
forðast kenningastagl sem er að vissu leyti
skiljanlegt í bók af þessu tagi. Á einum stað er
þó nafn franska fræðimannsins Rolands Barthes
nefnt í sambandi við kenningu hans um punkt
sem er í sumum ljósmyndum og breytir skynjun
okkar á myndinni allri „vegna þess að hann
skýst út úr henni einsog ör sem stingur okkur“
(313). Slíkur punktur telur Halldór að mál Veru
Hertzsch sé í ævisögu Halldórs Laxness en hið
sama má raunar segja um þessa óvæntu birtingu
Rolands Barthes í ævisögu Halldórs Guðmunds-
sonar um skáldið, hann stingur eins og ör og
vekur mann til umhugsunar um það hvers vegna
höfundurinn nýtir sér ekki meira af slíkum tól-
um sem bókmenntafræðin er rík af nú til dags.
Formlegur frágangur ritsins er að flestu leyti
til sóma. Það er þó undarlegt að í rúmlega átta
hundruð síðna bók skuli ekki vera atrið-
isorðaskrá. Það hefði auðveldað leit í verkinu og
sömuleiðis skáletraðir titlar. Ekki gafst tóm til
þess að fara grannt ofan í meðferð heimilda í rit-
inu en þó má hafa orð á einum forvitnilegum
punkti í því sambandi. Í „geðveikismálinu“ svo-
kallaða árið 1930, þar sem því var haldið fram í
pólitískum deilum að Jónas frá Hriflu væri sinn-
isveikur, var skrifuð nafnlaus grein í Morg-
unblaðið 6. mars með skömmum um Halldór
Laxness sem hafði komið Jónasi til varnar. Í
henni var Laxness kallaður „hinn alkunni trúar-
vingull og flagari“ en daginn eftir birtist þessi
texti á síðu þrjú í blaðinu: „Misprentun. Í grein-
inni Hrafnar í blaðinu í gær misprentaðist „flag-
ari“, er átti að vera „flakkari.““ Þessi bráð-
fyndna en sennilega heiðarlega leiðrétting hefur
farið framhjá Halldóri við ritun ævisögunnar.
Þrátt fyrir leiðréttinguna fór Laxness reyndar í
meiðyrðamál við blaðið.
Ævisaga Halldórs Laxness eftir Halldór Guð-
mundsson er bráðskemmtileg og afar læsileg
bók. Þrátt fyrir að vera 824 síður er frásögnin
hröð og spennandi. Ljóst má vera að Halldór
vinnur með heimildir sem margar hverjar hafa
ekki verið rannsakaðar áður svo sem bréfasafn
Ingibjargar Einarsdóttur. Í bókinni er dregin
upp mynd af Halldóri Laxness sem líklega á eft-
ir að hafa talsverð áhrif á skilning þjóðarinnar á
skáldinu í náinni framtíð. En það er líka eðli
skrifa sem þessara að þau búa til mynd af
svipum liðins tíma. Um þá iðju sagði Laxness
sjálfur: „Það held ég mér sé líka með öllu ógern-
ingur, að draga upp persónu eftir veruleikanum.
Ef ég hefði þann hæfileik myndi ég áreiðanlega
fara að skrifa ævisögur manna. Nú fer í staðinn
svo, að ef ég ætla að reyna að draga upp mynd,
þó ekki sé nema í eftirmæli, af raunverulegum
manni, þá verður úr því skáldsagnapersóna – og
þetta sé ég sjálfur þegar ég er búinn að draga
upp myndir, en get aðeins ekki að því gert“
(680).
Þetta á við um alla ævisagnaritun, hún er eins
konar skáldskapur eftir allt, hugmynd höfund-
arins um „manninn“. Og einmitt það er Halldór
Laxness nú; menningarsögulegt hugtak sem
slegist er um hvað merkir.
Halldóri til „Halldórs“
Þröstur Helgason
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004 | 19
Saga og málefni Suður-Afríku eruviðfangsefni stjórnmálafræð-
ingsins R W Johnson í nýjustu bók
hans South Afr-
ica: the First
Man, the Last
Nation eða Suður
Afríka: Fyrsti
maðurinn og síð-
asta þjóðin eins
og heiti hennar
gæti útlagst á ís-
lensku. Að mati
gagnrýnanda
Daily Telegraph
er Johnson nákvæmur í lýsingum
sínum á sögu Suður-Afríku og hlífir
engum. Þannig við-
urkennir hann fylli-
lega þann árángur
sem náðst hefur með
starfi Afríska þjóðarráðsins (ANC)
á sama tíma og hann gagnrýnir ýmis
mistök í stjórnsýslunni. Thabo
Mbeki, forseti landsins gagnrýnir
Johnson þá fyrir að horfa að nokkru
leyti framhjá ógninni sem stafar af
eyðnivandanum og láta m.a. hjá líða
að bjarga lífi fjölda barna. Þó skrif
Johnson bjóði vissulega upp á rit-
deilu að mati gagnrýnandans segir
hann bókina engu að síður einkar vel
skrifaða og nauðsynlega lesingu sem
vefengi ýmsar mýtur um sögu lands-
ins.
  
Rúm tuttugu ár eru nú liðin fráþví að Marilyn Robinson sendi
síðast frá sér skáldsögu sem jafn-
framt var hennar fyrsta, en Rob-
inson fékk mikið lof fyrir þá bók,
Housekeeping. Robinson sendi nú á
dögunum frá sér sína aðra bók,
Gilead sem New York Times lýsir
sem trúarlegri, ritgerðarlegri og
logandi rólegri. Sögusvið Gilead er
samnefndur bær í Iowa á sjöunda
áratugnum og er sagan sögð frá
sjónarhorni prests á níræðisaldri
sem nýlega hefur frétt að hann sé
með hjartakveisu og telur sig nú
eiga skammt ólifað. Á þessum alvar-
legu nótum ákveður hann að skrifa
sjö ára syni sínum langt bréf sem er
í bland byggt á endurminningum,
dagbókarköflum og ráðleggingum
um góða hegðun. Bókin er að sögn
gagnrýnanda blaðsins krefjandi, al-
varleg og skýr lesning sem á köflum
minni á 19. aldar höfunda á borð við
Ralph Waldo Emerson, Henry Dav-
id Thoreau og Herman Melville.
  
Skemmtilegurhúmor og
fjöldi gaman-
sagna einkennir
bók Lars Movin,
Udspil, eða Út-
spil, sem byggð
er á samtölum við
fyrrum íþrótta-
manninn Torben
Ulrich. Segir
gagnrýnandi danska blaðsins In-
formation samræður þeirra Movin
og Ulrich ná yfir einkar breitt svæði
og að lesandinn geti ekki annað en
hrifist með umræðum sem ná allt frá
íþróttum yfir í austurlensk trúar-
brögð.
  
Nýjasta bók Alice Munro býrekki yfir sama styrk og hennar
fyrri verk að mati gagnrýnanda
New York Times. Bókin nefnist
Runaway, sem þýða mætti sem
Strokumaðurinn, en sögurnar þrjár,
Chance, Soon og Silence, sem bókin
geymir segja allar frá sömu persón-
unni, Juliet og átakamiklum æviferli
hennar. New York Times segir Run-
away hins vegar nokkuð tilgerðar-
lega lesningu og ekki búa yfir sama
flæðinu og fyrri verk Munro, þó höf-
undurinn fjalli þar um svipað efni og
í sínum fyrri skrifum.
  
Norski rithöfundurinn LarsRamslie fjallar um sirkus-
listamennina og síamstvíburgana
Earl og Betty í nýjustu skáldsögu
sinni, Uglybugly. Bókin er í senn
háðsk skopstæling á dæmisögu sem
og skáldsaga sem fjallar um lík-
amlega og félagslega niðurlægingu
og heldur hún lesandanum föngnum
íblendnum greipum hryllings og
hrifningar.
Erlendar
bækur
Lars Movin
Alice Munro
ÁHUGAMÁL manna eru misjöfn. Sumir eru á þeysireið
um allan heiminn en aðrir hafa hægt um sig og sinna
einhverju grúski. Öllum er það þó sameiginlegt að vera
að leita að einhverju og kanna sér til hug-
arhægðar og ánægju. Kveikjan að baki er
að líkindum hin sama hjá öllum, löngunin
eftir að kynna sér eitthvað hulið eða bragð-
mikið. Mér segir þó svo hugur, að það
áhugamál, sem flestir gætu sameinazt um,
væri stjörnuskoðun. Hvað það nákvæm-
lega er, sem gerir stjörnuskoðun að
heillandi viðfangsefni, skal ósagt látið, en
kannski er það vegna þess að þessir raun-
verulegu hlutir himinhvolfsins eru dulræð-
ir í huga okkar, andinn fer á flug og enn
fleiri spurningar vakna en við fáum svör
við.
Svo langt sem sögur herma hafa menn
gefið stjörnunum gaum og velt fyrir sér
gangi himnintungla. Margt af því sem telst
til heimsmyndar okkar á rætur sínar að
rekja til þessara fornu spekinga, sem
skyggndust upp í stjörnuhimininn á bökkum Evfrats-
fljóts og Nílar löngu fyrir daga Krists. Margt bitastætt
hefur verið skrifað á íslenzku um stjörnufræði, en bókin,
sem hér er til umfjöllunar, er handhægur leiðarvísir
handa almenningi til þess að hefja stjörnuskoðun af
sómasamlegu viti. Greint er frá, hvernig og hvar bezt er
að standa að verki og ýmis hollráð gefin til þess að sjá
betur en ella einstök stjarnfyrirbæri. Þá er ferðast um
sólkerfið og sagt frá reikistjörnum, fastastjörnum og
öðrum tilbrigðum á himnum. Einnig er ítarlegur kafli
um notkun bókarinnar, þar sem gerð er grein fyrir
hreyfingu himinhvelfingar og kort af 53 stjörnumerkj-
um skýrð.
Meginhluti bókarinnar er síðan leiðarvísir um
stjörnuhimininn frá hausti fram á vor. Þar er farið eftir
stjörnumerkjunum, þau skýrð, sýnd kort af þeim og get-
ið um áhugaverðar stjörnur í hverju merki. Mikilsvert
er fyrir byrjendur, að þessum stjörnum er ágætlega lýst
og þess getið, hvort nægjanlegt sé að nota handkíki eða
ekki. Í lok bókar er síðan fróðlegur kafli um tunglið. Þá
skal þess getið, að hverri bók fylgir
stjörnuskífa, sem sýnir himinhvelfinguna
eins og hún lítur út séð frá Íslandi á hverj-
um tíma.
Segja má, að viðhlítandi árangur í
stjörnuskoðun náist ekki nema menn hafi
yfir að ráða stjörnusjónauka. Slík tæki
kunna að vera nokkuð dýr og því ekki á
færi allra að eignast þau. Rétt er því að
benda á Stjörnuskoðunarfélag Seltjarn-
arness, sem er opið öllu áhugafólki og á öfl-
ugasta stjörnusjónauka hér á landi.
Þessi ágæta bók er fyrst og fremst ætluð
okkur, sem höfum takmarkaða þekkingu á
stjörnuhimninum. Helzt er að henni að
finna, að letrið er víða fullsmátt og svo hitt,
að gagnlegt hefði verið að hafa hnitmiðaða
atriðaskrá og orðskýringar, svo að fljótlegt
væri að slá upp merkingu á einstökum
fræðiorðum. Útgáfa þessarar bókar er afskaplega lofs-
vert framtak og höfundur hefur augljóslega lagt sig í
framkróka um að gera hana sem bezt úr garði. Óyggj-
andi er, að bókin mun nýtast þeim vel, sem hafa þegar
stundað stjörnuskoðun, og jafnframt auðvelda og örva
þá, sem hafa ekki enn kynnt sér „þetta stórfenglegasta
viðfangsefni, sem mannsandinn hefur sett sér að kanna“
eins og eitt sinn var að orði komizt.
Lofsvert framtak
Ágúst H. Bjarnason
BÆKUR
Náttúrufræðirit
Höfundur: Snævarr Guðmundsson. 152 bls.
Útgefandi: Snævarr Guðmundsson
og Mál og menning. Reykjavík 2004
Íslenskur stjörnuatlas
Snævarr Guðmundsson
Eldfærin og
fleiri ævintýri
eru eftir H.C.
Andersen.
Á þessari ný-
útkomnu hljóð-
bók les Halla
Margrét Jóhann-
esdóttir leikkona
8 af hinum sí-
gildu ævintýrum meistarans, í þýð-
ingu Steingríms J. Thorsteins-
sonar.
Þau eru: Eldfærin, Nýju fötin
keisarans, Prinsessan á bauninni,
Litla stúlkan með eldspýturnar,
Næturgalinn, Ljóti andarunginn,
Hans klaufi og Þumalína.
Útgefandi er Hljóðbók.is. Hljóð-
bókin er 149 mínútur að lengd.
Verð kr. 1.999.
Nýjar bækur
Ljósberar og lög-
málsbrjótar er
eftir Þorstein
Antonsson.
Í bókinni eru
þættir af mönn-
um úr þjóðarsög-
unni sem á
fæstra færi var
að tjónka við, en
bjuggu allir yfir mögnuðum sagn-
aranda. Sumir urðu þjóðkunnir
menn, aðrir lifðu alla ævi á jaðri
mannlífs og menningar, á mörkum
vits og vitfirringar. Enginn þessara
manna lét samferðamenn sína
ósnortna. Suma elskar þjóðin, aðra
hefur hún elskað að hata.
Útgefandi er Pjaxi ehf. Bókin er
156 bls. Verð kr. 3.900.