Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 13

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004 | 13
INGÓLFUR Guðbrandsson sætti Íslendinga við Ís-
land. Hann opnaði suðurgluggann. Hann var orðinn
þjóðkunnur tónlistarmaður þegar hann tók að
greiða götu landa sinna til að komast suður á bóginn.
Á eftir fylgdi hvort tveggja: lífshátta- og hugarfars-
bylting hér á norðurslóð. Það var ótrúleg upplifun
fyrir þann, sem orðinn var miðaldra eða eldri, að
komast allt í einu, og það með auðveldu móti, til fjar-
lægra landa sem fæsta hafði órað fyrir að þeir
mundu nokkru sinni augum líta! Orðið »ferðaskrif-
stofa« varð nýyrði í daglegri umræðu manna á með-
al.
Alllöngu síðar, þegar ferð til Miðjarðarhafsins
taldist ekki lengur til stórviðburða í lífinu, færði for-
stjórinn út landmörk sín og lagði heiminn undir. Þar
með gafst Íslendingum tækifæri að ferðast til fjar-
lægustu landa jarðar. Heimsmyndin sjálf blasti við.
Samhliða ferðaskrifstofurekstrinum starfaði Ing-
ólfur sem fyrr að tónlistarmálum. Hann hafði stofn-
að Pólýfónkórinn og stjórnaði honum ætíð, fór með
hann til annarra landa þar sem efnt var til stór-
tónleika frammi fyrir kröfuhörðum áheyrendum í
framandi umhverfi. Þar sem hann var sjálfur í miðri
hringiðu viðburðanna felur hann öðrum að rekja þá
sögu.
Fyrst er til að taka að Bjarni Bragi Jónsson segir
frá Ítalíuför Pólýfónkórsins og Sinfóníunnar 1977.
»Nokkrum árum áður,« segir Bjarni, »eða upp úr
1970 hafði kórinn verið stækkaður nánast tvöfalt.
Kórskólinn var þá stofnaður sem tæki til þess að
hefja góða en lítt reynda söngkrafta upp á það stig
að þeir verðskulduðu að stilla raddir sínar saman við
hreinan tón hins skólaða og slípaða kjarna kórsins
frá fyrri árum hans.« Minnir Bjarni á fyrri ferðir
kórsins til Norðurlanda og Bretlandseyja, svo og á
flutning stórverka hér heima. En hópurinn, sem
þarna hélt til Ítalíu, taldi alls tvö hundruð og fimmtíu
manns! Bjarni kveður förina hafa tekist með miklum
ágætum og vakið óskipta athygli. Ferðinni lauk svo
með veglegu samkvæmi í Lignano þar sem söng-
stjórinn var sérstaklega heiðraður.
Spánarför, sem farin var 1982, varð líka sann-
kölluð sigurför. Með í ferð var ungur blaðamaður,
Arnaldur Indriðason. Lýsir hann í
þaula þeirri ferð, hljómleikunum og
viðtökunum sem voru hvarvetna frá-
bærar. Kveður hann Spánverja vart
hafa trúað að þar væri áhugafólk en
ekki atvinnumenn á ferð. Meðal
verka á söngskránni var Edda Jóns
Leifs. Að sögn blaðamannsins vakti
flutningur hennar eftirtekt, og hana
hvergi smáa. Jón Leifs var þá síst í
hávegum hafður hér heima. Almenn-
ingur leit á hann eins og hvern annan
skapstyggan og sérvitran Húnvetn-
ing, haldinn óhóflegu sjálfsáliti og
þráhyggju. En þar átti því blessaða
almenningsáliti eftir að skjátlast ald-
eilis hrapallega. Stofnandi og stjórn-
andi Pólýfónkórsins vissi betur!
Sigurdór Sigurdórsson blaðamaður getur einnig
um þessa ferð kórs og hljómsveitar, minnir á að
samtímis hafi verið háð á Spáni heimsmeist-
arakeppni í knattspyrnu. Hafi Spánverjum verið í
mun að fá til sín sem flest listafólk á sama tíma til að
upphefja þann stórviðburð. Sigurdór var þá far-
arstjóri hjá Útsýn.
Það var engin tilviljun að Ingólfur Guðbrandsson
valdi sólarströnd Spánar sem fyrsta áfangastað Út-
sýnar. Landið var friðsælt og lítt snortið af ágangi
túrista. Mönnum gafst því kostur á að kynnast þjóð-
inni eins og hún hafði lifað um ár og aldir þarna við
Miðjarðarhafið blátt. Verðlag var enn svo lágt að
meðalmaðurinn fann sig í sporum stórefnamanns.
Og síðast en ekki síst – þarna skein sól svo til alla
daga! Hinu gerði afkomandi víkinganna sér ekki
alltént jafnljóst að þarna mundi hann hitta fyrir
rótgróna menningu sem lýsti sér ekki síst í allt að
eðlislægu sjálfsöryggi og háttvísi, og það hjá öllum
stéttum þjóðfélagsins. Í upphafskaflanum, Undir sól
að sjá, lýsir höfundur áhrifum þeim, sem umhverfið
hafði á landann sem þarna var staddur í fyrsta sinn:
»Upplifunin er sterk. Þetta er Íslendingum nýr og
ókunnur heimur nema af lestri bóka […] Þeir sem
héldu að Íslendingar væru í fremstu röð menn-
ingarþjóða skipta um skoðun og sjá stöðu þjóð-
arinnar í nýju ljósi.« Þegar svo farið var út að borða
og skemmta sér kom viðmótið og viðurgerningurinn
ekki síst á óvart: »Alúð og kurteisi skín af hverju
andliti, mótað af lífsneista og óbældri lífsgleði, en
þjónustan er veitt af þeirri reisn og þokkafullu stolti,
sem er þjóðareinkenni Spánverja.«
Það var því bæði sjálfsagt og nær-
tækast að þetta mikla rit skyldi hefjast
á nokkrum köflum um þessar fyrstu
ferðaslóðir Útsýnar. En viðlíka fróðleik
er þarna að finna um flestöll lönd vítt og
breitt um heim. Lýst er gögnum og
gæðum lands, þjóðlífi og þjóðháttum,
menningu, listum, trúarbrögðum, stór-
borgum og öðrum merkisstöðum, dag-
lega lífið er skyggnt með glöggu gests
auga, farið er ofan í söguna, ekki síst
listasöguna, að ógleymdum þeim tæki-
færum sem ferðamannsins bíða, þess
sem hyggst njóta lífsins með hófsemi og
auðmýkt við samleik listar, mannlífs og
náttúru eins og góðum heimsborgara
sæmir. Meðal stórborga, sem sér-
staklega eru kynntar, má nefna Sevilla, Granada,
Flórens, Róm, Prag, New York, Buenos Aires, Rio
de Janeiró, Cape Town, Bangkok og Singapúr. Enn-
fremur er svipast um í þeim borgum Þýskalands þar
sem stórmenni klassískrar tónlistar lifðu og störf-
uðu. Engu landsvæði né borg er svo lýst að Ingólfur
Guðbrandsson hafi ekki margoft verið þar sjálfur og
kynnt sér hvaðeina sem þar má teljast áhugavert og
markvert. Fróðleikurinn í þessu mikla Stefnumóti
við heiminn er yfir heildina litið ótæmandi nánast.
Stíll höfundar ber með sér að þar fer listamaður sem
þekkir mátt orðsins til að tjá hugblæ og innsæi ekki
síður en hið hlutlæga og áþreifanlega. Sjálfur er
hann lífslistamaðurinn sem einatt finnur sig í að
blanda geði við fólk af ólíkum stigum og þjóðum, og
þar með einn þeirra sem hvað sterkastan svip settu
á íslenskt menningarlíf á síðari hluta liðinnar aldar,
breyttu Íslandi, endurskópu íslenskt þjóðlíf svo það
verður aldrei framar samt. Hér með er hann að
leggja fram heildaruppgjör þessa ævistarfs síns, nið-
urstöðuna af sinni fjölþættu reynslu.
Með hliðsjón af gerð og útliti hefur ekkert verið til
sparað að bók þessi yrði sem best úr garði gerð.
Myndirnar skipta hundruðum, flestallar í lit, þar að
auki fjölmörg landakort sem nauðsynleg eru til að
hafa full not af textanum. Umbrot og prentvinnsla
hefur tekist með ágætum, bæði hvað varðar myndir
og texta. Í fáum orðum sagt – mikið rit og marg-
þætt.
Mikið rit og fjölþætt
BÆKUR
Alfræði
Ævintýri um víða veröld eftir Ingólf Guðbrandsson.
255 bls. Útg. Heimskringla. Reykjavík, 2004.
Stefnumót við heiminn
Ingólfur Guðbrandsson
Erlendur Jónsson
Dóttir ávítarans
er eftir Lene
Kaaberbøl. Þýð-
andi er Hilmar
Hilmarsson.
Dóttir ávít-
arans (Skamm-
erens Datter)
fjallar um Dínu,
ellefu ára telpu,
sem hefur erft auga og hæfileika
móður sinnar. Með augnaráðinu
einu saman fær hún jafnvel harð-
svíruðustu afbrotamenn til að horf-
ast í augu við misgjörðir sínar.
Móðir hennar er kölluð í Dúnark-
virkið til að upplýsa fjöldamorð í
kastalanum. Þar lendir Dína í
slagsmálum við varðmenn og dreka
– og kynnist loksins jafnöldru sinni
sem þorir að horfast í augu við
hana. Bækurnar um dóttur ávít-
arans hafa komið út í 17 löndum og
er vinsældum þeirra líkt við Harry
Potter.
Útgefandi er PP-forlag. Bókin er
224 síður. Útsöluverð kr. 2.390.
Nýjar bækur
Hrói höttur er
kominn út á
hljóðbók. Rúnar
Freyr Gíslason
leikari les þýð-
ingu Stefáns Júl-
íussonar.
Sagan gerist á
Englandi er kon-
ungurinn, Rík-
harður Ljónshjarta, er víðs fjarri í
krossferð og aðalsmenn fara sínu
fram. Hrói er sannkölluð hetja sem
ásamt mönnum sínum Litla Jóni,
Tóka munki og fleirum í Skír-
isskógi berst fyrir réttlæti í landi
þar sem ógnarstjórn fógetans í
Nottingham ríkir. Hrói hjálpar
þeim kúguðu og fátæku gegn yf-
irvaldinu, lendir í mörgum óvænt-
um ævintýrum og ann ungfrú
Maríönnu hugástum. Þetta er sann-
kölluð spennubók með ævin-
týrabrag.
Útgefandi er Hljóðbók.is. Bókin
er um 120 mínútur. Verð kr. 1.990.
Lína Lang-
sokkur er eftir
Astrid Lindgren.
Vala Þórsdóttir
leikkona les þýð-
ingu Sigrúnar
Árnadóttur.
Lína á Sjón-
arhóli er
skemmtilegasta,
ríkasta og sterk-
asta stelpa í heimi. Hún getur lyft
heilum hesti, ráðið við stæðilega
lögregluþjóna og bundið tvo þjófa í
einu á höndum og fótum.
Tomma og Önnu leiðist aldrei
eftir að Lína flytur á Sjónarhól
með apa, hest og fulla tösku af
gullpeningum. Hún finnur stöðugt
upp á einhverju sniðugu og hikar
ekki við að framkvæma það. Stund-
um er fullorðna fólkinu nóg boðið
þegar það sér til hennar. En Lína
lætur það ekki á sig fá, enda ætlar
hún sér að verða sjóræningi þegar
hún er orðin stór.
Útgefandi er Hljóðbók.is. Bókin
er um 210 mínútur á lengd og er á
þremur geisladiskum. Verð kr.
2.190.
Myrkraverk er
eftir Elías Snæ-
land Jónsson.
Dularfullir at-
burðir gerast hjá
fjölskyldu sem á
stórt fyrirtæki í
Reykjavík. Var
dauði eiginkon-
unnar slys? Eða
er bíræfinn
morðingi að nýta sér leyndarmál
fortíðarinnar til að fela lævíslegt
morð?
Leikstjóri er Ásdís Thoroddsen.
Með helstu hlutverk fara Hjalti
Rögnvaldsson, Hanna María Karls-
dóttir og Lilja Guðrún Þorvalds-
dóttir.
Útvarpsleikhúsið, samstarf RÚV-
rásar 1 og Hljóðbókar.is.
Útgefandi er Hljóðbók.is. Hljóð-
bókin er um 70 mínútur að lengd.
Verð kr. 1.949.
HEIMSPEKINGURINN Leibniz er líklega helst
almennt þekktur að þeim endemum að vera fyrir-
mynd Voltaires að doktor Altungu í Birtingi, en
Altunga hafði þá kenningu að ekki einungis lifðum
við í hinum besta heimi heldur beinlínis hinum allra
besta sem hugsanlegur væri. Rök Altungu fyrir
þessari bjartsýni á lífið og tilveruna voru þau, að
Guð hefði skapað heiminn og þar sem Guð væri alls
megnugur, algóður og fullkominn væri ekki mögu-
legt að til væri betri heimur en sá sem þessi full-
komna vera hefði skapað.
Stundum eru bjartsýnir og jákvæðir menn hafðir
að háði og spotti með því að þeim er líkt við doktor
Altungu, og þá er átt við að jákvæðnin sé hugarórar
vegna þess að hún sé ekki í samræmi við raunveru-
leikann. Með öðrum orðum, að vera altunga er að
vera skýjaglópur, lifa í blekkingu og loka augunum
fyrir því hversu hörmulegur heimurinn í rauninni
er. Að vera altunga er að sjá ekki sannleikann.
En þessi skilningur á afstöðu Leibniz byggist á
tiltekinni skilgreiningu á hugtakinu „sannleikur“,
og hún er á þá leið að það sé satt sem er í samræmi
við hinn áþreifanlega veruleika. Enda er þessi skil-
greining á sannleikshugtakinu jafnan nefnd „sam-
ræmiskenning um sannleikann“. Það er alveg
óhætt að fullyrða að þessi skilningur á sannleiks-
hugtakinu sé sá útbreiddasti og almennasti, að
minnsta kosti nú á dögum.
Skilningur Leibniz á sannleikshugtakinu, svo
sem hann birtist í Orðræðu um frumspeki, er dálít-
ið öðru vísi. Það má eiginlega segja að hjá Leibniz
snúi sannleikshugtakið alveg öfugt við samræm-
iskenninguna. Skilningur Leibniz á hugtakinu
sannleikur felur í sér að það sé satt sem er í sam-
ræmi við fyrirfram gefið hugtak eða skilgreiningu.
Eins og til dæmis þegar maður fullyrðir að Benz sé
hinn eini „sanni“ bíll, eða að einhver sé „sannur“
vinur. Satt er samkvæmt þessu ekki spurning um
að orð og setningar samræmist hinum áþreifanlega
veruleika, heldur öfugt, að hinn áþreifanlegi veru-
leiki samræmist fyrirfram gefnu hugtaki – eða að
hinn áþreifanlegi hlutur uppfylli þau skilyrði sem
kveðið er á um í skilgreiningunni sem fólgin er í
hugtakinu.
Háðsglósur Voltaires um
Leibniz – eða Altungu – áttu
sér því í rauninni rætur í mis-
skilningi, eða vanþekkingu,
Voltaires á heimspeki Leibniz.
Því að það er alls ekki sjálf-
gefið að sannleikshugtakið
eins og Leibniz (Altunga) skil-
ur það sé tómt rugl, og í þess-
um efnum á hann sér marga
sporgöngumenn í heimspeki,
eins og til dæmis Hegel og hughyggjuna, og það er
sterkur endurómur af þessum hugmyndum í rök-
greiningarheimspeki 20. aldar.
Manni dettur ef til vill í hug að spyrja hvor hug-
myndin um sannleikann (samræmiskenningin eða
hughyggja Leibniz) sé hin rétta. En það er eig-
inlega óþörf spurning vegna þess að þessar tvær
hugmyndir þurfa sennilega ef nánar er að gáð alls
ekki að útiloka hvor aðra. Sannleikshugtakið ein-
faldlega hefur þessar tvær hliðar (ef ekki fleiri) og
eiginlegur skilningur á hugtakinu felur í sér að
maður átti sig á því að hugtakið er með þessum
hætti tvírætt, og að maður geti kannað það frá báð-
um hliðum.
Tvær hliðar sannleikans
Kristján G. Arngrímsson
BÆKUR
Heimspeki
eftir Gottfried Wilhelm Leibniz
í íslenskri þýðingu Gunnars Harðarsonar
og með inngangi eftir Henry Alexander Henrysson.
Hið íslenzka bókmenntafélag, 2004
Orðræða um frumspeki
SÁ HEFUR verið háttur Sögufélags Skagfirðinga
að heiðra minningu látinna félaga, sem fengist
hafa við ritstörf, með ritgerðasöfnum. Er þetta hið
fjórða í röðinni með sama sniði. Ritsafn Stefáns á
Höskuldsstöðum, sem Sögufélagið gaf einnig út að
honum látnum, var mun stærra í sniðum.
Páll Sigurðsson fæddist árið 1904 og lést árið
1992. Hann fæddist í Stíflu í Fljótum og ólst þar
upp og kenndi sig jafnan við æskustöðvarnar
(Lund). Hann gekk á íþróttaskóla Sigurðar
Greipssonar í Haukadal og síðar á Laugarvatni og
var um áratuga skeið íþróttakennari við Bænda-
skólann á Hólum. Jafnframt kennslustörfum rak
hann búskap á Hofi í Hjaltadal. Eft-
ir að Páll hafði hætt starfi sínu við
Hólaskóla og látið af búskap tók
hann að fást við fræðistörf, kominn
um sjötugt. Hann vann að mikilli
heimildasöfnum fyrir Sögufélag
Skagfirðinga og ritaði auk þess
margt á eigin vegum, eins og fram
kemur í þessari bók. En auk þess lét
hann margt eftir sig í handritum.
Hjalti Pálsson frá Hofi, sonur
Páls, ritar í þessa bók langa og skil-
merkilega ritgerð um æviferil höf-
undarins, sem vissulega er gagnlegt að hafa til
hliðsjónar þegar ritsmíðar Páls eru lesnar. Þeim
er raðað í þrjá aðalflokka. Fyrst eru
Endurminningar. Þar segir frá skólavist í
Haukadal, ferðum ýmsum, sem sumar hverjar
voru býsna eftirminnilegar, og ýmsar frásagnir
eru frá æskuárum höfundar í Stíflunni. Annar
flokkurinn ber yfirskriftina Frásöguþættir. Tvær
ritgerðir eru um Hólaskóla. Önnur
segir af brunanum mikla árið 1926 og
hin fjallar um skemmtanalíf og íþrótt-
ir. Þá koma sjö ritgerðir eða þættir,
sem allir fjalla um sitthvað úr Stíflu.
Sumir þeirra eru athyglisverðar
rannsóknir á eyðibýlum, fornum
mannvirkjum (görðum) o.fl. Af þess-
um ritgerðum taldi ég mig læra
margt sem ég hafði ánægju af.
Loks er þriðji flokkurinn: Þjóðsög-
ur og sagnir. Margt af því er eftir
munnlegum frásögnum og hefur ekki
birst áður, að ég held. Síðast koma
nokkrar skringilegar gamansögur.
Fremst í bók er heiðurslisti og í bókarlok eru
tvær skrár: Mannanöfn og staðanöfn.
Fyrir þá sem hafa gaman af þjóðlegum fróðleik
og njóta vel skrifaðs alþýðumáls eins og það gerist
best er þessi snotra bók aufúsugestur. Að henni er
vel staðið á alla lund.
Bækur
Frásagnaþættir
Minningar, þættir og þjóðlegur fróðleikur. Eftir Pál Sig-
urðsson frá Lundi. Gefið út í tilefni af 100 ára afmæli
Páls 3. júní 1904. 376 bls. Hjalti Pálsson sá um útgáf-
una. Útg.: Sögufélag Skagfirðinga, Sauðárkróki, 2004.
Úr fórum Fljótamanns
Sigurjón Björnsson
Frásagnir Fljótamanns