Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004
Áður en fjallað verður um þennan merka
sagnaflokk finnst mér ekki úr vegi að líta yfir
feril hans sem skáldsagnahöfundar og draga
fram helstu einkenni hans.
Andri og Guðmundur Andri
Það er auðvelt að skipta höfundarverki Péturs
niður í nokkur skeið og nær fyrsta skeiðið aug-
ljóslega yfir fyrstu fjórar bækur hans, áð-
urnefnda Púnktur, púnktur, komma, strik frá
1976, en svo Ég um mig frá mér til mín (1978),
Persónur og leikendur (1982) og Sagan öll
(1985). Í öllum þessum bókum er sagt frá aðal-
persónunni Andra Haraldssyni. Fylgst er með
honum frá fæðingu þar til hann kemur heim frá
námi og er í þann veginn að hefja líf fullorðins
manns í íslensku samfélagi. Segja má að fyrstu
bækurnar í þessum flokki hafi valdið straum-
hvörfum í íslenskum bókmenntum þótt höf-
undur þeirra væri enn ungur að árum. Ástæð-
urnar voru einkum þær að með þeim heyrðist
rödd nýrrar kynslóðar sem fædd var eftir stofn-
un lýðveldisins, hafði Reykjavík sem miðpunkt
reynslu sinnar og útlönd sem viðmið, ekki síst
hina nýju fjöldamenningu æskulýðsins sem
varð svo fyrirferðarmikil á sjöunda og áttunda
áratugnum. En fleira var nýtt í bókum Péturs
og er þar helst að nefna einstaklega lipran og
léttan stíl, fullan af glettni og frjóum hug-
myndum. Það leikur á því enginn vafi að með
þessum bókum hafi Pétur rutt brautina fyrir
yngri rithöfunda eins og t.d. Einar Má Guð-
mundsson, en fyrstu bækur Einars einkennast
einnig af fjörugum og myndríkum stíl og fjalla
um æsku Reykvíkinga á sjötta og sjöunda ára-
tugnum.
Fjórða og síðasta bókin í Andraflokknum,
Sagan öll, er ólík hinum að því leyti að í henni
tvöfaldast söguþráðurinn. Það er ekki bara sagt
frá Andra og heimkomu hans til Íslands eftir
nám erlendis, heldur skiptist sagan í tvö frá-
sagnarsvið sem aðgreind eru með ólíku letri.
Hin frásögnin er helguð fjölskyldumanninum
Guðmundi Andra. Að einhverju leyti eru Andri
og Guðmundur Andri sami maðurinn, þótt ann-
ar sé eldri. Þó er á þeim nokkur munur og felst
hann einkum í því að líf Guðmundar er mun
flóknara en Andra. Hann á fleiri systkini, betur
er kafað ofan í samskipti hans við foreldra sína;
stórfjölskyldan kemur til sögunnar en hún var
víðs fjarri í fyrstu bókunum þremur. Sagan öll
brýtur blað í höfundarverki Péturs á marg-
víslegan hátt. Með nýrri aðalpersónu sem þó er
þetta lík Andra, en talar nú í fyrstu persónu,
býr hann til speglunaráhrif sem minna lesand-
ann á að hann er að lesa skáldverk og að hann
þurfi að túlka þann flókna veruleika sem nú er
verið að bera á borð fyrir hann.
Það er þessi flókni veruleiki sem verður við-
fangsefni Péturs í næstu skáldsögum sínum,
Hversdagshöllinni (1990) og Efstu dögum
(1994), sem draga upp hvor á sinn hátt raun-
sæja mynd af veruleika íslenskrar millistéttar á
síðustu áratugum tuttugustu aldar. Hversdags-
höllin er eins konar ættarsaga, hún snýst um
stórfjölskyldu sem býr í húsi sem byggt var af
Ívari afa. Saga ýmissa fjölskyldumeðlima er
rakin, en sögumaður er eitt af barnabörnum Ív-
ars, upprennandi rithöfundur sem segir sög-
una. Þótt hann hafi orðið er hann samt sem áð-
ur ekki aðalpersóna í venjulegum skilningi,
heldur sá sem segir ættarsöguna, ekki ósvipað
og Sturla Þórðarson segir sögu ættmenna
sinnna, Sturlunga, í Íslendinga sögu sinni.
Efstu daga svipar til Hversdagshallarinnar að
þessu leyti, því þar er einnig fjallað um sömu
fjölskyldu í gegnum þrjár kynslóðir og sögu-
maðurinn er af þriðju kynslóð. Í Hversdagshöll-
inni er húsið sem fjölskyldan býr í aðalpersónan
en ekki sögumaðurinn. Í Efstu dögum er sögu-
maðurinn heldur ekki aðalpersónan, heldur
frændi hans. Það er einkar athyglisvert hvernig
sögumaðurinn í Efstu dögum virkar í sambandi
sínu við aðalpersónuna. Þeir eru náfrændur,
synir tvíburasystra, og alast að miklu leyti upp
saman. Í sögulok kemur m.a.s. fram að þeir eru
líklega synir sama föður og því hálfbræður að
auki. Aðalpersónan heitir Símon Flóki og gerist
lúterskur prestur eftir að hafa orðið fyrir trú-
aruppljómun, sennilega í tengslum við notkun á
LSD. Lífi hans sem prests í íslensku nútíma-
samfélagi er lýst og er einkum dregið fram
hversu erfitt er að gefa þessu lífi merkingu.
Símon deyr fyrir aldur fram úr krabbameini og
sögumaðurinn er einn til frásagnar um líf hans.
Á lágstemmdan en eigi að síður ákveðinn
hátt er sögumaður þessi mjög tvíbentur í af-
stöðu sinni til aðalpersónunnar. Sem barn dáist
hann að honum en það er ekki heldur laust við
að hann öfundi hann. Þótt þeir séu synir tví-
burasystra eru feður þeirra (þ.e. þeir sem þeir
halda að séu feður þeirra) afar ólíkir. Faðir
sögumannsins er ístöðulaus, ómenntaður og af
lágum stéttum. Fjölskyldan býr við kröpp kjör
en nýtur þess að eiga stuðning stórfjölskyld-
unnar vísan. Aftur á móti er „faðir“ Símonar
Flóka úr efri lögum samfélagsins og eru hann
og systir hans alin upp við traustan fjárhag og
eiga auk þess góðar stundir með skemmtilegum
foreldrum. Þótt sögumaðurinn njóti þessa
stundum á hann eigi að síður ekki hlutdeild í
dýrðinni nema fyrir náð og miskunn frænku
sinnar og fjölskyldu hennar og spyr lesandinn
sig því hvort afstaða hans til æskuvinar síns og
frænda einkennist ekki af bældri öfund, hvort
hann sé tvíbentur sögumaður sem ekki dragi
upp sanngjarna mynd af nákomnum ættingja
sínum, jafnvel þótt honum þyki vænt um hann
líka. Enn er nærtækur samanburðurinn við
Sturlu Þórðarson, sem er reyndar nefndur í
Efstu dögum, en spurningar hafa vaknað um
það hvort meðferð hans á náfrændum sínum
Sturlu Sighvatssyni og Snorra Sturlusyni mót-
ist ekki af einhvers konar öfund.
Ísland í dag
Í Efstu dögum skýrast ýmis þemu sem Pétur
hefur verið að vinna með allt frá því í Sögunni
allri, í fyrsta lagi hrun föðurmyndar, þar sem
myndarskapur og dugnaður afa dregur fram
ístöðuleysi föður. Í öðru lagi er ýtt undir þenn-
an óhagstæða samanburð með því að hafa inni í
sögunni aðra meðlimi stórfjölskyldunnar sem
vegnar vel. Í þriðja lagi eimir eftir af þessari
óhamingju í þriðju kynslóðinni sem fótar sig
misvel í tilverunni. Útkoman er einkar áhuga-
verð mynd af íslensku samfélagi á áratugunum
sem liðið hafa síðan almenn velmegun hófst hér
á landi í kjölfar seinni heimsstyrjaldar. Sam-
anburðurinn milli meðlima stórfjölskyldu er
sérlega athyglisverður því hér tæpir Pétur á
nokkru sem fáir hafa gert mér vitanlega. Það er
sú staðreynd að félagslegur hreyfanleiki síð-
ustu áratuga, sem er afleiðing þeirrar auðsöfn-
unar sem hér hefur átt sér stað, hefur orðið til
þess að vísir að stéttamun hefur orðið til hér á
landi. Á þessu stigi í þróuninni, a.m.k. áður en
stéttamunurinn festist betur í sessi, skapar
hann óþægindi innan stórfjölskyldna, sem
klofnar eru af því hversu misjafnlega með-
limum þeirra hefur vegnað í kapphlaupinu um
virðingu og lífsgæði.
Þótt texti Péturs sé einatt afar skemmti-
legur, bæði ljóðrænn og glettinn, er ekki laust
við að grunntónn þessara tveggja sagna ein-
kennist af einhvers konar depurð eða a.m.k.
nostalgíu: þrá eftir liðnum tíma. Það er vafa-
laust engin tilviljun að fljótlega eftir að hann
hefur lokið við að skrifa Efstu daga ræðst hann
í að þýða Í leit að glötuðum tíma eftir Marcel
Proust. Undir þessari viðvarandi depurð býr
einhver grunur um merkingarleysi tilverunnar,
sem kemur einna skýrast fram í persónu lút-
erska prestsins Símonar Flóka. Heimurinn sem
áður var, sá sem við öll erum sprottin úr, heim-
ur sveitanna, trúarinnar, hins stöðuga bænda-
samfélags, sá heimur er horfinn, en spurningar
vakna um fánýti og merkingarleysi íslensks
veruleika í dag, a.m.k. um það hvort þjóðin sé
ekki búin að tapa áttum í hringiðu nútímans.
Þessar spurningar raungerast í hinni snjöllu
Heimkomu sem út kom 1997. Við erum enn í
sama veruleika og í fyrri verkum Péturs, en hér
er heimur fortíðarinnar endanlega horfinn. Að-
alpersónan er fimmtugur íslenskur ljósmyndari
sem alið hefur allan aldur sinn frá því um tví-
tugt erlendis. Hann kemur heim eftir hjóna-
skilnað með ösku látinna foreldra sinna í far-
angri sínum, en þau hafa óskað þess að hvíla í
íslenskri jörð. Það Ísland sem þau og sögumað-
urinn eitt sinn þekktu lifir þó aðeins meðal ör-
fárra einstaklinga sem enn tóra hérna megin
grafar. Aftur á móti einkennist það Ísland sem
hann kynnist nú af sundurleysi, óvissu í sam-
skiptum og undirliggjandi ofbeldi og örvænt-
ingu. Eyðileggingaröflin eru alls staðar að
verki, hvort sem það er gagnvart náttúrunni,
minjum liðins tíma eða fólkinu sjálfu. Þau búa
ekki einvörðungu í manninum, heldur er allt
sem áður tilheyrði heimi sögumannsins – og um
leið heimi fyrri sagna Péturs – horfið eða um
það bil að hverfa.
Eftir stendur eyðimörk merkingarleysis,
samhengisleysis, vonleysis án framtíðar, en
undir sögunni býr þó frumkraftur. Á bak við
fortíðarþrána er dauðaþrá, sem þó er algerlega
samofin ástarþrá. Þessi flókna þrá kristallast í
persónu Aðalheiðar, gamallar konu, sem sögu-
maðurinn leigir hjá og sem hafði legið á sæng
með móður hans og meira að segja haft hann á
brjósti meðan mjólkin var að koma upp hjá
móður hans. Sonur konunnar er dáinn og það
er líka bróðir sögumannsins, sem hvarf ofan í
hafið og var vafalaust étinn af hákarli. Þau eru
ein eftir, gamla konan og sögumaðurinn, og
brátt deyr hún líka. Þá leysast eyðilegging-
aröflin úr læðingi og meira að segja ljósmynd-
irnar sem sögumaðurinn hafði tekið af landinu
verða þeim að bráð. Þessar myndir áttu að birt-
ast á bók í tveimur hlutum. Í öðrum skyldu vera
myndir af yfirgefnum eyðibýlum á landsbyggð-
inni og í hinum myndir teknar úr lofti af
ósnortnum víðernum landsins áður en virkj-
anafíkn nútímans breytti þeim með óaft-
urkræfum hætti. Fyrri hlutinn skyldi heita
„Land míns föður“ en sá síðari „Land míns
Guðs“. Hvorttveggja er horfið og hvorttveggja
verður senn gleymskunni að bráð.
Fjársjóður fortíðar
Á sama hátt og Sagan öll tólf árum fyrr markar
Heimkoma þáttaskil í höfundarverki Péturs
Gunnarssonar. Heimurinn sem hann hefur ver-
ið að lýsa, heimur Íslendinga á síðari helmingi
tuttugustu aldar, er á bak og burt og að ein-
hverju leyti eru þeir orðnir heimilislausir í nú-
tímanum, vita ekki hvar þeir eiga heima, skilja
ekki samband sitt við landið, umheiminn, sjálfa
sig og hver annan. Þetta vekur kvíða, en e.t.v.
hefur þessi kvíði ávallt verið til staðar. Greini-
legt var að höfundur var kominn að vissum
vendipunkti á ferli sínum. Hann var búinn að
gera ákveðnu viðfangsefni skil, sem vafalaust
átti djúpar rætur í persónulegu lífi hans ekki
síður en í skynjun hans á umhverfi sínu.
Ómögulegt var að segja fyrir um hvað hann
myndi taka fyrir næst.
Á aldamótaárinu 2000 var fyrsta bindi sagna-
bálksins Skáldsögu Íslands gefið út. Líklega
höfum við enn ekki séð fyrir endann á þessum
bálki þótt þriðja bindið hafi komið út fyrir
skömmu. Mér vitanlega hefur Pétur ekki tjáð
sig um það, en þó tel ég allar líkur á því að
þessu verki sé langt í frá lokið og að það eigi
a.m.k. jafnmörg bindi eftir að birtast og þegar
eru komin út. Þótt verkið sé ekki búið að taka á
sig sína lokamynd er eigi að síður óhætt að
segja að það sé bæði metnaðarfullt og frumlegt.
Það er metnaðarfullt vegna þess að í stað þess
að vera með manneskju sem miðju frásagn-
arinnar er aðalpersónan landið okkar, bæði
„land míns föður“ og „land míns guðs“ sem að-
alpersónan í Heimkomu var að ljósmynda, þ.e. í
senn hið áþreifanlega Ísland, sem reis upp úr
sæ fremur seint í jarðsögunni, en líka það
mannlíf sem hér hefur þrifist undanfarnar ell-
efu aldir eða svo. „Land míns guðs“ þýðir líka
að þjóðin sem það byggir er ekki – og hefur
aldrei verið – einangruð. Þvert á móti er hún
hluti af mannkyninu, nánar tiltekið hinum evr-
ópska anga þess sem um langt skeið mótaðist af
kristni. Uppruna okkar, hugsunarhátt og sögu
verður að skilja í því ljósi. Á sama hátt og
venjulegri persónu í skáldsögu verða ekki gerð
skil nema með því að lýsa umhverfi hennar,
sögu og hvernig hún tengist öðrum er ekki
heldur unnt að skrifa „skáldsögu Íslands“ nema
í ákveðnu samhengi.
Í þessu liggur, meðal annars, hversu frum-
legt verk Péturs er, hvílík áskorun það er við
skáldsöguformið. Í því sambandi er skemmti-
legt að rifja upp hvað Milan Kundera segir í
List skáldsögunnar (bls. 22 og 23 í þýðingu
Friðriks Rafnssonar) um möguleika þessa bók-
menntaforms til að endurnýja sig sjálft. Meðal
þess sem hann nefnir er að skáldsöguhöfundar
ættu að vera ófeimnir við að fjalla um hug-
myndir í verkum sínum: „Ekki í þeim tilgangi
að breyta skáldsögunni í heimspeki, heldur til
að beita í sögunni öllum aðferðum, rökréttum
og órökréttum, frásögnum og hugleiðingum,
sem gætu orðið til að varpa ljósi á tilveru
mannsins.“ Einnig telur Kundera að skáldsögu-
höfundar geti fetað nýjar leiðir með því að
vinna með tímavíddina, þ.e. „sprengja þann
ramma sem fram til þessa hafði afmarkað líf
einstaklingsins, sett skáldsögunni takmörk og
láta [skáldsöguna] gerast á mörgum sögulegum
tímabilum“. Þetta gerir Pétur hvorttveggja svo
úr verður mjög nýstárlegt verk.
Skáldsaga Íslands er látin gerast á mörgum
tímaskeiðum. Raunar er öll mannkynssagan
undir, einkum og sérílagi saga vestrænnar
menningar. Með þessu móti verður saga ís-
lensku þjóðarinnar miklum mun skýrari. Til að
skilja hugarheim Íslendinga, örlög þeirra og
samfélag verður að skoða þá í ljósi hinnar
stærri sögu sem þeir eru hluti af. Þetta gerir
Pétur með því að rekja þessa stærri sögu, lýsa
hana upp með frásögnum og hugmyndum, t.d.
af Ágústínusi og Páli postula og draga fram hve
hugmyndir þeirra hafa mótað vestræna menn-
ingu.
En Skáldsaga Íslands er miklu meira en vel
skrifuð og aðlaðandi leiðsögn í gegnum sögu Ís-
lands og umheimsins. Sem skáldsöguhöfundur
er höfuðviðfangsefni Péturs mannlegt hlut-
skipti og því gerir hann skil með margvíslegum
Pétur
Gunnarsson