Vikublaðið - 17.12.1993, Síða 7

VIKUBLAÐIÐ 17. DESEMBER 1993
7
13. nóvember sl. voru liðin 330 ár frá fæðingu Árna
Magnússonar prófessors og skjalavarðar, sem þekkt-
astur er fyrir handritasöfnun sína. Af því tiiefni skrif-
aði dr. Már Jónsson sagnfræðingur tvær greinar fyrir
Vikublaðið og birtist sú fyrri í síðasta blaði en sú
seinni hér. Már vinnur að bók um ævi og störf Árna.
Árni
Macjnússon
og Island
Síðari grein (1702-1713)

0-Tl
Ljóst er að Arni hafði frá
fyrstu tíð einlægan áhuga á
málefnum Islands. I bréfi til
Þormóðs Torfasonar haustið 1690
sagði hann fréttir sem honurn
höfðu borist af íslandi og býsnaðist
yfir „kúgun og órétti sem þar
geysar." Þremur árum síðar skrif-
aði hann Þormóði ítarlega um
„eldsbruna í Heklu.“ Rúmlega þrí-
tugur fór Arni síðan að skipta sér af
íslenskum málum á bak við tjöldin í
krafti vinfengis við háttsetta menn.
Vorið 1695 vasaðist hann x erfða-
máli fyrir kunningja sinn Magnús
Jónsson í Vigur og þremur árum
síðar stóð hann í stappi fyrir forn-
vin sinn Bjöm biskup Þorleifsson á
Hólum.
Aldamótaárið 1700 kom Arni í
veg fyrir að amtmaður kærði Björn
fyrir konungi vegna vanrækslu við
skólahald. Arið eftir hafði hann lít-
ið álit á fyrirhugaðri ferð Gottmps
lögmanns til Kaupmannahafnar í
því skyni að stuðla að umbótum á
Islandi: „Sýnist so sem landið inuni
heil hóp peningum þar upp á voga
og lítið fyrir fá.“ Þá um haustið tók
Arni þó við umboði nokkurra hátt-
settra manna á íslandi sem vom
andvígir sendiför lögmanns og ótt-
uðust að skoðanir þeirra kæmu
ekki fram á fundum ráðamanna um
veturinn.
Heimkoman
Það kom Arna vart á óvart og
honum var það áreiðanlega ekki
þvert um geð að takast á hendur
formennsku í svonefndri jarðabók-
amefnd sem konungur skipaði í
maí árið 1702. I lann skipti sér af á-
kvæðum erindisbréfsins og kom
því til leiðar að vinur hans Páll
Vídalín varalögmaður var skipaður
í nefndina með honum í stað Páls
Beycrs, sem síðar varð landfógeti.
Tvennt hvatti Arna til dáða þegar
hér var komið sögu. Hann vildi
bæta kjör íslendinga og draga úr
misrétti sem hann vissi að var land-
lægt. Jafnframt sá hann fyrir sér að
á íslandi gæti hann safnað gömlum
skjölum og handritum í eigin per-
sónu, því það var hans helsta hug-
sjón í lífinu líkt og hann útskýrði í
bréfi til Björns biskups árið 1699:
„hef ég og mínum bróður sagt hve
superstitiose [hjátrúarfullt] ég
pergaments [skinn] bækur þrái,
jafnvel þótt það ei væri nema eitt
hálft blað, eða ringasta [auxnasta]
rifrildi, þegar það ickun [aðeins]
væri á pergament, og jafnvel þó ég
100 exemplaria [eintök] afþví sama
hefði.“ Þetta hafði hann orðið að
gera bréfleiðis yfir hafið ffam að
þessum tíma, reyndar með einstök-
um árangri, en aldrei var nóg að
gert.
Nóttina áður en Arni gekk til
skipssnemma sumars 1702 pakkaði
hann bókum sínum og öðru, en
stefiidi til sfn fólki á sjötta tímanum
til að kveðja og bjóst við að verða á
Islandi í hálft annað ár. Aðfarirnar
benda til tilhlökkunar, og enn
meiri eftirvænting birtist í athuga-
semd sem hann skrifaði aðfaranótt
19. júní er skipið var norður af
Langanesi: þegar sólin var næst
sjávarfletinum sást á milli. Arni
steig á land í Hofsósi nokkrum
dögum síðar, heimsótti Björn bisk-
up að Hólum og náði til Þingvalla
áður en alþingi kom saman. Þar
hitti hann Pál Vídalín og þeir hófu
störf.
Mikill hugur var í Arna eftir
komuna til Islands. Honum ofbauð
ástandið og um haustið skrifuðu
þeir Páll harðorð bréf til Kaup-
mannahafiiar um ýmislegt sem þeir
töldu að betur mætti fara. Sýslu-
menn voru óhæfir, jarðeigendur
ranglátir, kaupmenn andstyggileg-
ir og dómskerfið í rúst. Almenn-
ingur þjáðist undan þessu öllu og
fátæktin var hræðileg. Tveimur
árum síðar skrifúðu þeir að svo
mörgu væri ábótavant að ekki
dygði annað en algjör og hröð um-
bylting („total“ og „hastig
reformation“). Ami byrjaði líka
umsvifalaust að safna handritum og
skjölum, og skrifaði ekki svo bréf
að viðtakandi væri ekki beðinn um
að svipast um efrir slíku. Hvar sem
hann fór spurði hann efrir því
sama, þótt aldrei gengi hann jafri-
langt og Halldór Laxness vildi vera
láta í Islandsklukkunni, þegar
Arnas leitaði í rúmi móður Jóns
Hreggviðssonar: „Eftir lánga og
nákvæma leit kom þar að liinn tigni
gestur dró frammúr heyruddanum
nokkur samanvöðluð skinnaræksn
svo bögluð, skorpin og garnal-
hörðnuð að ógerlegt var að slétta
úr þeim.“
Mótlæti
Að því marki leið Arna vel sein
hann þóttist gera gagn og ætlaði að
láta gott af sér leiða. Hins vegar
leist honum illa á aðbúnað, sam-
göngur og húsnæði. Veturinn
1702-1703 var harður og hefur
Arna brugðið í brún, því hann
hafði ekki komið til Islands í sextán
ár og var orðinn vanur borgarlífi
og velsæld í Kaupmannahöfn og
Leipzig. I bréfi til konungs síðla
sumars 1703 bar hann sig illa.
Hálft árið var ekkert hægt að fara
vegna snjóa, hús voru óupphituð
og aðeins sjö eða átta kakkalofriar í
landinu. A sumrin var gjarnan rok
og rigning, svo farangur spilltist
nema hann væri tekinn inn í tjöld,
en þau voru eina húsaskjólið á
ferðalögum vegna bágborinna
húsakynna almennings og presta.
Engar brýr var að finna og ferjur
fáar, vegir alltaf slæmir og
versnuðu enn í vondu veðri: „I einu
orði sagt verður því ekki lýst í flýti
hversu örðugt er að komast leiðar
sinnar í þessu landi.“ Eftír tveggja
ára dvöl voru runnar á hann tvær
grímur og hann langaði burt. Söfri-
un handrita gekk ekki eins vel og
hann hafði búist við og linnulausar
útréttíngar vegna landsmála tóku
allan tíma hans. Þormóði skrifaði
hann hausrið 1704: „Eg er hér uppi
eins og í fangelsi, sé og ei að héðan
leysast kunni ennú í tvö, þrjú ár.“
Þrátt fyrir ótrúlegan dugnað er-
indrekanna og aðstoðarmanna
þeirra gekk samantekt jarðabókar
hægt. Seinlegt var að ferðast á milli
staða og ekki mátti kasta tíl hönd-
um, því lýsa þurfti hverri einustu
jörð af mikilli nákvæmni. Ofan á
þetta meginverkefrii Arna og Páls
hlóðust alls kyns klögumál og deil-
ur.
Vorið 1704 bar Magnús Sig-
urðsson í Bræðramngu Arna á brýn
að hann héldi við konu sína, og
þótt Arni fengi áburðinum hnekkt
tók það tíina og gekk nærri virð-
ingu hans. Otrúlegir misbrestir
vom á öllum sviðum íslensks sam-
félags og innlendir ráðamenn, ís-
lenskir sent danskir, reyndust ekki
sérlega fylgispakir. Arni fór ýmsum
erindum tíl Kaupmannahafriar
haustið 1705 og var þar um vetur-
inn, aðallega vegna fyrirhugaðra
breytinga á tilhögun verslunar,
sem hann réði mestu um.
Eftir að Árni kom aftur til ís-
lands vorið efrir fór hins vegar að
gæta vansældar hjá honum. Jarða-
bókin sóttist seint sem fyrr og Arni
átti erfitt uppdráttar í ýmsum mál-
um, ekki síst vegna þess að Gyldcn-
löve stiftamtmaður, hálfliróðir
konungs, snerist gegn honum.
Sumarið 1707 var síðan allt á
öðrum endanum, flokkadrættir ó-
trúlegir og leiðindi óhemju mikil,
að ógleymdri Stórubólu sem lam-
aði frainkvæmdir í marga mánuði.
A alþingi ári síðar dæmdu Arni og
Páll í svonefridum firnamálum, þar
á meðal morðmáli Jóns Hreggviðs-
sonar, sem þeir töldu að Sigurður
Bjömsson Iögmaður og fleiri hefðu
farið rangt með og klúðrað áratug-
ina á undan. Sigurð sviptu þeir
embætti og aðrir fengu himinháar
sektir. Innlendir ráðamenn urðu
enn andsnúnari þeim félögum fyrir
vikið og einsettu sér að hnekkja
þessum dómum. Með haustskipum
hélt Arni hélt til Hafriar, að ég
hygg búinn að fá sig fullsaddan af
Islandi og Islendingum. Um vetur-
inn varð hann umstanginu afhuga.
Heimþrá
I bréfi til vinar síns Reitzer í
Kaupinannahöfri haustið 1706 velti
Arni því fyrir sér hvort hann yrði
nokkru sinni svo lánsamur „engang
at komme hiem.“ Þegar haustið
1707 var hann farinn að hugsa um
fyrirhugaða ferð til Hafriar ári síð-
ar. Vorið 1709 gekk hann að eiga
Memi Fischer og gerði sér vonir
um að þurfa ekki að vera á Islandi
nema sumarmánuðina. Hann skrif-
aði Bimi biskupi að nú byggi hann
sig til ferðar ineð síðasta Eyra-
bakkaskipi „í þeirri von að reisa af
landinu í haust til baka.“ Hug-
myndin var að vera í Kaupntanna-
höfn um veturinn, en fara vorið
1710 með skipi beinustu leið til
Isafjarðarsýslu eða Múlasýslu að
gera jarðabók. Með þeim hætti
fullyrti hann að mætti ljúka jarða-
bókarstörfum á árinu 1711. Kon-
ungur og ráðamenn bim ekki á
agnið og erindinu var snarlega
synjað með þeim rökum að svona
flækingur myndi tefja störf ncfrid-
arinnar enn frekar en orðið var.
Arni lét þó ekki deigan síga og
skrifaði konungi ffá Skálholti þeg-
ar haustið 1709 og vildi fá að dvelj-
ast í Kaupmannahöfti veturinn
1710-1711 sér til heilsubótar, auk
þess sem hann væri nú kvæntur og
kona hans væri þar. Mettu sjálfri
skrifaði hann tveimur dögum
seinna að hann hefði sótt um „at
maa konune hiem ad aare,“ en
Reitzer síðar um haustið: „Eg mun
koma heim að ári, bið hann þó ekki
hér um að tala.“ Þegar hann skrif-
aði þessar línur mun Árni hafa séð
prófessorsbústað sinn í hillingum,
því þar var kona þans og í Kaup-
mannahöfri allir hans bestu vinir.
Brottfararleyfi
Ekki fékk hann þessu framgengt
og átti eftir að vera á Islandi í nærri
tvö ár til viðbótar. Manna fegnast-
ur varð hann því sennilega þegar
Rentukammer kallaði hann heini
vorið 1712, þótt ástæðan væri óá-
nægja þess vegna seinagangs við
gerð jarðabókar og aðrar skyssur
sem því fannst þeir Páll hafa gert
sig seka um. Ekki var ffá miklu að
hverfa og óvinir þeirra, Oddur Sig-
urðsson lögmaður og Múller amt-
maður, réðu lögum og lofum í
landinu. Söfriun skjala og handrita
hafði að vísu gengið vel árin á und-
an. Einkurn hafði ferð um Isafjarð-
arsýslu sumarið 1710 reynst ábata-
söm, en eins víst var að ekki væri
eftir meiru að slægjast.
Haustið 1712 fórÁrni því frá Is-
landi alfarinn í annað sinn, en var
hjá Þormóði á Stangarlandi yfir há-
veturinn og kom til Kaupmanna-
hafriar í mars árið eftir. Hann tók
til í hirslum sínum og fyrir áramót-
in seldi hann um 400 bækur sem
hnn langaði eklci lengur til að eiga.
Litlu síðar fluttu þau hjónin í nýtt
hús og nærri fimmtugur gat Árni
tekið upp þráðinn ffá haustinu
1701. Það sem eftir var af ævi hans,
ein sextán ár, unni hann Islandi úr
hæfilegri fjarlægð.
Hann hundsaði skipanir yfir-
valda um að ganga frá jarðabókinni
og þýða hana á dönsku, en stússaði
í málum íslenskra vina og gaf góð
ráð ef stjórnarherrar báðu hann um
það. Hann rækti embætti sín, en
sinnti fyrst og ffemst handritunum
og skrifaði hina ómetanlegu seðla
um sögu lands og þjóðar. Um Is-
land talaði hann ávallt hlýlega og
líklega má treysta þeim orðum Jóns
bróður hans „að hann vildi föður-
landinu til alls þess góðs vera sem
hann kynni.“ Hann var engu að
síður danskur embættismaður af
lífi og sál, prófessor, skjalavörður
og bókavörður, og umgekkst eink-
um danska starfsbræður sína -
„hálfur útlendingur“ eins og Hall-
dór Laxness lætur Sigurð dóm-
kirkjuprest segja við Snæfríði Is-
landssól.
Bruninn í Kaupmannahöfit
haustið 1728, einn voðalegasti at-
burður Islandssögunnar, eyðilagði
þó minna af handritum og skjölum
Árna en efrii stóðu til. Árni dó
rúmu ári síðar, en lét gera erfða-
skrá daginn áður og þar kemu hug-
ur hans til Islands skýrt í ljós. Fyrst
og síðast vildi hann efla þekkingu
og styrkja rannsóknir á íslenskri
menningu með athugunum á því
sem hann hafði safriað.
Það hefur honum svo sannarlega
tekist eða öllu heldur körluin og
konum sem hafa orðið þess aðnjót-
andi að taka við því sem hann lét
eftir sig og birta það eftirkoinend-
um þess fólks hvers hag hann þráði
sem bestan.
(Helstu heimildir eru bréf Árna í útgáfu
Kristjáns Kálund: Embedsskrivelser og
andre offentlige aktstykker. Kaupmanna-
höfn 1916; Arne Magnussons Private
Breweksling. Kaupinannahöfn 1920. Sér-
lega góða úttckt á jarðabókarnefhdinni
iná lesa í inngangi Gunnars F. Guð-
mundssonar að nýútkominni bók, Jarða-
bréf frá 16. og 17. öld. Utdrættir. Reykja-
vík 1993. Uinmæli Jóns Magnússonar eru
í sfðari hluta fyrra bindis ritsins Árni
Magnússons JeNTied og skrifter. Kaup-
mannahöfn 1930. Loks iná nefna bók
Finns Jónssonar, Ævisaga Árna Magnús-
sonar. Kaupmannahöfn 1930.)