Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.2005, Page 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. september 2005 | 15
Kvikmyndir
Borgarbíó, Akureyri
Deuce Bigalow – European
Gigolo
Land of the Dead
(SV)
Ævintýraferðin m. ísl. tali



 (SV)
Smárabíó
Deuce Bigalow – European
Gigolo
Broken Flowers
(HJ)
Fantastic Four
(HJ)
Wedding Crashers
(HJ)
Ævintýraferðin m. ísl. tali



 (SV)
Sharkboy og Lavagirl


 (SV)
Regnboginn
Deuce Bigalow – European
Gigolo
Broken Flowers
(HJ)
Fantastic Four
(HJ)
Ævintýraferðin m. ísl. tali



 (SV)
Sin City



 (HL)
Sharkboy og Lavagirl


 (SV)
The Longest Yard
(SV)
Laugarásbíó
Deuce Bigalow – European
Gigolo
Land of the Dead
(SV)
Ævintýraferðin m. ísl. tali



 (SV)
Wedding Crashers
(HJ)
Sharkboy og Lavagirl


 (SV)
Háskólabíó
Charlie and the Chocolate
Factory
Strákarnir okkar
(SV)
Head in the Clouds
(HJ)
Racing Stripes


 (SV)
The Skeleton Key
(SV)
Herbie Fully Loaded


 (SV)
The Island


 (SV)
Sambíóin Reykjavík,
Keflavík, Akureyri
Charlie and the Chocolate
Factory
Strákarnir okkar
(SV)
The Dukes of Hazzard


 (SV)
Racing Stripes


 (SV)
Herbie Fully Loaded


 (SV)
The Skeleton Key
(SV)
The Island


 (SV)
Batman Begins
(HL)
Madagascar


 (SV)
Myndlist
Artótek, Grófarhúsi: Ingimar
Waage til 25. september.
Banananas: Þuríður Helga
Kristjánsdóttir og Tinna
Ævarsdóttir til 24. septem-
ber.
Café Karólína: Arnar
Tryggvason til 30. september.
Eden Hveragerði: Sigurbjörn
Eldon Logason til 12. septem-
ber.
Gallerí Box: Darri Lorenzen
til 17. sept.
Gallerí Sævars Karls: Sólveig
Hólmarsdóttir til 8. sept.
Gallerí Terpentine: Samsýn-
ing listamanna. Til 14. sept.
Gerðarsafn: Kjarval 120 ára.
Til 2. okt.
Grafíksafn Íslands: Margrét
Guðmundsdóttir til 11. sept-
ember.
Hafnarborg: Eiríkur Smith til
26. september.
Hrafnista, Hafnarfirði: Sess-
elja Halldórsdóttir til 4. októ-
ber.
i8 Gallerí: Ólöf Nordal til 15.
október.
Kaffi Sólon: Víðir Ingólfur
Þrastarson til 24. september.
Kling og bang: Malcolm
Green. Goddur, Bjarni H.
Þórarinsson og Ómar
Stefánsson til 25. september.
Laxárstöð: Aðalheiður S.
Eysteinsdóttir.
Listasafnið á Akureyri: Jón
Laxdal til 23. október.
Listasafn ASÍ: Hulda Stefáns-
dóttir og Kristín Reynisdóttir.
Til 11. september.
Listasafn Árnesinga: Sýning-
in Tívolí til 25. september.
Listasafn Einars Jónssonar:
Fastasýning.
Listasafn Ísafjarðar: Katrín
Elvarsdóttir, fram í október.
Listasafn Íslands: Íslensk
myndlist 1945–1960.
Listasafn Reykjavíkur,
Ásmundarsafn: Maðurinn og
efnið. Yfirlitssýning. Til 2006.
Listasafn Reykjavíkur, Hafn-
arhús: Guðrún Vera Hjartar-
dóttir til 30. desember.
Hvernig borg má bjóða þér?
til 2. október. Erró til 23.
apríl.
Listasafn Reykjavíkur,
Kjarvalsstaðir: Úrval verka
frá 20. öld til 25. september.
VG Akureyri: Sex ungir lista-
menn. Til 14. október.
Vínbarinn: Rósa Matthías-
dóttir.
Þjóðminjasafn Íslands:
Skuggaföll. Portrettmyndir
Kristins Ingvarssonar. Story
of your life – ljósmyndir Har-
aldar Jónssonar. Mynd á þili.
Leiklist
Austurbær: Annie, sun., sun.
Borgarleikhúsið: Kalli á þak-
inu sun., sun. Hörður Torfa
lengi lifi lau. Kynning leikárs-
ins sun. Hörður Torfa Haust-
tónleikar fös. Manntafl mið.
Alveg brilljant skilnaður lau.,
sun., fös. Woyzeck frums. 28.
okt. Híbýli vindanna 23. sept.
Hafnarfjarðarleikhúsið:
Himnaríki. Frums. 16. sept.
Íslenska óperan: Kabarett,
lau., lau. Tökin hert. Frums.
21. okt.
Leikfélag Akureyrar: Pakkið
á móti. lau.
Loftkastalinn: Bítl, lau.
Þjóðleikhúsið: Velkomin í
Þjóðleikhúsið: leikárið kynnt.
lau. Klaufar og kóngsdætur
sun. Edith Piaf sun., fim., fös.
Að eilífu lau., sun. Rambó 7
lau., fim. Koddamaðurinn lau.,
fös.
Listasafn Reykjanesbæjar:
Eiríkur Smith og konurnar í
baðstofunni til 16. október.
Listasafn Sigurjóns Ólafs-
sonar: Sumarsýning.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur:
Lars Tunbjörk til 20. nóvem-
ber.
Menningarmiðstöðin Gerðu-
berg: Stefnumót við safnara
II til 11. sept. Lóa Guðjóns-
dóttir til 11. september.
Norræna húsið: QuiltQunstn-
erne til 30. september.
Nýlistasafnið: Ásta Ólafs-
dóttir. Unnar Jónasson
Auðarson. Daði Guðbjörnsson
til 2. október.
Safn: Ólafur Elíasson til miðs
október. Stefán Jónsson til
nóvember.
Safn Ásgríms Jónssonar:
Þjóðsagnamyndir Ásgríms
Jónssonar.
Skaftfell: Carl Boutard.
Dodda Maggý. Til 18. septem-
ber.
Skriðuklaustur: Helga
Erlendsdóttir til 18. septem-
ber.
Suðsuðvestur: Gjörninga-
klúbburinn. Til 25. september.
Vatnstankarnir við
Háteigsveg: Finnbogi Péturs-
son.
„Ég hef ekki lesið eina bók á ævinni.“
– Victoria Beckham í viðtali við blaðið Chic.
M
ig dreymdi eftirfarandi: Ég
er staddur á upplestri í
stórum sal sem er fullur af
fólki og röðin er komin að
mér að lesa. Ég finn ekki
bókina sem ég ætla að lesa
úr, en einn af áheyrendum úr sal (maður í
drapplitum frakka) réttir mér einhverskonar
Omnibus verka minna, og segir mér að skáld-
sagan sem ég ætli að lesa úr byrji á bls. 136. Ég
stend í pontu með doðrantinn í höndunum og
finn skáldsöguna og byrja að lesa, hálfblindað-
ur af ljósunum og sveittur á enni. Ég les en
kannast ekki vel við þetta verk mitt, sem er á
ensku og fjallar um einkaspæjarann Philip
Marlowe. Textinn rennur í einn graut og ég
tafsa á honum. Allt í einu er ég staddur inni í
sögunni, á götu í erlendri borg, og sé hvar Phil-
ip Marlowe kemur sauðdrukkinn út um dyr og
hallar sér að vegg. Ég reyni að ná sambandi við
hann, en hann er of
drukkinn, þekkir mig
ekki og kannast ekki
heldur við söguna. Fyrirvaralaust er ég á
hraðri göngu upp eftir brattri götu í San
Francisco, í fylgd ungrar konu með langa leggi.
Ég er með Philip Marlowe á heilanum og er að
reyna að koma honum til hjálpar. Ég geng að
ríkmannlegu húsi uppi í sólbökuðum hæðunum
og hringi bjöllu, sem glymur inni í húsinu.
Kona á miðjum aldri opnar til hálfs. Þetta er
húsfreyjan, konan sem ég átti að finna. Konan
sem Philip Marlowe sagði að gæti hjálpað sér.
Hún er grönn, hvassleit og dökk yfirlitum, eins
og Lauren Bacall um fimmtugt. Hún er tor-
tryggin og spyr um erindi. Ég segist eiga við
hana erindi vegna Philips Marlowe, hann hafi
sent mig. Hún verður áhyggjufull við að heyra
nafn spæjarans nefnt, lítur um öxl, eins og til
að tryggja að eiginmaður liggi ekki á hleri, og
lokar dyrum þannig að ekki nema rétt sést í
andlit hennar. Hvað vill hann? spyr hún, eða
hvíslar öllu heldur. Hann vantar pening, svara
ég. Þá glottir konan og lokar á okkur, mig og
ungu konuna með löngu leggina. Gott á hann,
sagði þetta kalda glott hennar. Og einhvern
veginn þannig endar draumurinn, á sólbjörtum
degi uppi í hæðunum í San Francisco.
Þessi draumur hafði stórkostleg áhrif á mig,
án þess að ég botnaði neitt í honum, svona rök-
fræðilega séð. Ég var hrifinn á brott inn í
skáldlegan hugarheim þar sem tími og rúm
hafði enga merkingu, þar sem höfundar, per-
sónur og lesendur rugluðu saman reitum og
einhverskonar leikstjóralegur Guð var umlykj-
andi og nálægur, án þess að hægt væri að koma
auga á hann. Veröld þar sem ég var bæði ger-
andi og þolandi, innansviðs sem persóna og ut-
ansviðs sem áhorfandi, en á sama tíma allt í
senn áhorfandinn, leikmyndin og allar persón-
urnar, sem og algerlega fjarri þessu öllu saman
sem sofandi einstaklingur af holdi og blóði í
rúmi vestur í bæ.
Svona áhrif væri óskandi að skáldsögur
hefðu á lesendur. En þær hafa það ekki lengur.
Sem smásaga eða frásögn hefði þessi draumur
ekki haft nein áhrif á mig. Þá væri hann lítið
annað en tilgerðarleg og örvæntingarfull della.
Bara texti, en ekki raunveruleg reynsla. Það er
orðið svo langt síðan ég hef heillast algerlega af
skáldsögu að það er nánast dapurlegt. Er ég
orðinn svona sljór, eða er ekkert að gerast í
skáldsögunni? Er skáldsagan – sem listform –
komin á leiðarenda, eins og skákin: Búið að
leika öllum hugsanlegum leikjum og ekkert
framundan nema endurtekning, sama sem
dauði? Er bókmenntaheimurinn bara drauga-
hús, þar sem uppvakningar, afturgöngur og
draugar rykfallinna meistaraverka leika laus-
um hala og reyna af veikum mætti að líkja eftir
því sem var og kemur aldrei aftur? Er
SKÁLDSAGAN dauð?
Í dag er heimur bókmennta lítið annað en
einhverskonar Idol-keppni, þar sem sigurveg-
arinn fær að launum nútímalega upphafningu á
innihaldi sínu: Kvikmynd í fullri lengd.
Hvenær hefur kvikmynd orðið að metsölu-
bók? Þessi spurning uppsker hlátur, og er sá
hlátur allt sem segja þarf um stöðu bókarinnar
gagnvart kvikmyndinni eða sjónvarpinu. Bæk-
ur verða að kvikmyndum, en ekki öfugt.
Þetta er í raun eina von þessa gamla list-
forms – skáldsögunnar – að verða einn daginn
að kvikmynd. Vissulega eru ekki allar kvik-
myndir sem byggðar eru á skáldsögum list-
rænni eða betri en skáldsagan sem lögð var til
grundvallar, en það breytir því ekki að áhorf-
endur kvikmyndar eru alltaf fleiri en lesendur
bókar. Bókmenntir í dag eru því oftar en ekki
bara langdregin kvikmyndahandrit. Og lang-
dregin kvikmyndahandrit eru ekki list. Ekki
frekar en sögulega skáldsagan – búninga-
drama bókmenntanna, eða drengjasagan – lág-
kúra allrar lágkúru. Auðvelt er að tína til hand-
fylli af æðislega fínum heimsbókmenntum sem
eru svo flóknar og fjölþættar að vonlaust er
með góðu móti að festa þær á filmuna góðu, en
það breytir ekki tveimur óþægilegum stað-
reyndum: Þær höfða lítið til almennings og þær
hafa allar verið skrifaðar áður, oft og mörgum
sinnum. Nútíminn er fullur af gerviheims-
bókmenntum. Eini raunverulegi munurinn á
Nafni rósarinnar (eða Da Vinci lyklinum) og
einhverri dularbók eftir Enid Blyton er a) orða-
forði, b) aldur persóna og c) umhverfi atburða.
Og talandi um bókaseríur í anda Enid Blyton,
þá er fyrir neðan allar hellur að tala um slík
fyrirbæri – sem eru í eðli sínu bara daufar eft-
irprentanir af daufri endurprentun – sem bók-
menntir, ef bókmenntir eiga að vera list, það er
að segja. Ef bókmenntir eru EKKI list hef ég
verið að pissa hressilega upp í vindinn með
þessari grein.
Ég spurði hér að ofan hvort skáldsagan –
þessi gamla og virðulega stofnun – væri dauð.
Margir munu svara því neitandi, umhugsunar-
laust. Ég held að þau nei séu flest byggð á
íhaldssemi og ótta við breytingar. Skáldsagan
er svona kalt á litið dautt listform, að minnsta
kosti ofnotað og steingelt. Ef höfundar neita að
velta þeim möguleika fyrir sér að elsku besta
skáldsagan þeirra sé hættulega veik og muni
jafnvel ekki lifa lengur, þá aukast um leið lík-
urnar á að enginn komi skáldsögunni til hjálp-
ar. Þá grafa sömu höfundar sína eigin gröf.
Ef svarið við spurningunni er já – skáldsag-
an er dauð, þá er komið að spurningunni sem
mestu máli skiptir:
Er líf eftir dauða skáldsögunnar?
Ég útiloka ekki þann möguleika að einhver
eða einhverjir eigi eftir að gjörbylta skáldsög-
unni; stökkbreyti henni í eitthvað nýtt og
spennandi. Samtímis verða allir óttaslegnu
epík-klerkarnir að steingerðum risaeðlum.
Af hverju hefur Victoria Beckham ekki lesið
bók? Ég hef enga trú á að hún sé eitthvað
heimskari eða áhugalausari en meðal-Jóninn,
sem ég held líka að lesi ekki bækur, svona al-
mennt séð. Victoria les tímarit og hlustar á tón-
list, en hún les ekki bækur. Er bókin svona
gamaldags og leiðinleg? Var ekki lesið fyrir
hana sem barn? Þarf hún eitthvað að lesa bæk-
ur?
Um leið og skáldsagan fer að tilheyra ein-
hverjum gáfumanna-minnihlutahópi sem lítur
niður á allt yfirborðskennda tískufólkið er hún
um leið orðin að tilgerðarlegri uppfærslu á
gamalli óperu, lesist snobb. En því er ekki að
leyna, að sá grunur læðist ósjálfrátt að manni,
að skáldsagan sé og hafi alltaf verið snobb.
Í mínum huga þarf góð skáldsaga að tengja
saman tvær fjarlægar og raunverulegar mann-
eskjur, höfundinn og lesandann, og þegar þeim
tengslum hefur verið náð þarf höfundurinn að
opna huga lesandans og sýna honum eitthvað
sem hann hefur ekki áður séð, segja honum
eitthvað sem hann ekki vissi fyrir, fá hann til að
skilja eitthvað sem hann ekki vissi að hægt
væri að skilja, m.ö.o. breyta því hvernig hann
hugsar án þess að ala hann upp eða senda hann
í skóla. Góð skáldsaga er eins og draumur. Eins
og bylting í höfðinu. Og það þurfa allir á góðri
byltingu að halda, Victoria Beckham, ég og þú.
Svo ekki sé talað um andlega fullnægingu.
En ef enginn framkallar byltingu innan vé-
banda skáldskaparins og færir hann nær al-
menningi og dægurmenningu mun skáldsagan
verða að athlægi og síðan hverfa.
Á tímum hraða, tækni, popplistar og bjagaðs
raunveruleika er erfitt að treysta á eitthvað
sem prentað er á pappír, þegir, gerir ekkert og
gengur ekki fyrir neinskonar orku. Eða er
skáldsagan ef til vill remedían sem þessir sömu
tímar þurfa á að halda: Rómantískt kertaljós í
guðlausri tækniveröld?
Ekki gott að segja.
Ef til vill bíður ekkert skáldsögunnar – eins
og við þekkjum hana – nema glerkassi á menn-
ingarminjasafni, við hlið fjaðurpenna og skinn-
handrita.
En á meðan fólk les bækur og trúir á skáld-
söguna, eins og Bjartur í Sumarhúsum trúði á
sauðkindina, er það skylda höfunda að halda
áfram að skrifa, rétt eins og bóndinn Bjartur –
sjálfstæðasti maður Íslands – hélt áfram að
hokra fram í rauðan dauðann. En vonandi höf-
um við samt vit á því að hætta áður en allir
sæmilega vitibornir lesendur drepast úr leið-
indum. Ekki það, að íslenskar skáldsögur séu
eitthvað leiðinlegar upp til hópa, eða leiðinlegri
en skáldsögur almennt í hinni víðu veröld.
Heldur hitt, að það hreinlega bara gengur ekki
til lengdar að halda áfram að skrifa skáldsögur
eins og skáldsögur hafa verið skrifaðar allar
götur. Fyrir utan tilbrigði við stef eins og mód-
ernisma, minimalisma, póstmódernisma og
isma-kasma-visma, þá er enn verið að skrifa og
gefa út Don Kíkóta, eftir 400 ára einsemd:
Sögupersóna fer í innra og/eða ytra ferðalag
sem á sér upphaf, ris og niðurlag.
Er ekki kominn tími til að brjóta skapalónið?
Ég veit vel að það er ekki hægt að finna upp
hjólið aftur og aftur, en það er svo sem hægt að
hjóla á því afturábak eða í svefni, breyta því í
tannhjól og knýja með því vélar, búa til húla-
hring, bruna fram af hengiflugi og inn í aðra
vídd og hvur veit hvað.
En best af öllu væri að finna upp eitthvað al-
veg nýtt, hvort sem það kemur til með að heita
skáldsaga eða eitthvað allt annað.
Fangarnir í skáldhofinu
Koma bókmenntir okkur við? „En ef enginn framkallar byltingu innan vébanda skáldskaparins og færir
hann nær almenningi og dægurmenningu mun skáldsagan verða að athlægi og síðan hverfa.“
Eftir Stefán Mána
stefan.mani@simnet.is
Er skáldsagan dauð? Spurningunni hefur
verið svarað margoft, oftast játandi. Hér er
einnig spurt: Er líf eftir skáldsöguna?
Höfundur er rithöfundur.