Fréttablaðið - 17.08.2003, Síða 18

■ Menning
18 17. ágúst 2003 SUNNUDAGUR
Sumt
hneykslar
annað ekki
Oft virðist erfitt að sjá fyrirhvaða viðbrögð listin vekur.
Sem dæmi um þetta var sýningin
Losti 2000, sem haldin var í Lista-
safni Akureyrar. Fyrir fram höfðu
aðstandendur hennar ekki búist
við miklu fjaðrafoki en annað kom
á daginn. Forstöðumaðurinn lenti
í vondum málum, lögsóknum var
hótað og loka þurfti sýningunni. Í
verkum Snorra Ásmundssonar
brá Nonna og Manna fyrir í kyn-
ferðisleg-
um stell-
i n g u m
með rollu
og Matthí-
a s
J o c h u m -
son sást í
málverki í
v e r k i n u
Matti og
patti með
kórdrengi
upp við
altari. Haft var á orði að fólk fyr-
ir sunnan hafi hlegið dátt af þess-
um listviðburði fyrir norðan og
ekki síður að viðbrögðum Norðan-
manna.
En þess eru einnig dæmi að list
sem ætlað var að vekja viðbrögð
og umtal hafi ekki gert það. Hing-
að til lands kom eitt sinn ljós-
myndarinn Sally Mann, en hann
olli miklu uppnámi í Bandaríkjun-
um með ljósmyndum af börnum
sínum í kyn-
ferðislegum
stellingum.
Íslendingar
kipptu sér
lítið upp við
m y n d i r
hennar. Leð-
u r h o m m a -
myndir Ró-
berts Mapp-
lethorpe fóru
lítið fyrir
brjóstið á
landsmönn-
um, sem og
hryllingsverk Joel-Peter Witkin,
sem vinnur m.a. með afskræmt
fólk, krypplinga og líki. Íslending-
ar kipptu sér heldur ekki upp við
verk súpermasókistans Bob
Flanagan, sem sýndi sadó-masó
verk á bak við svartar gardínur á
Mokka sem bar heitið „Hvers kon-
ar perri ert þú?“
Ein hörðustu viðbrögðin vakti
hins vegar sýning í Rauða húsinu á
Akureyri á árum áður, skipulögð af
þeim Björn
Roth og
Ómari Stef-
ánssyni. Um
hana skrif-
aði Flosi
Ó l a f s s o n
sögufræga
grein í Þjóð-
viljann undir
fyrirsöginni
„Operation
B u l l s h i t “ .
Sýning þess
var öll út í
drullumalli
og þrátt fyr-
ir að um
f r a m m ú r -
stefnugallerí væri að ræða, skófl-
uðu aðstandendur gallerísins sýn-
ingunni út daginn eftir opnun, sök-
um andúðar. Flosi Ólafsson stillti
málunum upp þannig í grein sinni,
að það sem Reykvíkingar kipptu
sér ekki upp við lengur kæmi Ak-
ureyringum gersamlega í opna
skjöldu.
Oft virðist sem hneykslunin
vakni þar sem síst skyldi og vopn-
in snúast í höndum manna. Lista-
geirinn sjálfur er ekki undanskil-
in því að verða fyrir djúpri
hneykslan. Dæmi, sem stundum
er nefnt um slíkt, er þegar for-
ráðamenn Listasafns Íslands úr
hópi módernista, neituðu að
þiggja málverkagjöf frá Silla og
Valda á þeim forsendum að gjöfin
innihéldi ekki bara verk eftir
Kjarval og Ásgrím heldur einnig
landslagsverk eftir Silla sjálfan.
Hugsanlega má kalla þetta
hneykslun með öfugum formerkj-
um. ■
Þó nekt eigi sér langa hefð í lista-sögunni er það oft hún sem
veldur mestu uppnámi.
Einkum á það þó við
liðna tíma. Á 35 ára
afmælissýningu
Ljósmyndarafé-
lags Íslands sem
haldin var í Lista-
mannaskálanum
árið 1962, voru
sýndar í fyrsta
skipti opinber-
lega ljósmyndir af
nöktu fólki. Í bók Illuga Jökuls-
sonar ‘Ísland í aldanna rás’, eru
viðbrögðin orðuð svo: „Myndirn-
ar vöktu mikla athygli, svo ekki
sé fastar að orði kveðið.“
Annað atriði sem tengist listum
og hneykslan er þegar Stefán
heitinn Jónsson frá Möðrudal var
árið 1959 með sölusýningu á
Lækjartorgi. Þessi nævi
listamaður hafði mál-
að tvo hesta og
varð ekki bet-
ur séð en þar
væri foli að
fylja meri.
Lögregla kom og
lagði halda á verkið,
sem hét Vorleikur, og
var listamaðurinn færð-
ur á lögreglustöðina.
Stefán hélt því statt og
stöðugt fram að þarna
væru tveir folar að
kljást og lyktir málsins
urðu þær að þjóðin
hneykslaðist meira á
framgöngu lögreglunn-
ar en klámfengi Stef-
áns.
Listahátíð í Reykja-
vík árið 1980 verður
lengi í minnum höfð:
Ekki þó vegna hingað
komu snillinga á borð
við John Cage, Stan
Getz-kvartettsins og
Luciano Pavarotti svo einhverjir
séu nefndir, heldur stal japanski
listamaðurinn Tanaka senunni en
hann sýndi dans- og hreyfilist á
Lækjartorgi og í Laugardalshöll.
Þennan listgjörning framdi Tanaka
kviknakinn að öðru leyti en því að
hann hafði vafið trafi utan um tipp-
ið á sér. Þjóðin átti ekki orð og þrátt
fyrir metnaðarfulla dagskrá Lista-
hátíðar þá var almannarómur sá að
þessi „list“ væri nú meiri vitleysan.
Annað dæmi um viðkvæmni
gagnvart nekt í myndlist var þegar
málverk Helga Þorgils, sem sýndi
alsberan karlmann í fígúratívu mál-
verki, var fjarlægt úr ráðhúsinu
vegna kvartana starfsmanna, sem
þóttu að sögn, erfitt að bera dýrð-
ina augum á degi hverjum. ■
VERK EFTIR ROBERT
MAPPLETHORP
Leðurhommamyndirnar
vöktu lítið umtal.
VORLEIKUR
Lögregla lagði hald á þetta verk
Stefáns frá Möðrudal
Hvað gengur mönnum til semsetja mannhæðaháa stafla af
brauðhleifum á Skólavörðuholt og
skilja þá þar eftir til þess að
mygla, setja líkneski af Kristi á
krossinum ofan í krukku fulla af
hlandi og taka af því mynd eða
búa til skúlptúr af Nonna og
Manna í kynferðislegum stelling-
um? Hver er pælingin með að
sýna myndir af dauðu fólki í lík-
húsum eða setja krukku fulla af
úrgangi í glugga í Kirkjuhúsinu?
Allt þetta er dæmi um myndlist
sem hefur verið sýnd á Íslandi,
stundum við mikla hrifningu,
stundum litla, stundum án við-
bragða og stundum við megn and-
mæli áhorfenda, jafnvel hótunum
um lögsókn. Myndlistarsaga Ís-
lendinga er full af dæmum sem
varpa ekki bara forvitnilegu ljósi
á listasögu þjóðarinnar heldur
líka sálarlíf hennar, hvað það er
sem henni ofbýður og hvenær hún
sér ástæðu til hneykslast.
Hver er hugsunin?
„Er tilgangur listarinnar að
hneyksla?“ spyr Hannes Sigurðs-
son forstöðumaður Listasafns Ak-
ureyrar og svarar sjálfur: „Nei.
Og ég tala af reynslu. Það er ekk-
ert gaman að lenda í því.“
Guðmundur Oddur, prófessor í
myndlist við Listaháskóla Íslands,
bendir á að þolþröskuldur fólks
gagnvart list hafi aukist svo að
mjög erfitt sé orðið að hneyksla
eða ögra. Guðmundur Oddur talar
um hneykslunarlist, en hvorki
hann né Hannes, sem eru þeir Ís-
lendingar sem gerst þekkja til á
þessu sviði, vilja þó ganga svo
langt að segja það tilgang listar-
innar í sjálfu sér að hneyksla, þó
þeir daðri oft við það í máli sínu.
Sú myndlist, sem kölluð er
hneykslanleg, snúist yfirleitt um
að opna augu, ögra því sem við-
tekið er og feta áður óþekktar
brautir. „Rótin er þrá mannsins
eftir hinu óþekkta,“ segir Guð-
mundur Oddur, „eða eins og Sig-
urður Guðmundsson orðaði það:
List mín hefst þar sem þekking
mín þrýtur.“
Snert á viðkvæmum málum
Hannes hefur staðið fyrir fjöl-
mörgum sýningum sem ögrað
hafa fólki á ýmsan hátt og jafn-
framt flutt inn marga umdeilda
erlenda listamenn. Hann segir
það mikilvægan þráð á sínu starfi
að sýna það sem tengist líkaman-
um og ýmsum tabúum í tengslum
við hann. Hann er sannfærður um
að sýningar hans hafi haldist hönd
í hönd við þróun í samfélaginu og
haft áhrif. „Við erum að tala um
að hverfa til dæmis frá hommafó-
bíu og taka upp ýmis mál sem
áður voru tabú,“ segir hann.
„Kynferðisleg áreitni var orð sem
var ekki til fyrir tuttugu árum.
Síðan kemur barnaníðingsskapur,
alveg nýtt af nálinni, og einelti.
Þetta hangir allt saman. Samfé-
lagið er að opnast og þarna sé ég
samasemmerki milli þess og sýn-
inga minna.“
Hin helgu vé
Hannes kveðst þeirrar skoð-
unar að hlutverk listarinnar sé
að örva og að fá fólk til að sjá
gamalgróna hluti frá öðru sjón-
arhorni. Guðmundur Oddur tek-
ur í sama streng: „Einn, sem er
algjör meistari til að finna þessi
vígi í samtímanum, er Snorri Ás-
mundsson,“ segir Guðmundur.
„Snorri er meistari í hneysklun-
arlist, þótt hann myndi ekki kalla
það því nafni sjálfur. Viðbrögðin
hafa verið ótrúleg. Forsetafram-
boð hans er náttúrlega listvið-
burður sem og þingframboðið
Vinstri hægri snú, Heiðursborg-
ari Akureyrar, að ógleymdum
listakettinum Loka. Það vakti
hneykslan listasamfélagsins á
Formbyltingin í myndlistreyndist formföstum Ís-
lendingum mikil hneykslunar-
hella. Fór þar fremstur í for-
dæmingunni sjálfur Jónas frá
Hriflu. Árið 1942 var fræg
sýning í Reykjavík þar sem
meðal annarra sýndi verk sín
Þorvaldur Skúlason. Hann
hlaut umsvifalaust einkunn-
ina „klessumálari“ ásamt
þeim sem tóku þátt í samsýn-
ingunni af Jónasi sem bætti
um betur og hélt sérstaka
háðssýningu á þessum
verkum sem hann kallaði
„úrkynjunarlist.“
Guðmundur Oddur telur
þetta meðal frægustu atriða í
listasögu Íslendinga. „Með
háðssýningu sinni sýndi Jónas
frá Hriflu í verki að smekkur
hans var sömu ættar og
Jóseps Stalíns og Hitlers sem
báðir héldu háðssýningar á
list módernismans.“ ■
Nekt og kynlíf hefur oft valdið uppnámi:
Kviknakinn Tanaka
MATTI OG PATTI
Þessi mynd fór talsvert fyrir
brjóstið á Akureyringum
VERK EFTIR JOEL-
PETER WITKIN
íslendingar kipptu sér
litið upp við
hryllingsverk hans.
Morguninn eftir Menningarnótt er ekki úr vegi að
svipast um í þeim afkima íslenskrar myndlistarsögu
sem ekki er öllum að skapi: Hneysklanleg mynd-
list. Myndlist sem ofbýður fólki og ögrar því. Ís-
lensk listasaga er full af forvitnilegum dæmum:
Myndlist
sem ögrar
JAPANINN TANAKA
Vafði trafi um sitt allra heilagasta og
sýndi umdeilda dans- og hreyfilist á
Lækjartorgi og í Laugardalshöll á
Listahátíð 1980.
Rótin er þrá
mannsins eftir hinu
óþekkta. Eða eins og Sigurð-
ur Guðmundsson orðaði
það: List mín hefst þar sem
þekking mín þrýtur.
,,
HANNES SIGURÐSSON
„Er tilgangur listarinnar að hneyksla?“ spyr
Hannes Sigurðsson forstöðumaður Lista-
safns Akureyrar og svarar sjálfur: „Nei. Og
ég tala af reynslu. Það er ekkert gaman að
lenda í því.“
GUÐMUNDUR ODDUR
Sú myndlist sem kölluð er hneykslanleg
snýst yfirleitt um að opna augu, ögra því
sem viðtekið er og feta áður óþekktar
brautir, segir Guðmundur Oddur, prófessor
í myndlist.
Stalín, Hitler
og Jónas
frá Hriflu