Fréttablaðið - 11.01.2004, Síða 10

Ídol stjörnuleitin á Stöð 2 hefurheltekið þjóðina og þau sem
hafa náð þetta langt í keppninni
hafa öll uppskorið sínar eftirsóttu
15 mínútur af frægð en eftir því
sem fallistunum fjölgar fá
stjörnuefnin að kynnast því að þó
það sé hátt að klífa er fallið lágt
og gleymskunnar dá tekur enda-
laust við. Það er þó huggun harmi
gegn að sagan malbikar yfir okk-
ur öll hversu hátt sem frægðar-
sólin rís.
Spaugstofan kann þó að vera
yfir þetta hafin. Vinsældir hennar
eru óþrjótandi og endingin með
ólíkindum. Samkvæmt nýrri fjöl-
miðlakönnun Gallups horfa 46,6%
á Ídolin á föstudagskvöldum.
Þetta er auðvitað býsna gott en
það horfa nákvæmlega jafn marg-
ir á Laugardagskvöld með Gísla
Marteini í Sjónvarpinu sólarhring
síðar. Gísli Marteinn, einn og sér,
hefur því togkraft á við Kalla
Bjarna, Önnu Kristínu, Jón Sig-
urðsson, sem er að vísu álíka glað-
legur og Gísli, Tinnu Marínu og
Ardísi Ólöfu.
Það er þó ekki útilokað að Gísli
Marteinn sé að græða áhorf á því
að Spaugstofan kemur í kjölfar
hans en það er engum blöðum um
það að fletta að þeir Karl Ágúst,
Siggi Sigurjóns, Örn Árnason,
Randver og Pálmi Gests eru hin
einu sönnu ídol íslensku þjóðarinn-
ar en á þá horfa 68,8% Íslendinga í
hverri viku. Geri aðrir betur.
Pálmi mætti býsna drjúgur í
útvarpsþáttinn King Kong í gær-
morgun og blés á allar gagnrýnis-
raddir um að Spaugstofan sé orð-
in gömul og lúin. Hann hafði líka
alveg efni á því enda með yfir
60% áhorf hjá Íslendingum 12-19
ára, 30-39 ára og 40-49 ára. Áhorf-
ið eykst svo eftir því sem fólk eld-
ist, er 84,2% hjá fólki 50-59 ára og
að sögn Pálma horfa hvorki meira
né minna en 100% fólks á aldrin-
um 60-80 ára á Spaugstofuna.
Pálmi benti þó á að það væri
vissulega eðlilegt að ungir menn
reyndu að gera lítið úr þeim sem
eldri eru en beindi síðan spjótum
sínum að Dr. Gunna, sem sér um
Popppunktinn á Skjá Einum.
Doktorinn hefur sent Spaugstof-
unni tóninn en Pálmi svarar gagn-
rýni hans með því að benda á að
það sé hjákátlegt þegar miðaldra
menn séu með sama kjaft og ung-
lingar.
Dr. Gunni er líka alger minni-
pokamaður í samanburði við
Spaugstofuna en samkvæmt
Gallup horfa 16,1% á Popppunkt-
inn. Þátturinn er þó á góðri sigl-
ingu og því er alls ekki útilokað að
hann verði orðinn jafn vinsæll og
Spaugstofan er nú þegar Dr.
Gunni er kominn á aldur Pálma og
krakkarnir sem nú bítast um ídol-
sætið mæta sjóuð í Popppunktinn
og leysa Rúna Júl og Sigurjón
Kjartansson af sem keppendur.
Pálmi getur þá hlegið að því á
elliheimilinu að það hafi þurft að
sameina Popppunkt og Ídol til að
ná Spaugstofunni. ■
10 11. janúar 2004 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Það hefur verið nokkur hiti í op-inberri umræðu á Íslandi und-
anfarnar vikur og mánuði og ekki
gott að segja hverju það sætir.
Augljóslega eru það ekki þau mál-
efni sem rædd eru hverju sinni
sem gefa hitann því það virðist
vera sama hverju kastað er í um-
ræðuna – allt sýður upp úr á svip-
stundu. Ólík mál – og að því er
virðist alls óskyld í fyrstu – renna
líka saman í eina illskiljanlega
bendu. Það er einnig merki þess að
efnisatriði skipta ekki meginmáli í
þessu karpi. Undir því kraumar
einhver eldur sem brennir merk-
ingu úr öllum rökræðum en gerir
menn jafnframt rjóða af æsingi;
hneykslan og vandlætingu, móðgun
og sárindum.
Ég er ekki sammála þeim sem
vilja halda því fram að umræðan sé
persónuleg í þeirri merkingu að
hún snúist um persónur. Hallgrím-
ur Helgason rithöfundur skrifaði
grein í Fréttablaðið í gær og dró
þar upp átakalínur á milli Davíðs
Oddssonar og Jóns Ásgeirs Jóhann-
essonar, forstjóra Baugs – og
reyndar á milli Davíðs og annarra
Jóna einnig – og vildi skýra flest
átakamál undanfarinna vikna og
mánaða eftir þessum línum. Auð-
vitað dylst engum andúð Davíðs á
Jóni Ásgeiri en ég vil ekki trúa því
að íslenskt samfélag sé svo vitlaust
að upplagi að það geti langtímum
saman snúist um jafn ómerkilegan
þátt í fari manna. Öll umræða er
alltaf lituð persónuleika þeirra sem
taka þátt og viðhorfum til þeirra
sem um er rætt. En ef þetta á að
verða sjálft inntak umræðunnar og
efnisatriðin aðeins tæki til að tjá til-
finningalega líðan persónanna vil
ég fremur lifa áfram í þeirri blekk-
ingu að hægt sé að ræða efnisatrið-
in ein og sér. Þótt ég geri mér grein
fyrir því að samfélag okkar sé ekki
annað en safnhaugur þeirra ein-
staklinga sem lifa í því og starfa
held ég við þurfum að hefja um-
ræðuna um samfélagið yfir lyndis-
sveiflur þessara einstaklinga. Mað-
urinn er bæði veik og rokgjörn
skepna og illt að byggja á skapferli
hennar trausta hugsun. Það sem
gleður okkur í dag getur pirrað
okkur á morgun. Afstaða okkar til
einstakra þátta segir yfirleitt að-
eins til um ástand okkar þann dag-
inn en ekki eðli eða einkenni þess-
ara þátta.
Persónan
Samt skipta persónur máli í
samfélaginu – eða eigum við frem-
ur að segja einstaklingar. Og sumir
eru fyrirferðameiri en aðrir. Og sá
fyrirferðamesti í okkar samfélagi
er Davíð Oddsson. Og þannig hefur
það verið lengi. Þeir sem fermdust
vorið sem Davíð varð borgarstjóri
verða 36 ára á þessu ári.
Davíð hefur verið stór persóna
og lengst af aðalpersóna íslenskra
stjórnmál frá því þetta fólk komst í
fullorðinna manna tölu. Og þau sem
eru 36 ára eru ekki ung í dag. Meira
en helmingur þjóðarinnar er yngri
en þau.
En fyrirferð Davíðs á stjórn-
málasviðinu markast ekki aðeins af
langri starfsævi né heldur þeim
embættum sem hann hefur gegnt,
heldur ekki síst af trú sjálfstæðis-
manna á sterkan foringja. Sjálf-
stæðismenn hafa margoft fengið
staðfestingu á þessari trú sinni.
Þegar þeir hafa sterkan foringja
gengur þeim vel í kosningum og
stjórnarmyndun en þegar foringinn
er veikur hafa atkvæðin verið
færri og flokkurinn oftar utan
stjórnar. Þetta er að sjálfsögðu tví-
bent mynd því góður árangur skap-
ar ekki síður sterka forystu – en
eftir sem áður markast margt í
flokksstarfi og sjálfsvitund sjálf-
stæðismanna við fyrri framsetn-
inguna: Flokkurinn flýtur með og á
styrk foringjans.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur líka
þörf fyrir sterkan foringja vegna
stærðar sinnar og þeirra ólíku við-
horfa sem rúmast innan flokksins.
Flokkurinn hefur margar vistar-
verur – eins og Jóhann Hafstein
orðaði það á tímum einhverrar for-
ingjakreppunnar. Til að halda þess-
um fjölda manna og ólíkra skoðana
saman þarf sterkan samnefnara og
það er hlutverk formannsins. Ef
hann heldur fjöldanum saman
bakkar fjöldinn hann upp.
Formannsstaðan í Sjálfstæðis-
flokknum er af þessum sökum æði
upphafin staða. Það er nánast inn-
byggt í flokksstarf Sjálfstæðis-
flokksins að hefja þá menn upp sem
gegna þessari stöðu. Ólafur Thors,
Bjarni Benediktsson og Davíð
Oddsson eru nánast goðsagnaverur
í íslenskum stjórnmálum. Goðsag-
an segir að þeir hafi ekki aðeins
verið klókir stjórnmálamenn held-
ur betur gerðir en flestir aðrir
menn – ekki kannski á öllum svið-
um en velflestum. Glæsileiki Ólafs
Thors og reffileg framkoma, orð-
hnyttni og skemmtilegheit, skarp-
skyggni og málafylgja hafa vaxið
með árunum og að sumu leyti hrísl-
ast niður til arftaka hans, blandast
yfirburðagáfum Bjarna Ben, dugn-
aði og óbilandi minni.
Og með vænni slettu af lista-
mannseðli höfum við skapað Davíð
Oddsson; manninn sem stóð allt til
boða en kaus af lítillæti sínu að
færa okkur frelsið, stöðugleikann
og velmegunina í stað þess að
semja ódauðlegar bókmenntir
sjálfum sér til dýrðar. Auðvitað er
goðsagan ekki svona einföld en
þegar góðir og gegnir sjálfstæðis-
menn eru að bugast af tilfinninga-
semi yfir ágæti síns flokks og síns
foringja brýst hún fram með þess-
um hætti.
Í heitri umræðubendu undanfar-
inna vikna eru nokkur kennileiti
sem færa má rök að því að tengist
langdvölum Davíðs í þessu upp-
hafna hlutverki. Viðbrögð við verk-
um einkavina hans, Hannesar
Hólmsteins Gissurarsonar og
Hrafns Gunnlaugssonar – og reynd-
ar einnig hans sjálfs – benda til vax-
andi óþols gagnvart þessari goð-
sögn. Og skal í sjálfu sér engan
undra. Það má vel vera að þessi
saga sé haggóð Sjálfstæðisflokkn-
um en hún er ekki ýkja spennandi
öðrum og orðin þeim æði langdreg-
in. Það er nánast lögmál í mann-
heimum að þjóðir þola ekki valds-
menn sína til lengdar. Af þessum
sökum hafa sumar þjóðir sett í lög
takmarkanir á valdasetu einstakra
manna. Þetta er gert til að hlífa al-
menningi – en ábyggilega ekki síð-
ur valdsmönnum. Þjóðir geta byggt
upp valdsmenn sína og staðið þétt
að baki þeim árum saman en síðan
skyndilega fengið nóg – og þá oft að
því er virðist af sáralitlu tilefni.
Forsætisráðherraferill Davíðs
Oddssonar er einstakur. Hann er nú
kominn á þrettánda ár í embætti. Sá
ráðherra íslenskur sem kemur hon-
um næst í samfelldri setu náði sjö
árum. Enginn starfandi forsætis-
ráðherra í Evrópu hefur setið jafn
lengi og Davíð. Hann hefur horft á
ráðherra allra landa útskrifast út í
lífið og marga ráðherra sumra
landa. Í félagsskap starfsbræðra
sinna er Davíð orðinn eins og eilífð-
arstúdent sem sífellt þarf að kynn-
ast nýjum og nýjum busum.
Við ættum því ekki að láta það
koma okkur á óvart að styrinn um
Davíð fari vaxandi. Það er nánast
lögmál í stjórnmálum að hin hliðin
á gifturíkum ferli er vaxandi óþol á
seinni helmingi hans. Það væri í
raun stórundarlegt ef okkur Íslend-
ingum tækist að búa við sama for-
sætisráðherrann í þrettán ár án
þess að á endanum myndi flestöll
pólitísk umræða hverfast um þenn-
an sama mann. Þannig var það í
Þýskalandi Kohls og Bretlandi
Thatcher. En þetta ástand er leiði-
gjarnt engu að síður og dregur
bæði dómgreind og frjósemi úr um-
ræðunni.
Reglurnar
Það er sem sagt ekkert undar-
legt við að umræðunni hætti til að
hverfast um Davíð en eftir situr
spurningin um hvað búi að baki
þeim hita sem hefur verið í umræð-
unni um stjórnmál, viðskipti og
fjölmiðla á undanförnum vikum.
Hvað býr að baki?
Það er athyglisvert að umræðan
snýst oft um skráðar reglur og
óskráðar – leikreglurnar í samfé-
laginu. Davíð og leiðarahöfundur
Morgunblaðsins – en þessir tveir
hafa verið helstu drifkraftar um-
ræðunnar – hafa sagt reglurnar
vera of rúmar og gagnrýnt menn og
fyrirtæki í viðskiptalífinu fyrir að
fara ekki að óskráðum leikreglum.
Það er ekki að sjá á þeim sem Dav-
íð og Morgunblaðið gagnrýna harð-
ast að þeir upplifi ástandið með
sama hætti - jafnvel þvert á móti.
Þeir leggja áherslu á að þeir fari
eftir hinum skráðu reglum – þeim
lögum sem gilda á hverjum tíma
um tiltekin svið viðskipta. Að öðru
leyti láti þeir eðlileg viðskiptaleg
sjónarmið ráða gerðum sínum.
Auðvitað er það svo að laga-
ramminn nægir ekki einn til að
halda samfélagi saman. Ýmsar
óskráðar reglur – jafnt siðareglur
sem kurteisisvenjur – eru ekki síð-
ur mikilvægar. Ágreiningur Davíðs
og Morgunblaðsins við forráða-
menn nokkurra af stærstu fyrir-
tækjum landsins virðist að stórum
hluta snúast um hverjar þessar
óskráðu reglur eru en það er ekki
alltaf gott að skilja á orðum þeirra
hvaða reglur þeir eiga nákvæmlega
við. Slit á viðskiptum Árvakurs, út-
gáfufélags Morgunblaðsins, og
Landsbankans eru ágætt dæmi um
þetta. Eftir því sem fram kom í
Morgunblaðinu lagðist það þyngst í
Árvakursmenn að þeir biðu
dagspart eftir heimsókn banka-
stjóra Landsbankans sem létu hins
vegar ekki sjá sig.
Morgunblaðið og Davíð tilheyra
sem kunnugt er valdablokk sem
hafði yfirburðastöðu í íslensku
samfélagi áratugum saman á seinni
hluta síðustu aldar. Samvinna og
tengsl Kolkrabbans, Sjálfstæðis-
flokksins og Morgunblaðsins voru
sterk; þetta var hinn miðlægi kjarni
íslenskra stjórnmála, viðskipta og
fjölmiðlunar. Í umræðum undan-
farinna vikna hefur mér helst dott-
ið í hug að innan þessa hóps hafi
skapast flóknar leikreglur sem við
sem utan stóðum þekkjum lítið til –
enda höfðum við ekki neinar ástæð-
ur til að læra þær. Það rof sem hef-
ur orðið milli stjórnmála, viðskipta
og fjölmiðlunar á allra síðustu
árum veldur því síðan að ýmsir þeir
sem ekki ólust upp með þessum
reglum eru dæmdir til að vera sí-
fellt að brjóta þær.
Þeir þekkja þær ekki og það er
ekkert í umhverfi þeirra sem hvetur
þá til að taka þær upp. Þar til annað
kemur í ljós treysta þeir á hinar
skráðu reglur – lögin í landinu.
Þetta er spennan sem við verð-
um vör við í orðum leiðarahöfundar
Morgunblaðsins og Davíðs. Þar
sem á ferli í þjóðfélaginu eru menn
sem hlíta ekki óskráðum reglum
þeirra – og virðast ekki heldur taka
mið af afstöðu þeirra til flestra
mála – er komin upp þörf til að
breyta hinum skráðu reglum svo
samfélagið sé beygt undir þessa af-
stöðu.
Rofið
Þá er ég kominn að rofinu. Það er
annað einkenni umræðunnar á und-
anförnum vikum og mánuðum. Það
er almennt viðurkennt að stjórn-
málamenn hafi dregið úr valdi sínu
með því að minnka afskipti ríkis-
valdsins af viðskiptalífinu.
Vegna augljósrar óánægju
stjórnmálamanna með viðskiptalíf-
ið hefur sú kenning verið sett fram
að þegar á reyndi hafi þeir séð eftir
völdum sínum eða þá að þeir séu
óhressir með hverjir hrepptu þau.
Ég held að þetta byggi á misskiln-
ingi. Það er ekki svo að þegar
stjórnvöld draga úr áhrifum ríkis-
valdsins á viðskiptalífið verði til
sambærilegt vald hjá viðskiptalíf-
inu sjálfu. Það er eðlismunur á
valdi stjórnvalda og því valdi sem
verður til við rekstur fyrirtækja.
Stjórnvöld geta sveigt og beygt for-
sendur viðskiptalífsins eftir þörf-
um sínum, hagsmunum eða dynt-
um, en fyrirtæki verða á endanum
að aðlaga sig að markaðnum ef þau
ætla ekki að minnka hlutdeild sína,
hagnað og arð. Vald fyrirtækjanna
er því annars eðlis og mun tak-
markaðra en stjórnvalda. Þannig
getur smæsta ríkisvald í heimi haft
meira og óskoraðra vald en stærsta
fyrirtæki veraldar þótt umsvif
þess, starfsmannafjöldi og land-
fræðileg útbreiðsla sé þúsundföld á
við litla ríkisvaldið. Það er af þess-
um ástæðum sem frjálslyndir
menn hafa meiri áhyggjur af út-
þenslu ríkisvaldsins en stækkun
fyrirtækja.
Kannski er það vegna þess að
við Íslendingar erum flestir aldir
upp við samtvinnun stjórnmála og
viðskipta að okkur hættir til að
rugla þessu saman og gera jafngilt;
að telja okkur trú um að bílainn-
flytjendur hafi vald á borð við sam-
gönguráðherra eða eitthvað álíka
vitlaust. Þótt sterk fyrirtæki og
efnaðir menn hafi ef til vill meira
vald á veraldlegri stöðu sinni og
meiri veraldleg áhrif á samfélagið
en venjulegur og skítblankur borg-
ari er himinn og haf á milli stöðu
þeirra í samfélaginu og styrks rík-
isvaldsins.
Af sömu ástæðum hættir mönn-
um á Íslandi til að meta fjölmiðla út
frá stöðu þeirra innan samþætting-
ar stjórnmála, viðskipta og fjöl-
miðlunar á árum áður. Þetta er sér-
staklega áberandi hjá stjórnmála-
mönnum sem tala um fjölmiðla eins
og undirdeild á stjórnmálasviðinu.
Ítök stjórnmálaflokka á fjölmiðla
hafa hins vegar blessunarlega
minnkað og þar með vald þeirra
yfir fjölmiðlum. En það er ekki þar
með sagt að þeir fjölmiðlar sem
heyra ekki undir stjórnmálaflokka
með beinum eða óbeinum hætti séu
þar með orðnir að sjálfstæðu póli-
tísku afli. Viðfang fjölmiðla nær
langt út fyrir hið pólitíska svið –
sem betur fer eru ekki allar fréttir
af stjórnmálum.
Þannig var það ef til vill fyrir
nokkrum áratugum þegar öll svið
mannlífsins tilheyrðu í raun stjórn-
málum. En svo er ekki lengur í dag.
Og þannig verður það örugglega
ekki í framtíðinni.
Aðskilnaður viðskipta og stjórn-
mála annars vegar og stjórnmála
og fjölmiðla hins vegar er ákaflega
jákvæð þróun sem mun hafa bæt-
andi áhrif á íslenskt samfélag á
næstu árum. Við erum ekki komin
langt í þessari þróun en líklega
nógu langt til að kostir hennar séu
það augljósir að ekki verði aftur
snúið. En öllum breytingum fylgja
einhver átök. Og óöryggi manna
gagnvart þessum aðskilnaði er án
efa sá eldur sem hefur hleypt hita í
umræðu síðustu vikna. Hins vegar
hafa áhrifin af þessum aðskilnaði
ekki komist til umræðu ennþá. Við
höfum verið upptekin af sýndar-
umræðum um einstök mál án þess
að hafa getað rætt á yfirvegaðan og
frjóan hátt um þær samfélags-
breytingar sem við erum að upplifa
– tíma sem á að geta orðið einkar
kröftugur og frjósamur. ■
Ídol þjóðarinnar Smáa letriðÞÓRARINN ÞÓRARINSSON
■ velur Ídol íslensku þjóðarinnar
með aðstoð Gallups.
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um stjórnmál, viðskipti
og fjölmiðla.
Rofið í samfélaginu