Tíminn - 17.09.1972, Blaðsíða 16

HELGI HARALDSSON FRÁ HRAFNKELSSTÖÐUM:
Bréf til Benedikts
Benedikt hinn bókvisi,
sem breytir aldrei stefnunni
orðinn er að aðhlægi
upp á hól hjá Lögbergi.
Af einhverjum óskiljanlegum
ástæðum hefi ég fariö svo i taug-
arnar á vini minum Benedikt frá
Hofteigi, að hann sendir mér
hverja skammargreinina af
annarri en mér vitanlega hefi ég
aldrei stigið á strá, sem honum
má til meins verða alla mina
daga. Ég skrifaði lofsamlega
grein um bók hans tslendu á sin-
um tima, og sagði nú ekki kost og
löst á þeirri ritsmið, heldur dró
fram kostina, þvi aö mér fannst
þeir þess viröi.
Fyrst var grein i Timanum 3.
marz sl. Það var sá dómadags
þvættingur, að hún var langt fyrir
neðan það, sem er yfirleitt svara
vert að minum dómi.
Benedikt hefur falliö i þá fráleitu
freistni, þegar rökin þrjóta að
nota stóryrðin og öskra til þess að
vekja eftirtekt.
Þegar ég svarði ekki kom
framhaldið og það var að dómi
Timans ekki prenthæft, en hefur
nú komiö i Þjóðviljanum sunnu-
daginn 6. ágúst og ber þetta frum-
lega nafn: Ólætin i Helga. — Enn-
þá fékk Benedikt ekkert svar frá
mér, og þá var að nota þetta þjóð-
lega ráð, að senda mér bréf, sem
birtist i Timanum fimmtudaginn
17. ágúst. Ég hefi nú alltaf haft þá
reglu, að svara bréfum, sem hátt-
ur er eldri manna i þessu landi.
Það er þvi bezt, að Benedikt fái
eitthvað til þess aö hugsa um
næstu daga.
Nú dettur mérekki til hugar, að
fara að kvelja lesendur Timans
með þvi að rifja nema fátt upp úr
þessum bókmenntum Benedikts.
Þeirgetanáð í greinarnar sjálf-
ar og mætti segja mér, að öllum
þætti nóg að lesa þær einu sinni.
Þá verður ekki komizt hjá þvi,
að hafa sem inntak upphafið á
bréfinu i Timanum þann 17.
ágúst, sem er á þessa leið: ,,Tim-
inn gerði mér þann greiða, að
vilja ekki birta grein eftir mig,
sem snerti þig og þin fræði um
Lögberg og útilegumenn. Nú sé
ég, að það var góður greiði. Þvi
heíur Timinn gert þér þann óleik,
að birta eftir þig samsetning um
Lögberg, sem sýnir það, að
hvorki ég né aðrir koma neinu i
kring, þótt við þig sé talað um
íræðileg efni. Ég sendi þér góða
visu i þessu greinarkorni og ég
veit að Andrés Kristjánsson kann
hana. Það er næstum að ég vilji
strika yfir hana eins og greinina,
eftir að ég er búinn að lesa siðustu
relluna þina um spangarlögberg-
ið. Allir viti bornir menn munu
hai'a kastað fyrir róöa þjóðsög-
unni um alþingi á Spönginni”.
Þarna sló Benedikt mér viö, þvi
að svo heppinn hefi ég aldrei ver-
ið, að skrifa svo vitlausa grein, að
hún þætti ekki prenthæf.
En svo er það hitt, að enginn
viti borinn maður haldi þvi fram
að Lögberg sé á milli Nikulásar-
gjár og Flosagjár. — Ég skora nú
á Benedikt i næstu grein, að
flokka fyrir okkur hverjir eru viti
bornir i þessu landi og hverjir
ekki. — Ég hefi nú komið með
vottorð frá ekki heimskari mönn-
um en Jónasi Hallgrimssyni,
Sigurði Vigfússyni, fornfræðingi,
Jóni Steingrimssyni, eldklerki og
siðast en ekki sizt frá Arna Óla,
blaðamanni.
Hverja leggur Benedikt á móti
þessum til þess að raða á þúfuna
sina, og svo er ég með landakort
frá Danmörku, sem tekið er 1908,
en prentað 1910, og þar er Lög-
berg prentað með stórum stöfum
á milli gjánna. Fjandakornið að
vitleysa frá mér hafi prentað
þetta. En árið 1910 efaöist enginn
um hvar Lögberg var. ,,Það er
litið þjóðþrifaverk,,að hæðast að
Lögbergi,” segir hinn mikli
fræðimaður Benedikt frá Hofteigi
i bréfi til min, og er ég honum
samdóma.
Benedikt segir i einum staö
með talsverðu yfirlæti: ,,Ég
held aö mér sé óhætt að tala um
fræði á borð við Helga á Hrafn-
kelsstöðum”. Ég hefi nú aldrei
nefnt sjálfan mig fræðimann og
mun aldrei gera. En ég hefi
stundum talaö við menn, sem
hafa sjálfir gefiö sér þetta virðm
lega nafn, öllum hugsandi mönn-
um ólærðum til aðhláturs.
Þessum mönnum hefir Benedikt
frá Hofteigi gefið það virðulega
nafn, að þeir séu rannsóknar-
lausir kjaftaskúmar. En þaö
sorglega er, að hann sómir sér
ekkert illa á bekk með þessum
mönnum, þegar hann fer að ræða
um Fjalla-Eyvind og Höllu frá
Birtingaholti. Nú ætla ég að lofa
mönnum að heyra smápóst úr
grein Benedikts þar sem nútima
fræðimaður er á ferðinni, ,,sem
þykist öörum þröstum meiri”.
Þar stendur þetta: „Samt gengur
oflæí' Helga svo langt, að hann
segir í þvi tilefni, að i Njálssögu
hefir verið bætt i afritum eftir
1230 sem vani er fræðibóka: En
af Valgarði er kominn Kolbeinn
ungi. Vilja menn staldra hér við
ofurlitið og hugsa. Afgerandi
setning um Kolbein unga er inn-
skot siðari tima, sem háttur er
fræðimanna. Aðeins af þvi að hún
fellur ekki i kramiö hjá Benedikt.
Hvernig væri setningin umKol-
bein, ef Njála væri skrifuð um
miðja 12. öld, eins og Benedikt
heldur fram? Þá væri sennilega
sagt um einhvern af Ásbirningum
á þessa leið „Frá honum kom
Kolbeinn ungi” þvi að hann fædd-
ist árið 1208.
I grein um höfund Njálu, sem
kom i Lesbók Timans fyrir
nokkru, er þessi póstur, og taki
menn nú vel eftir: „1 fornum
islenzkum fræðum er ekki gerlegt
að hafna einu einasta orði, sem
skrifað hefur verib. Til þess höf-
um við enga þekkingu og munum
aldrei hafa, þvi að þekkingin
liggur i fræðunum sjálfum, og
hana er ekki annarsstaðar að
finna”. — „Sá sem svona vitur-
lega skrifar er Arni Benediktsson
og kennir sig við Hofteig. Sýni-
lega föðurbetrungur, og hafi hann
þökk fyrir.
Nú skal ég ekki þreyta lesendur
með frekari umræðum um Njálu
og Lögberg. Svo getur Benedikt
rætt við aðra fræðimenn um þaö,
hver hafi skrifað Heimskringlu,
en það er annarstaðar, sem hann
skal ekki sieppa svona vel. — Það
er þessi dómadags-þvættingur
um Fjalla-Eyvind sem hann
leyfir sér að bera á borð fyrir
okkur sveitunga hans og frændur.
Þab er honum ofurefli. Við skul-
um lofa honum að lesa guðspallið.
Þab er á þessa leið i Þjóðviljanum
28. des. s.l.: „Næst skrifar Helgi
um Fjalla-Eyvind og þykir mér
nú kárna, þvi að sögu Fjalla-
Eyvindar hefi ég rannsakað og
skrifað um það i Sunnudagsblaði
Þjóðviljans fyrir nokkrum árum.
Helgi birtir tómt þjóðsagna-
slúður, sem haft hefur verið i
frammi af furöulegu kappi án
allra staðreynda um lif mannsins.
Sönn saga um manninn snertir
hann ekki neitt, en útileguslúöur
allt snertir hann stanzlaust.”
Margt fleira segir i þessum dúr
og ekki er verið að koma með rök-
in fremur en fyrri daginn um
hvað ég hefi farið rangt með. En
það vill svo vel til, að ég get kom-
ið með góð rök fyrir öllu, sem ég
sagði um Fjalla-Eyvind. Það tel
ég mig skyldugan að gera, þvi að
vist eru ennþá ýmsir til, sem trúa
þvi, sem Benedikt segist hafa
rannsakað.
Ég kom ekki með nema fá rök i
grein minni 24. febrúar s.l., og
það var af hlifð við kunningja
minn, Benedikt frá Hofteigi, og
hann iaunar mér það með þvi að
segja i seinni greininni: „Nú er
Helgi kominn. Þessu rausi hans
svara ég ekki neinu teljandi enda
er hér ekki haggað við neinu, er
ég kenndi honum, og hann vill
ekki læra.” Ég má til að launa
honum, þó i litlu sé, kennsluna.
Fyrst hann vill fá meira þá skal
hann sannarlega fá það. Arið 1970
kom út bók sem heitir „Saga
Fjalla-Eyvindar” eftir Guðmund
Guðna Guðmundsson. Stór-
skemmtileg bók, sem ég held að
hafi allt of mikið farið fram hjá
mönnum. Vil ég benda mönnum á
þessa bók, og ekki sizt Arnesing-
um. Ég þori ekki að fullyrða, að
menn verða ekki fyrir vonbrigð-
um. Þar er safnað öllu, sem var
ritað og um vitað um Fjalla-
Eyvind, og höfundur gerir sér
sýnilega mikiö far um að fara rétt
með og segir sögu á þvi máli, að
til nýjungar má telja á nútiðar
visu. Mér kom ekki til hugar, að
ég yrði ánægður með þessa bók.
En það fór svo að enginn póstur
bókarinnar varð til þess að
hneyksla mig. Næst gef ég svo
Helgi Haraldsson
Gisla Konráössyni orðið. Hann er
fæddur um það leyti sem Fjalla-
Eyvindur er talinn dáinn, og þá
alinn upp með samtiðarmönnum
Fjalla-Eyvindar og getur það tal-
izt góð aðstaða, þó aö Gisli sé
stundum rengdur og hendir þaö
fleiri en hann.
„Árið 1762 var Fjalla-Eyvindur
og hans fólk sunnan undir Hofs-
jökli og tóku þau að gripa fé af
afrétti og urðu fjárheimtur hinar
verstu um Árnesþing. Kærðu
menn þá vandræði sin fyrir
Brynjólfi sýslumanni Sigurðssyni
i Hjálmholti.
Hér verður að stikla á þvi
stærsta. Enginn maður var i
hreysi útilegumannanna er
leitarmenn komu, en þeir sáu 4
eða 5 menn sækja upp á jökulinn.
Voru það Eyvindur, Halla og barn
þeirra, Arnes og Abraham. Þaö
sáu leitarmenn gjörla að f jallabú-
ar tóku sér hvild er upp dró á
jökulinn. Sóttu nú byggðamenn
eftir þeim og dró fljótt saman, þvi
sunnanmenn sóttu knálega á
eftir. En það er frá Eyvindi að
segja, er þeim þótti ósýnt um
undankomu, stakk hann með pál-
staf sinum stykki úr jöklinum og
lagði klakastykki þau i slöngu og
varpaði af henni að sunnanmönn-
um. Meðan Eyvindur átti við
þennan starfa sóttu förunautar
hans meö Höllu og barnið hærra á
jökulinn. Hörfuðu þá sunnan-
menn til baka nokkuð, þvi mjög
geigaði þá við slönguskot Eyvind-
ar. Þvi að maður kunni það
manni að segja, að Eyvindur
kunni þá iþrótt svo vel, að nálega
hæfði hann allt og drap fugla með
slöngu sinni. En er sunnanmenn
stöövuðu flokk sinn rann Eyvind-
ur eftir förunautum sinum upp á
jökulinn. Tók þá einn maður i
flokki leitarmanna til orða að það
mundir hið mesta óráð og mann-
hætta aö þreyta eftirförina og
eiga ávalt slönguskot Eyvindar
yfir höfði sér, en þó kom svo, ab
þeir sóttu á jökulinn og þangað er
þeir fundu ból i jöklinum, þar er
þeir Eyvindur höfðu hvild tekið
og var snjór þiðnaður i bælinu og
sá gjörla hvar Eyvindur hafði
frá Hofteigi
klakann uppbrotið til slönguskot-
anna. Þykknaði þá i lofti og þótti
sunnanmönnum beztur kostur
aftur að snúa.
Hér gæti verið amen eftir
efninu, þvi að hér endar Gisli
Konráðsson.
Næst ætla ég að bjóða vini vor-
um Benedikt upp á dulitið slúður
úr bókum sýslumanns Arnessýslu
með þessari undirskrift:
„Testerað að Hjálmholti d.21.
octobris 1762 Brynjólfur Sigurðs-
son.”
Af þvi aö ég er hræddur um aö
þetta vanti i sögu Fjalla-
Eyvindar, sem Benedikt skrifaði i
Sunnudagsblaði Þjóðviljans fyrir
nokkrum árum, þá má hann eiga
það og láta það koma i blaðinu
þegar hann vill.
„Anno 1762 þann i.s.t. octobris
sem var Föstud. fóru 33 karlar
með 45 hesta frá Kaldbak i
Hrunamannahreppi upp á fjöll að
leita eftir mönnum, sem höfðu
sézt þar 7da septembris. Mennir-
nir voru úr Biskupstungum 8,
Hrunamannahrepp 7, Gnúpverja-
hrepp 4, af Skeiðum 3, Villinga-
holtshrepp 4, Hraungerðishrepp 2
og úr Bæjarhrepp 3. Þann þriðja
október fundu þeir hibýli þjóf-
anna vestan til við Arnarfell
undir jöklinum hérumbil 3 þing-
mannaleiðir frá byggð. Þar var
grafinn innan stór hóll, fallega
hlaðnir kampar að dyrum og
hrisþak áþeim.Fyrir innan kamp-
anna var hús þvert um tveggja
faðma langt, en vel faðms breitt
grafið með pál og reku.
Innar af þverhúsinu lágu nær
2ja faðma löng göng i hólinn i
kringlótt eldhús, sem var 20 fet i
kring. I eldhúsinu var litil hlóð.
Uppi yfir þeim héngu 2 lundar-
baggar og magáll af sauðum.
Húsin voru af viðarflökum og
sauðagærum upp gjörð og tyrfð,
gærurnar skaraðar sem helluþak.
1 fremra húsinu fundust tvær
bækur nefnilega Sumarpartur
Gislapostillu 8vo og Jóns Arason-
ar passiupredikanir, tveir askar,
mjólkurtrog, sm iöjubelgur,
smjör skemmt i ábrúkuðum
skinnstakk 4 fjórðungar að vikt,
rifrildi af skinnbrók og þar i sam-
anrunnin vorull, 2 pör karl-
mannsskór af nýju hrossskinni, 1
par kvenskór, 1 par dito minni til
10-11 vetra gamals ungmennis af
sauðskinni, kvenmannssvuntu,
slitur af grænu raski, klæðis
kventreyju garmur, barns nær-
skyrturæfil af einskeftu rauðir
kven- og aðrir barnssokkar ræfl-
ar, gul prjónapeysa með sléttum
látúnshnöppum, skjóða með
álftaíiðri i, vorullar band-
hnykklar, 2 snældusnúðar
Utanhúss var þar viðar-
köstur af rifhrisi, fullkomlega á
30 hesta i honum sauðakjöt föll af
73 1/2 sauð tals, ganglimir af fol-
aldi, sauðamör, nóg klif á 4 hesta,
ristlar á 1 hest. Sauðahöfuð voru
þar hjá i bunka 75 flest af gömlum
sauðum nokkuð af tvævetrum og
þrevetrum á hverjum mörkin
þekktust og áttu heima 22 i
Unnarholti, 9 á Kópsvatni, 18 i
Tungufelli, 15 á Berghyl, 1 i Mið-
felli, 2 á Hólum, 2 á Seli, 3 i Skál-
holti, 1 i Auðsholti og tvö óviss.
Að þetta sé satt og svoleiðis eft-
ir leitarmönnum uppteiknað
Hjálmholti, Brynjólfur Sigurðs-
son sýslumaður.”
Kofann brenndu leitarmenn
upp með hreysinu og kofunum,
sem þeir umturnuðu og umveltu.
Ég hefi ritaö skýrslu sýslu-
mannsins alveg orðrétta fyrir þá,
sem fundvisir eru á flisina i auga
bróður sins, og svo ættu 33 Árnes-
ingar að vera sæmilega vitnis-
bærir.
Nú ætla ég að koma með nokkra
punkta úr Sögu Fjalla-Eyvindar
eftir Guðmund Guðna
Guðmundsson, sem eru eins og
talaðir úr huga minum.
„Af 33 mönnum i leitinni eru 7
úr fæðingarhrepp Eyvindar, þar
sem hann var frændmargur og
átti marga stallbræður og vini á
æskuárum. Mundi þessu fólki
ekki hafa runnið blóðið til skyld-
unnar, þegar það stóð frammi
fyrir þeirri staðreynd að kreppa
átti einn af sveitungum þeirra til
æfilangrar þrælkunar eða dauða?
Þá er það eftirtektarvert, að eng-
in sauðamörk eru hjá Eyvindi frá
þeim bændum, sem vitað er eða
ætla má að séu h’onum nákomn-
astir, svo sem Skipholti og Kald-
bak. Það verður ekki betur séð en
að Eyvindur hafi valið sér sauði
úr hjörð Hreppamanna, ekki
aðeins eftir vænleik heldur einnig
eftir eyrnamörkum.
Hinsvegar hefur útilegumönn-
unum litizt vel á féð af jöröum
biskupsins i Skálholti, amt-
mannsins Magnúsar Gislasonar,
er átti Tungufell og sýslumanns-
ins, er átti Kópsvatn.
Það er einkennilegt, að enginn
er nefndur á nafn af útilegumönn-
unum, sem allir hafa þó vitað að
var Eyvindur og bófaflokkur
hans. Liklega hefur Brynjólfur
sýslumaður ekki gengið þess dul-
inn, að hér var Fjalla-Eyvindur á
ferð og skæðari hverjum fjalla-
ref. Sýslumaður hefir þá verið
búinn að sjá að Eyvindur var ekki
hans meðfæri. Liklega hefir hann
verið farinn að iðrapt eftir fljót-
færnislega ákvörðun, þegar hann
lýsti eftir Eyvindi á Alþingi og
hræddi hann frá samfélagi við
byggðarmenn, en afleiðingin
blasti nú við honum sjálfum, þar
sem Eyvindur var nú orðin bófa-
foringi og hinn mesti vágestur
allri byggö landsins og virtist
hvorki hafa ótta af sýslumonnum,
biskupi eða sjálfum amtmannin-
um, þar sem hann sópaði nú
saman sauðum af jörðum
þeirra og slátraöi inn á öræf-
um landsins, þar sem enginn
gat haft hendur í hári hans.
Jafnvel milli 30 og 40 'manna
úrvalssveit varð að láta sér
lynda, að eta og hirða úldið slátur
og eta i raunum sinum. En lengi
hefur Eyvindur ekki verið bófa-
foringi og er sagt, að þetta haust
hafi hann leyst upp flokk sinn og
leitað vestur á Strandir og þá
hafa hinir liklega elt hann og leit-
að sér þar hælis. En þótt Ey-
vindur, Halla og Guðrún dóttir
þeirra 12 ára, ásamt einhverjum
fleiri kæmust lifandi upp á jökul-
inn, þar sem allra veðra var von
með tjaldtusku og einhvern mat-
arbita, þá var þar engin sæld að
gista og vita heimili sitt rænt og
brennt undir jökulröndinni.
Þeir, sem séð hafa höggmynd
Einars Jónssonar frá Galtafelli af
útilegumannninum með lik konu
sinnar i bakinu og telpuna sina i
fanginu, geta bezt gert sér i hug-
arlund aðkomu útilegumannsfjöl-
skyldunnar, þegar hún kom ofan
af jöklinum aðfram komin af
hungri og kulda og leit yfir bruna-
rústir heirr.ilis sfna á regin öræf-
um. Margar sagnir eru um við-
brögð Eyvindar er hann kom af
jöklinum og sjálfsagt meira og
minna rangar. Þó er liklega eitt-
hvað i þeim að finna, eins og til
dæmis þetta úr riti Gisla
Konráðssonar.
Nú var biöre beirra Evvindar
og Höllu sú ein, að hann gat
grafið rætur úr jörðu. Tók
hann nú bráðum að gildra
til veiða. Náði hann 5 lömb-
um og rak til kofa sins, en hris-
byrði hafði hann á baki og sagði
hann svo frá sjálfur, að þá hafði
hann átt örðugast með elds-
kveikju en líf þeirra lá við. En þó
tókst Eyvindi svo hamingjusam-
lega að kveikt fékk hann um siðir.
En það er heldur enginn
hamingjuvegur að leggja Fjalla-
Eyvind i einelti og sannaðist það
oftar en i þetta skipti.
Sama haustið og Brynjólfur
sýslumaður sendi óvigan her
bænda á móti honum, kom upp
skæð fjárpest sunnanlands og
lagðist fyrst á fé sýslumannsins i
Hjálmholti og drap þar blómann
úr bústofni hans, eða um 80 sauði,
álika margt og sauðaföllin sem