Tíminn - 12.12.1972, Síða 11

Þriðjudagur 12. desember 1972
TÍMINN
11
(Jtgefandi: Fra'msóknarflokkurínn
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason. Ritstjórar: Þór
arinn Þórarinsson (ábm.), Jón Helgason, Tómas Karlsson,
‘Andrés Kristjánsson (ritstjóri Sunnudagsblaös Timans)
Auglýsingastjóri: Steingrimur, Gislasíiii. • Ritstjórnarskrif
stofur í Edduhúsinu viö Lindargötu, sfmar 18300-1,8306
Skrifstofur i Bankastræti 7 — afgreiöslusfmi 12323 — auglýs
ingasimi 19523. Aörar skrifstofurrsimi 18300. Askriftargjalt
£25 kcónur á mánuöi innan lands, i iausasölu 15 krónur ein
takiö. Blaðaprent h.f.
Hvernig var stjórn Jóhanns og Gylfa?
Áreiðanlega mun öllum, sem bera eitthvað
skyn á efnahagsmál, þykja það býsna broslegt,
þegar Jóhann Hafstein, Gylfi Þ. Gislason, Geir
Hallgrimsson eða Benedikt Gröndal birtast á
sjónarsviðinu og fara að prédika um efnahags-
mál, likast þvi að þeir væru hinir alvitru menn
i þeim efnum. Það er alltaf broslegt, nema það
stafi af óviðráðanlegum sjúkdómsástæðum,
þegar menn látast gleyma rúmum áratug af
ævi sinni og haga sér eins og þeir muni ekki eft-
ir neinu þvi, sem þá gerðist.
Vafalaust hefur íslendingum oft mistekizt
stjórn efnahagsmála.og eru þeir ekki einir
þjóða um það. En ótvirætt hafa mistökin aldrei
verið meiri en i tið „viðreisnarstjórnarinnar”
á árunum 1960-’71. Um það vitna fjórar gengis-
fellingar á einum áratug. Um það vitnar sú
staðreynd, að samkvæmt alþjóðlegum skýrsl-
um var Island mesta verkfallaland heimsins á
sama áratug. Um það vitnar sú staðreynd, að
kaupmáttur timakaups láglaunuðustu verka-
manna óx ekki nema um 7% á þessum tima,
þótt þjóðartekjurnar á mann ykjust um 43%.
Og áreiðanlega gleyma menn ekki atvinnu-
leysinu á árunum 1968-’70, eða fólksflóttanum
úr landi, er gerðist á sama tima.
Eitt ömurlegasta dæmið um misheppnaða
efnahagstjórn þessa timabils er að finna i árs-
lokin 1966. Þá hafði verið samfellt góðæri um
þriggja ára skeið. Aflabrögð höfðu verið i bezta
lagi og verð farið sihækkandi á útflutningsvör-
um. Samt var svo komið i árslokin 1966, að
margar helztu útflutningsgreinarnar voru
hallareknar. Nefnd, sem hafði rannsakað hag
togaraútgerðarinnar, skilaði um það áliti i
nóvember 1966, að margra milljóna halli væri á
rekstri hvers nýsköpunartogara. Mikill halli
var á rekstri þeirrar bátaútgerðar, sem stund-
aði þorskveiðar, og lýstu bátaútgerðarmenn
yfir þvi eftir að fiskverðið var ákveðið i árs-
byrjun 1967, að þeim væri ofvaxið að greiða af-
borganir af stofnlánum,og að fyrirsjáanlegur
væri mikill halli á rekstrinum. Verst var þó af-
koma frystihúsanna, enda þótt útflutnings-
verðið hefði verið 10% hærra til jafnaðar á ár-
inu 1966 en 1965. Mikill halli var á rekstri þeirra
1966. Niðurstaðan varð lika sú, að rikisstjórnin
varð að gripa til stórfelldra uppbóta á fiskverð-
ið i marzmánuði 1967, en þrátt fyrir þá aðgerð
lýstu frystihúsaeigendur yfir þvi, að þeir gætu
hvorki borgað vexti eða afborganir af lánum.
Slik var stjórn þeirra Jóhanns og Gylfa og
samherja þeirra á mesta góðæristima, sem hér
hefur verið. Ástæðan var sú, að þeir réðu ekki
neitt við dýrtiðina. Á árunum 1960-’65 varð
dýrtiðarvöxturinn hérlendis þrisvar sinnum
meiri en þá var meðaltal i Vestur-Evrópu.
Og þannig hélt þetta áfram. Þó hefur við-
skilnaðurinn þó sennilega orðið verstur. Þeir
létu af stjórn i vaxandi góðæri, en samt höfðu
þeir ekki getað stjórnað nema með þvi að
fresta lausn allra aðkallandi vandamála. Verð-
hækkunum hafði verið frestað með verð-
stöðvun. Kauphækkunum hafði verið lofað,
en samið um, að þær kæmu ekki til fram-
kvæmda fyrr en eftir kosningar. Sama gilti um
bætur almannatrygginga. Engin stjórn hefur
látið eftir sig fleiri vanskilavixla.
Það er þvi von, að þjóðin brosi, þegar Jóhann
og Gylfi láta eins og þeir séu hinir réttu menn
til að fara með stjórn efnahagsmálanna!- þ.þ.
Þórarinn Þórarinsson:
VASKIR MENN
Nýjasta bók Þorsteins Thorarensen um aldamótaárin
Kristján Albertsson vann
gott verk, þegar hann tók
saman ævisögu Hannesar
Hafsteins. Rit Kristjáns er
ekki aðeins fróðlegt, heldur
skemmtilegt, skrifað af fjöri
og eldmóði, eins og höfundar-
ins var von og visa. Aður en
hann vissi af sjálfur, var hann
kominn inn í miðjan bardag-
ann og barðist djarflega und-
ir merkjum Hafsteins og var
þunghöggur á andstæðingum
hans, en dáði leiðtoga sinn þvi
meira. Sögubækur verða oft
fjörlegastar og skemmtileg-
astar, þegar höfundur sjálfur
gerist óbeinn þátttakandi á
þennan hátt, og hafa oft ekkert
minna sagnfræðilegt gildi en
þau rit, þar sem höfundurinn
reynir að þræða hina dauflegu
vegi óhlutdrægninnar. En að
sjálfsögðu verður lesandinn að
sjá slikt sagnfræðiverk i þvi
ljósi, að höfundurinn er ekki
hlutlaus.
Þrátt fyrir alla þá kosti, sem
prýða rit Kristjáns skiptir það
ef til vill mestu, að það vakti
áhuga Þorsteins Thorarensen
á sagnritun. Hann taldi sig
þurfa að svara Kristjáni og
reit þvi yfirlitsrit um árin
1900-1910, er bar heitið t fót-
spor feðranna. En svo hug-
fanginn hefur Þorsteinn orðið
af sögu aldamótatimans og þó
einkum áranna fyrir aldamót-
in, að bækur hans um þetta
efni eru nú orðnar fimm, og
kom sú siðasta, Vaskir menn,
út fyrir skemmstu. Þessar
bækur Þorsteins hafa náð
miklum vinsældum og aukið
mjög skilning og áhuga
manna á þjóðarsögunni á sið-
ustu áratugum 19. aldar og
fyrsta áratugi 20. aldar. Þetta
timabil, sem oft er nefnt
landshöfðingjatimabilið, hef-
ur hvergi nærri notið þeirrar
viðurkenningar sem skyldi.
Saga fyrri hluta 19. aldar hef-
ur verið þjóðinni stórum hug-
stæðari og eiga Baldvin
Einarsson, Fjölnismenn og
Jón Sigurðsson sinn þátt i þvi.
En landshöfðingjatimabilið er
ekki siður merkilegt. Þjóðin
bjó þá við óvenjulega erfið-
leika af völdum náttúruafl-
anna, sem m.a. leiddu til
vesturflutninganna. En ein-
mitt á þeim tima komu til sögu
margir atgervismenn, sem
hófu viðnám og framsókn og
áttu sinn rika þátt i þvi, að
starf frumherjanna á fyrri
helmingi aldarinnar varð ekki
til einskis, heldur bar rikuleg-
an ávöxt.
Landshöfðingjatimabilið
nær frá 1871-1904. Af stjórn-
málamönnum þessa timabils
ber hæst Magnús Stephensen,
sem gegndi landshöfðingja-
embættinu frá 1886-1904. Á
herðum hans hvildi að vera
landsfaðirá erfiðum timum og
búa við vaxandi framfara-
kröfur þjóðarinnar á aðra
hönd, en sparnaðarkröfur
danskrar ihaldsstjórnar á
hina. Við lok embættisferils
sins komst hann svo að orði,
að honum hefði alltaf fundizt
landshöfðinginn vera eins og
„lús milli tveggja nagla,
naglarinnar á alþingi og
naglarinnar á stjórninni”.
Þótt hann væri embættismað-
ur i þjónustu Dana, var hann
ekki siður þjóðhollur Is-
lendingur,og skýrir það ef til
vill afstöðu hans til Dana, er
hann vitnaði eitt sinn til hinna
þekktu orða i Eneasarkviðu:
Ég hræðist Danaa (Grikki),
jafnvel þegar þeir koma fær-
andi hendi. Samkvæmt frá-
sögn samtiðarmanna var
Magnús óvenjulegur atgervis-
maður andlega. Hann „áttaði
sig strax á öllu, sem fyrir
kom, og ruglaðist aldrei”
(Benedikt Gröndal). Hann var
manna fjölfróðastur og fylgd-
ist svo vel með, ,,að hann virt-
ist alls staðar hafa eyru og
vita allt um alla, hvar sem var
á landinu” (Þorsteinn Thorar-
ensen). Þótt hann væri maður
skaprikur, kunni hann flestum
betur að stilla skap sitt, ef
þess þurfti með. En hann var
oft ekki allur, þar sem hann
var séður, og gat ekki siður
komið málum fram með kæn-
leika en festu, en hvort
tveggja átti hann i rikum
mæli. Hann valdi sér að kjör-
orði latnesku orðin Festina
lente, sem þýðir orðrétt:
Flýttu þér hægt, en hugsun
Magnúsar verður þó sennilega
bezt náð með gamla máls-
hættinum: Kapp er bezt með
forsjá.
Persónuleiki eins og
Magnús Stephensen hlaut að
setja svip á hvaða timabil
sem var. En hér bættust við
stjórnmálaforingjar eins og
Benedikt Sveinsson eldri,
Skúli Thoroddsen, Björn Jóns-
son, Valtýr Guðmundsson og
Hannes Hafstein og athafna-
menn eins og Tryggvi
Gunnarsson, Páll Briem og
Torfi i Ólafsdal, svo að aðeins
örfá nöfn séu nefnd. Þessir
menn og margir fleiri héldu
uppi merki Fjölnismanna og
Jóns Sigurðssonar, þótt með
ýmsum mismunandi hætti
væri, og þessvegna urðu hér
ýmsar merkar framfarir á
þessum tima, t.d. efling þil-
skipaútgerðarinnar og ýmsar
búnaðarframfarir, þrátt fyrir
harðindin og fátæktina. Á
þessum árum náði samvinnu-
hreyfingin fyrst verulegri fót-
festu undir forustu Þing-
eyinga. Þrátt fyrir allt tókst
lika að þoka sjálfstæðisbarátt-
unni það áleiðis, að stjórnin
fluttist inn i landið i lok lands-
höfðingjatimabilsins. Sjaldan
eða aldrei hefur þjóðin átt
meira af góðskáldum, merk-
um fræðimönnum og snjöllum
blaöamönnum en á þessum
tima. Það setti svo sérstakan
svipá þetta timabil, að flokka-
skipan var mjög óljós,og menn
voru vinir og óvinir á vixl og
hlutust af þessu harðari
persónulegri deilur en oftast
fyrr og siðar. Þetta gerir
landshöfðingjatimabilið enn
litrikara en ella. Það hvilir
vissulega ekki nein loðmulla
yfir þvi.
Magnús Jónsson guðfræði-
prófessor hefur ritað um þetta
timabil tvö-bindi i Islandssögu
Menningars jóðs. Ritverk
Magnúsar er á margan hátt
vel unnið sem alþýðlegt fræði-
rit ,og mun það jafnframt
þykja gott heimildarrit siðar
meir, þvi að Magnús hafði
mikla þekkingu á þessu tima-
bili, enda fylgdist hann með
þvi sem ungur maður. En i
bókum Þorsteins Thorarensen
verður þetta timabil þó stór-
um meira lifandi og litrikara.
Það er alveg ótrúlegt hve mik-
ið Þorsteinn hefur kannað af
heimildum, og hversu vel hon-
um hefur tekizt að semja um
þetta fimm mikil rit, sem
hvergi geta talizt langdregin
eða leiðinleg aflestrar, heldur
halda lesandanum spenntum,
ef hann hefur á annað borð
áhuga á sögulegu efni. í nýj-
asta riti Þorsteins er t.d.
brugðið upp slikum myndum
af lifinu i Kaupmannah. og
Reykjavik á siðustu áratugum
19. aldar, að lesandanum
kemur það fyrir hugskots-
sjónir eins og hann sé að
rifja upp gamla endurminn-
ingu sjálfs sins. Þorsteinn er
nefnilega lifandi sögumaður,
ef svo mætti segja, hrærist i
söguumhverfi sinu og stendur
við hliðina á söguhetjum sin-
um og gleymir þá stund-
um þvi að hann á að vera hlut-
laus áhorfandi. En þetta hefur
oft hent hina beztu sagnritara
ogm.a.þá,sem rituðu Is-
lendingasögur. Þorstein
skortir ekki heldur frásagnar-
gleði og orðgnótt, en stundum
myndi honum þó takast betur,
ef hann gæfi sér meiri tima.
En sá kostur-^er á stil Þor-
steins, að hann er langoftast
laus við alla mærð, en getur
hins vegar orðið nokkuð stór-
orður. Yfirleitt er still Þor-
steins gagnorður og hressileg-
ur og bækur hans þvi léttar af-
lestrar.
t siðustu bók sinni, Vaskir
menn, koma þeir Tryggvi
Gunnarsson, Valtýr Guð-
mundsson, Bogi Th. Melsted
og Jón Þorkelsson (Forni)
einna mest við sögu, ásamt
raunar fjölmörgum öðrum.
Þorsteinn hefur nú eins og
áður frá nógu að segja, og
mun áreiðanlega engum, sein
hefur áhuga á sögu, þykja
þessi bók hans leiðinleg eða
langdregin frekar en hinar
fyrri. Af söguhetjum Þor-
steins að þessu sinni er Bogi
Th. Melsted ekki sizt athyglis
verður.og er þakklætisvert, að
Þorsteinn leiðir hann jafn
rækilega fram á sjónarsviðið.
Ef til vill er Bogi sá Hafnar-
Islendingur, sem hefur látið
sig margskonar islenzk fram-
faramál meira varða en nokk-
ur annar, þegar Jón Sigurðss.
einn er undanskilinn. Bogi
lauk ekki doktorsprófi né hinni
stóru tslandss. sinni, þvi að
hann var alltaf að tefjast frá
verki sökum nýrra og nýrra
mála, sem hann taldi geta
horft löndum sinum til heilla
og nauðsynlegt væri að vekja
athygli þeirra og áhuga á.
Margt af þvi, sem hann ritaði
þannig, féll i grýttan jarðveg,
en sumt af þvi, sem hann
gekkst fyrir, stendur enn föst-
um fótum, eins og Sláturfélag
Suðurlands, en Bogi var fyrsti
hvatamaður sláturhúsa og
mjólkurbúa á tslandi. Bogi
átti það skilið, að hann
gleymdist ekki, og mun þessi
bók Þorsteins áreiðanlega
hjálpa til að koma i veg fyrir
það. Þorsteinn hefur lika
fundið gott söguefni, þar sem
eru deilur þeirra Boga og Jóns
forna.
Fyrir ^alla þá, sem unna
sögulegum fróðleik, er mikill
fengur að þessari nýju bók
Þorsteins, ekki siður en hinum
fyrri. Vonandi lætur Þorsteinn
ekki heldur numið staðar, þvi
að hann er hér að vinna þarft
verk, sem ekki er á nema
fárra færi að vinna á þann
hátt, að það geti orðið alþýðu
manna til gagns og ánægju.
Bækur Þorsteins skipa honum
i röð fremstu sagnamanna
þjóðarinnar fyrr og siðar.