Tíminn - 19.05.1974, Blaðsíða 11

Sunnudagur 19. mai 1974.
TÍMINN
11
menn að hafi verið þar i staðinn
fyrir stofuna? Það var skáli, og
það voru meira að segja rúm i
honum fram um 1890. Hérna á
Kjalarnesinu voru rúm i skálum
alveg fram um 1820.
Þróun baðstofunnar hefur verið
ákaflega hægfara. 1 upphafi er
hún bað-stofa = stofa, þar sem
menn taka sér bað. Þá hefur hún
áreiðanlega verið litið hús. Þegar
við litum á fornar bæjarrústir, til
dæmis á Stöng i Þjórsárdal, þá
sjáum við, að þar er eldstæði i
hverju þvi herbergi, þar sem
menn hafast við. Það hefur verið
hægt að kynda þau upp, það eru
engar likur til annars, en að þau
hafi verið hlý og notaleg. Siðan
minnkar eldiviður landsmanna,
en það gerist ekki á einum degi.
Og hann minnkar misjafnlega
mikið og misjafnlega hratt i hin-
um ýmsu landshlutum og héruð-
um.
Þegar ekki var lengur hægt að
kynda upp hin stóru hús, skálana,
brugðu menn á það ráð, sem nær-
tækast var: Þeir fluttu sig i annað
hús, sem var minna og þar af
leiðandi auðveldara að halda þvi
hlýju. 1 baðstofunni var ofn, sem
hægt var að kynda upp, og þangað
flúði fólkið. Þvi hefur jafnvel ver-
ið haldið fram (Arnheiður
Sigurðardóttir), að menn hafi ef
til vill notað baðgufuna til upp-
hitunar. Þetta er engan veginn
óliklegt. Gufan dreifir hitanum út
um húsið, sem vitanlega er með
þykkum torfveggjum og þar af
leiðandi ágætlega einangrað.
Ónstofa og
ónstofueldur
Þegar verulega er farið að
kreppa að með öflun eldiviðar, er
bersýnilegt, að menn kynda ekki
baðstofurnar nema i hörkum.
Ofninn er snemma tekinn og lát-
inn i sérstakt hús, svokallað óns-
hús. Þaðer enn eitt dæmi um það,
hversu þjóð getur verið fljót að
gleyma, og hversu valt getur ver-
ið að treysta minninu, að nú virð-
ast ónshúsin vera gleymd, og ég
hef hvergi nokkurs staðar séð á
þau minnzt i þjóðsögum og ekki
heldur i þeim alþýðlegum fræði-
ritum, sem ég hef lesið. Þó voru
þau notuð i Borgarfirði allt fram
um 1810. Björn i Sauðlauksdal
ráðleggur ungum bónda i Atla að
hafa ónshús á bæ sinum, um leið
og hann varar hann við ónstofu-
eldi. Það kemur upp úr kafinu,
þegar farið er að lesa annálana
vandlega, að bæjarbruna suma
má rekja til þessara ofna. Hvann-
eyri i Borgarfirði brennur út frá
ónstofueldi nálægt miðri sey-
tjándu öld, ef ég man rétt.
t Sléttuhlið i Skagafirði er ón-
stofa á öðrum hverjum bæ árið
1742, þegar Skúli fógeti er ráðs-
maður Hólastaðar og tekur út all-
ar stólsjarðir. Þegar Brynjólfur
Sveinsson er að hamast við að
kaupa jarðir i Vopnafirði nálægt
miðri seytjándu öld, þá er þar ón-
stofa á hverjum bæ. Þetta geta
menn sannfært sig um, einfald-
lega með þvi að lesa það, sem um
jörðina er sagt, þegar hún er tek-
in út i hendur biskups. Þessar út-
tektir eru enn til og þær segja sina
sögu.
Þegar svo ekki er einu sinni
lengur hægt að kveikja upp i ofn-
inum i þessum ónstofum, þá hóp-
ast menn saman i baðstofunum til
þess að hafa ylinn hver af öðrum.
Það er siðasta úrræði þrautpindr-
ar þjóðar, sem er að þvi komin að
deyja út i sinu eigin landi. Bað-
stofan okkar, i þeirri mynd, sem
við þekkjum hana, er ekki nema
svo sem tveggja alda gömul.
Fjósbaðstofan
— Og svo er það nú fjósbaðstof-
an...
— Já, þú segir nokkuð. Fyrst þú
minntist á hana, langar mig að
benda á dálitið, sem fólk hefur
vafalaust ekki tekið eftir. Á Suð-
Austurlandi, þar sem meðalhiti
er talsvert hærri en annars staðar
á landinu, hafa menn farið nokk-
uð aðra leið i húsagerð en annars
staðar tiðkaðist. Það er enginn efi
á þvi, að Austur-Skaftfellingar
notuðu baðstofur rn.iklu minna en
almennt gerðist. Þeir fóru upp á
fjósloftin til þess að vinna á dag-
inn, en þeir sváfu i skálum langt
fram á nitjándu öld, og það hét að
„fara heim”, þegar farið var af
fjósloftinu i skála til þess að sofa.
Eitt slikt fjósloft er enn til, það er
á Hnausum i Meðallandi Vestur-
Skaftafellssýslu. Skaftfellska
fjósbaðstofan verður ekki til fyrr
en undir siðustu aldamót. Hún lit-
ur alveg eins út og systir hennar,
sú hin norðlenzka, en forsendurn-
ar fyrir þeim eru ekki hinar
sömu, þvi að Skaftfellingar fara
upp á fjósloftin til þess að vinna,
en Norðlendingar taka skepnurn-
ar undir baðstofupallinn til þess
að auka hitann, Enn fremur er
eftirtektarvert, að það er yfirleitt
fátækasta fólkið, sem hefur
skepnur undir palli, en hinum,
sem efnaðri voru, þótti hálfgerð
niöurlæging að sliku.
— Eru baðstofurnar okkar sér-
islenzkt fyrirbæri, eða eru dæmi
um hliðstæð hús i nálægum lönd-
um?
— Áður en ég svara þessu beint,
vil ég taka það fram, að það er
engan veginn islenzk uppfinning
að hafa skepnur inni i mannahi-
býlum. 1 Suður-Frakklandi hélzt
sá siður við til skamms tima.
Hús, sem grafin hafa verið upp á
Vesturströnd Noregs, votta, að
þar hafa menn og skepnur verið
undir sama þaki. Þessi hús eru
siðan fyrir vikingaöld.
Þetta, að búa svona saman i
einu húsi, samanber baðstofurnar
okkar, matast þar, vinna, sofa og
jafnvel skemmta sér, — það er
siður,sem tiðkazthefur út um all-
an heim og er viða i fullu gildi enn
þann dag i dag. En það sem tengir
þetta saman, er vitanlega ekki
nema nafnið eitt, þvi að sinn er
siður i landi hverju. Baðstofan
okkar er byggð úr sérstöku efni,
verður til við sérstakar aðstæður,
er i nánum tengslum við menn-
ingarlif þjóðarinnar og gegnir þar
ákveðnu hlutverki. Það er þvi i
rauninni hægt að svara þvi bæði
játandi og neitandi, þegar spurt
er, hvort hliðstæður hennar sé að
finna i öðrum löndum.
Svar við
aðstæðum
Þegar rætt er um sögu islenzkr-
ar húsagerðarlistar, er ekki úr
vegi að geta þess, að það er margt
fleira en torfbærinn, sem huga
þarf að. Eins og ég gat um i fyrri
hluta þessa spjalls, þá vil ég
leggja áherzlu á hið órofa sam-
hengi listar og menningar. Torf-
bærinn er aðeins einn liðurinn i
þeirri viðleitni mannsins að móta
sér hibýli eftir aðstæðum sem
fyrir hendi eru á hverjum stað og
tima. Næsta stigið i þróuninni eru
timburhúsin. Aðdragandi þeirra
er sá, eins og við vitum, að dansk-
ir kaupmenn taka að byggja hér,
enda eru dönsk áhrif þar bersýni-
leg. En Islendingar svara þeim
samt á sinn hátt. Þá þarf ekki að
efast um norsku áhrifin, þegar
menn taka að flytja inn norsk
timburhús. Þau verða einskonar
forsögn um þaö, hvernig við
byggjum siðan bárujárnshúsin.
Við höfðum ekki, fremur en fyrri
daginn, efni á þvi að byggja úr
timbri einvörðungu, eins og ná-
grannar okkar, og þvi svörum við
með þeim einfalda hætti að nota
bárujárnið. Vist hafa mörg óvin-
samleg orð hrotið um „báru-
járnskumbaldana”, sem við svo
köllum, en ég held, að þeir séu
engu ómerkara svar við aðstæð-
um en torfbærinn var á sinum
tima. Ég þekki hvergi nokkurs
staðar dæmi um byggð, hliðstæða
þvi sem er hérna i Þingholtunum
og kringum Tjörnina. Bárujárns-
húsin á þessum stöðum eru alger-
lega islenzkt svar við aðstæðum
þess tima, þegar þau voru byggð.
Steinhleðsluhúsin stóðu mjög
sutt við hér á landi. Öld stein-
steypunnar tók fljótt við, hún
stendur enn, og við erum enn ekki
búnir að átta okkur á steinsteyp-
unni.
Lifandi
menning
Við tslendingar megum ekki
umgangast byggingararfleifð
okkar með þvi hugarfari, sem
virðist vera rikjandi hjá sumu
fólki gagnvart Þjóðminjasafninu:
Að þarna séu einhverjir skrýtnir
hlutir, sem teknir hafa verið til
geymslu. Þetta er lifandi hluti af
órofa menningararfleifð, þvi
meiri áhuga sem við höfum á
henni, þeim mun betur skiljum
við nútimalist og okkur sjálf. Og
þeir, sem hafa áhuga á nútima-
list, hljóta lika aö huga að þvi,
sem gert hefur verið áður. Þannig
á samspilið á milli fortiðar og nú-
tiðar alltaf að vera.
Teikningar þessar eru gerðar eftir úttektarlýsingum af skála og stofu,
eins og þau tiðkuðust á mynderlegu prestsetri á 17. og fyrri hluta 18.
aldar. Um grindarlag og trésmiði er höfð hliðsjón af skálanum á Keld-
um á Rangárvöllum. Moldum hefur veriö svipt burt nema viö einn
stafn. A skálamyndinni sjást lokrekkjur innst, siöan stafnrekkjur og
loks vanalegar rekkjur. Moldargólf er I skálanum, en skarir fyrir rúm-
um. A stofumyndinni sést hápallurinn með hápallsborð fyrir endanum,
samanber máltækið: Að ciga ekki upp á pallborðið hjá einhvcrjum.
Teikning H.A.
Allar myndirnar eru teknar úr riti Harðar Agústssonar, Hér stóö bær.
Likan af þjóðveldisbæ.