Tíminn - 28.05.1974, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Þriðjudagur 28. mai 1974.
Guðmundur Jósafatsson:
Ný snillyrði
Fyrir 46 árum skrifaði dr.
Guðmundur Finnbogason, grein,
sem hann nefndi „Hreint mál”.
Vakti hún mjög mikla athygli eins
og fieira, sem frá honum kom.
Mál sitt hóf hann á þessa leið:
,, ,,Það hafði Sæmundur prest-
ur heyrt i fornum spám, að sér
væri sálufélag ætlað með fjósa-
manni á Hólum,” segir i þjóðsög-
unum. Þessar fornu spár hafa
rætzt og þær eru imynd þess, sem
mest er úm vert i sögu vorri að
fornu og nyju. Hér á landi hefur
sálufélag ekki verið bundið við
stéttir né iandsfjórðunga, Norð-
lendingur gat átt sálufélag við
Sunnlending, hæsti höfuðklerkur
við fátækan fjósamann. Það eig-
um vér islenzkunni að þakka, og
enn hitt, að vér gátum átt sálufé-
lag við hvern þann tslending, sem
einhver orð lifa eftir. Að islenzk-
an hefur mátt heita söm við sig
frá þvi að saga vor hófst og um
land allt hefur verið lán vort og
4
SKIPAUTGCRB RÍKtSINS
M.s. Baldur
ferfrá Reykjavík mið-
vikudaginn 29. þ.m. til
Breiðaf jarðarhaf na.
Vörumóttaka:
þriðjudag og miðviku-
dag.

SKIPAUTGCRB RÍKISINS
AA.s. Esja
fer frá Reykjavík
sunnudaginn 2. júni
austur um land í hring-
ferð.
Vörumóttaka:
þriðjudag og miðviku-
dag til Austfjarða -
hafna, Þórshafnar,
; Raufarhafnar, Húsa-
víkur og Akureyrar.
lifsskilyrði, þvi fyrir þá sök eig-
um vér enn vora elztu fjársjóði
með sama andans eignarrétti og
þá, sem aflað var i fyrra. Siungar
raddir framliðinna hafa jafnan
verið oss nokkur uppbót þess, hve
fámenn hver kynslóð var”.
Siðan segir hann:
„íslenzkan lyftir öllum börnum
sinum á sama sjónarhól og gefur
hverjum, sem kann að þiggja allt
það mannvit, sem i hana hefur
verið lagt á liðnum öldum. Hún
gefur svo gott skyggni yfir aldirn-
ar af þvi að hún er svo hrein”.
Guömundur spyr svo: „Er það
ekki ofmælt, að islenzkan sé
hrein?”
Hann svarar þvi þannig að sýna
lesandanum „myndarlegt heimili
hérna i Reykjavik” og lýsir þvi,
sem þar ber fyrir eyru á hinu
„argvitugasta hrognamáli”, sem
þá barst að eyrum alþýðumanna,
og mun hann ekki hafa ofmælt,
þótt trúlegt sé, að hann hafi þar
gert flónskunni hærra undir höfði,
en hún hafði unnið til almennt.
Guðmundur bendir á að islenzk
nöfn eru á mörgu þessu i „Orð úr
viðskiptamáli” eftir orðanefnd
Verkfræðingafélagsins” sem þá
var nýtt af nálinni. Þvi má og
bæta við að á ýmsu þvi, sem þar
er talið eru til gömul og jafnvel
forn heiti.
Sjálfsagt hefur þetta breytzt
mjög til bóta, siðan hann skráði
þessa hugvekju. Svo mjög er nú
kostað kapps um að mennta þjóð
ina, — kenna yngri kynslóðinni
tunguna. En vel væri það athug-
unar vert, hvort reykviskt heim-
ilismál sé til muna hreinna nú en
það var þá. Tæplega hefur hrein-
læti götumálsins farið stórum
fram á þessu skeiði, ef byggja má
á þeim röddum, sem þaðan heyr-
ast stundum i fjölmiðlum. En þá
er það skólamálið. Óhætt virðist
að slá þvi föstu, að þar sé allt i
góðu lagi. Þó skiptir það fáum ár-
um siðan ég hlustaði á skólastjóra
við fjölmennan skóla flytja ræðu,
sem engan mun gerði á orðinu
„dóttir”, þótt það skipti um föll i
ræðu hans. Þetta kann að vera
einstætt fyrirbæri og litt til þess
fallið að vera forsenda fyrir
heildarúrskurði. En framhjá þvi
má ekki ganga, að verndun is-
lenzks tungutaks hlýtur að
hrífa að mjög verulegu leyti
á skólunum og ekki aðeins skóla-
kennslunni, heldur og á því mál-

GENGISSKRÁNING
Nr. 95 - 23. maí 1974.
SkrátS frá Eining Kl. 12.00 Kaup Sala
17/5 1974 1 Bandaríkjadollar 92, 80 93, 20
24/5 - 1 SterlingBpund 223, 35 224, 55 *
- - 1 Kanadadollar 96, 55 97, 05 *
- - 100 Danskar krónur 1591,90 1600,50 «
22/5 - 100 Norskar krónur 1740, 95 1750, 35
24/5 - 100 Seenskar kronur 2174, 05 2185, 75 *
22/5 - 100 Finnsk mörk 2519, 70 2533, 30
2.4/5 - 100 Franskir frankar 1927,25 1937,65 *
- - 100 Belg. frankar 247,85 249, 15 *
- - 100 Svissn. frankar 3203,80 322 1, 05
- - 100 Gyllini 3574, 15 3593, 15 *
- - 100 V. -Þýzk mörk 3772, 30 3792,60
22/5 - 100 Lírur 14, 68 14, 76
24/5 - 100 Austurr. Sch. 521, 80 524, 60 %
- - 100 Escudoe 381, 70 383, 70 *
17/5 - 100 Peactar 161,85 162, 75
24/5 100 Yen 33, 21 33, 38 *
15/2 1973 100 Reikningskronur-
Vöruskiptalönd 99, 86 100, 14
17/5 1974 1 Reikningsdollar-
Vöruskiptalönd 92, 80 93, 20
* Breyting frá síöustu skránlngu.
fari, sem iðkað er mnan skóla-
veggjanna. Vér höfum til
skamms tima talaö um móður-
mál og vissulega með réttu. Þjóð-
in lærði málið við móðurknén.
Þar voru fyrstu orðmyndirnar
mótaðar, fyrstu setningarnar
tengdar saman, fyrstu beyging-
arnar sveigðar að svipbrigðum
málsins. Nú eru það vöggustofan,
dagheimilin, gatan, sjónvarpið og
útvarpið sem búa barnið undir
skólann. Enginn þessara aðila er
liklegur til fjölbreytni i málfari,
hvorki um myndauðgi né beyg-
ingar. Um tvo hina siðasttöldu
verður það að játast, að þótt þeir
geri ýmislegt vel, — jafnvel stór-
vel, — mun fæst af þvi vænlegt til
mótunar á málfari barna. Kemur
þar margt til. Börn i frum-
bernsku, — og þarf ekki frum-
bernsku til, — sitja ekki við sjón-
varp til þess, að hlusta heldur til
að sjá.Auk þess er margt af þvi,
sem þar er borið fram fyrir þau,
einkum þegar þau eldast, — flutt
á erlendum tungum. Þeim er þvi
tungutakið lokaður heimur. Þótt
texti myndarinnar sé islenzkað-
ur, — sem stundum tekst ekki
meira en vel, — fylgist ekkert
barn með honum fyrr, en það er
orðið fluglæst. Til þess dugir ekki
að verða stautfær á bók. Allar lik-
ur benda þvi til þess, að barna-
kennsla i islenzku máli verði ekki
sótt að neinu ráði til fjölmiðlartna,
eins og þeir horfa við i dag. Það
virðast þvi fyrst og fremst vera
dagheimilin og gatan, sem búa
málfar barnanna undir skóla alls
þéttbýlis hér á landi i sjáanlegri
framtið. Þéttbylið er þegar orðið
svo rikur þáttur i þjóðarheildinni,
að áhrif alls strjálbýlis á uppeldi
þjóðarinnar hverfur, enda þegar
horfið að mestu leyti. Ekki virðist
óliklega tilgetið, að þegar til
kasta skólanna kemur, velti engu
minna á þvi málfari, sem ræður
innan skólanna, en málakennslu
skólabekkjanna, þegar um mál-
fegurð og málrækt er að ræða.
Þegar Háskóli íslands var
stofnaður 1911 heyrðust ýmsar
fagnaðarraddir i hans garð. Ég
hlustaði á eina slika og man enn
þessar setningar: „Þjóðin treyst-
ir þvi af heilum hug, að jafnframt
þvi að ala upp og mennta em-
bættismenn hennar verði Háskóli
íslands um allar aldir höfuðvigi
islenzkrar tungu”. Það virðist ó-
maksins vert að athuga, hversu
þær varnir eru ræktar þar á
heimilinu.
Guðmundur Finnbogason segir
i hugvekju þeirri, er ég nefndi i
upphafi máls mins, en þá hafði
Háskólinn aðeins starfað i 17 ár:
„1 þeim greinum öllum, sem
kenndar eru i Háskólanum, mun
vera lögð stund á hreina islenzku,
nema i læknisfræði, þar virðist
málið vera heldur mislitt svo sem
sjá má af Læknablaðinu”....
Hann tekur svo þessa klausu
sem sýnishorn:
„Berklaveiki er sá af öllum
Infectionssjúkdómum, þar sem
jarðvegurinn, sem hann vex i hef-
ur mesta þýðingu. Rationel með-
ferð ef hún á að gefa nokkra von
um árangur, er þvi eingöngu sú,
sem fyrst og fremst leggur á-
herzlu á að endurbæta og
reparera jarðveginn (likamann)
og veita honum það þrek og lifs-
afl, sem hann hefur misst. —
Methodisk Heliothe'rapi, samfara
fjallalofti (Höhenkur) virðist
Rollier fullnægja þessum kröfum
einna bezt. Sem „Allgemeinbe-
handlung” er sólbaðið, þ.e. áhrif
sólarljóss og lofts á allan likam-
ann, sjálfsagt það, sem örvar og
styrkir hann mest og bezt. Sem
„Lokal-behandlung” verður
Helio-The-rapien að álitast að
vera „Methode der Wahl”, þvi nú
er hin reducerandi og verkjaeyð-
andi áhrif sólgeislanna, og einnig
þeirra gerladrepandi og skleros-
erandi eiginleikar fullsannaðir.
Sól og fjallaloft veitir einnig
sjúkl. aftur bæði andlega og lik-
amlega þá lifslöngun (Lebens-
energie), sem þeir höfðu misst. 1
sliku sól og loftbaði er húðin aftur
komin i sitt eðlilega Milieu, sem
hún hefur um aldir orðið án að
vera...
Séreinkenni geislalækninganna
telur hann þessar:
1. Húðin lifnar við og styrkist,
hún pigmenterast. Pigmentation-
in er nálega ætið merki mótstöðu-
aflsins (lifsaflsins) og proportion-
al við það.
2. Vöðvar, ligament og bein
styrkjast.
3. Liðamót verða aftur spontant
mobil.
4. Spontan resorption kaldra
abscessa.
5. Spontan elimination a
sequestrum.
6. Fistlar lokast.
7. Sárin gróa fljótt.
8. Eymsli og verkir hverfa.
9. ödematösar og fungösar
degenerationir regenerast.
10. Fullkominn afturbati.
Það vekur enga furðu, þótt slik-
an sælkera á fagurt mál, sem
Guðmundur Finnbogason var,
hafi kligjað við slikri framreiðslu
og þá ekki sizt það, að rekja hana
svo milliliðalaust til „höfuðvigis
islenzkrar tungu”. Þá var orðin
þekkt sú gagnmerka tilraun
Guðmundar Hannessonar
prófessors, að kenna liffærafræði
á islenzku. Trúlega hefur hann
kennt þeim er þetta sýnishorn
skráði, þótt lærisveinninn þekkti
ekki nafnorðin sin.
Þegar Guðmundur Finnboga-
son reit sina grein, hafði háskól-
inn starfað i 17 ár eins og áður
segir. Nú hefur hann starfað i 63
ár og vaxið mjög að ytri sýn.
Nokkurt forvitniefni væri það
þeim, er islenzku tungutaki unna,
að sjá hversu nú horfir þar. Ég
skal játa, að ég hefi heyrt þaðan
fagra islenzku, jafnvel svo fagra,
að unun er á að hlýða. En þaðan
hefur lika borizt annar ymur.
Mér barst nýlega i hendur
Kirkjuritið með grein eftir hinn
þekkta kirkjuhöfðingja Natan
Söderblom erkibiskup i þýðingu
prófessors i guðfræði við háskól-
ann. Tvennt vakti forvitni mina
er ritið barst: Hið fyrra að ég
hafði þá hugmynd um höfundinn,
að hann hefði verið meðal þekkt-
ustu kirkjuhöfðingja Norður-
landa, meðan hans naut við. Hið
siðara var afmæli siðbótarinnar.
Þess var lika minnzt hér 1917 og á
virðulegan hátt, og mér var sumt
af þvi minnisstætt, sem þá barst
til eyrna alþýðu manna i tilefni
þess. Ég hóf þvi lesturinn með
nokkurri tilhlökkun, þótt það
særði mig, að heiti erindisins væri
ekki nema að 2/3 á islenzku. Gat
þýðandinn ekki fært orðið mystik
i islenzkan búning? En ég hafði
ekki lesið nema skamma hrið,
þegar mér fór likt og þekktum
smalamanni: Ég undraðist.... Ég
ætla að sýna hér fáeinar myndir
af islenzkunni, sem þar blasir við
augum:
„Hvort sem samvizkuspurn-
ingin um rétt og rangt snýst um
tabúreglur og helgiform og sið-
rænar kröfur — eða spurt er á há-
leitari sviðum um sannleika, kær-
leika eða réttlæti i hjarta og hegð-
un, þá virðist grundvallarsetn-
ingin skiljanleg út frá sjálfri sér”.
„Heilbrigður móralismi, sem
heldur góðri samvizku, en fellur
ekki niður i sjálfsréttlætingu,
heldur sinum rétti innan sinna
endimarka”. „....litur á sig sem
dyggð og er þvi i reynd móral-
ismi, sem hefur þrengt sér inn i
sjálfa frelsunartrúna”.
,,En móralisminn fullnægir
ekki hinni djúpu trúárlegu þörf”.
„Móralisminn kreistist i sundur
til dauða milli réttlætis Fjallræð-
unnar og trúarinnar á himneskan
Föður Jesú Krists. Innileiki sið-
ferðiskröfunnar neðan frá og há
tignarleiki guðstrúarinnar ofan
frá hafa orðið hættuleg öryggi
móralismans”.
„Mystikin var komin fram úr
lögmálstrúarbrögðunum og hafði
flutt sig inn i helgidóm hins innra
lifs”. „...þeir tónar eru frá kross-
guðfræði mystikurinnar”.
„Það orð, sem táknar lifslist
mystikurinnar,
„gelassenheit”, hina ósnertu
rósemd....”
„En mystikin var Lúther ekki
nóg. Sái hans var of heil og þrung-
in tilfinningu”.
„Hefði Lúther látið staðar
numið i hugleiðslu mystikurinn-
ar, hefði hann laðað að sér marga
sem nú hneykslast á honum og
skilja hann ekki.,..”
„Spurning samvizkunnar um
sekt og fyrirgefningu ásamt
grimmúðlegri neyð iifsins, sem
hjá Lúther drógst saman i mögn-
uðu þunglyndi, gerði honum ó-
kleift að halda sér við skipulega
guðs upplifun i mystikinni”.
„Frelsisþrá Lúthers og hrein-
skilni gat ekki látið sér lynda
tjáningarmáta mystikurinnar
varðandi manneskju og sálarlif”.
„Þar lifði hann hreinni sælu en i
hrifningarkenndum hrolli og ölv-
un mystikurinnar.
Hann komst ekki upp til himins
eftir svimháum stiga mystikur-
innar — heldur sá trúin himininn
opnast beint fyrir ofan sig”.
„Trúarbrögðin voru þá, eins og
endranær, mjög saman sett úr
mörgum þáttum: Sakramentum,
hierarkiu, klaustraiifi, pilagrims-
ferðum, helgisiðum, talnabönd-
um, von, kærleika og i öllu þessu
miðju var einnig trú, það er, játn-
ing á formuðu efni trúargrein-
anna”.
„Lúther sniðgekk ekki para-
doxalt orðalag fremur en Jesús”.
„Þvi sola fide endurspeglar
þann Guð, sem sýndi að hann var
allt of lifandi, heilagur og nær-
göngull til að Lúther gæti staðist
með verðleika og verka kenningu
eða meditation og mystiska ein-
ingu við guðdóminn”.
„Öttann við máttarvöldin i á-
trúnaðinum hefur mystikin reynt
að sigra”.
„I augum þeirra, sem hafa orð-
ið fyrir þvi, að hin gamla heims-
mynd hefur verið sprengd, er ým-
islegt i hinum gamla kenningar-
máta, sem tjáir sig sem myþólógi
og skólaspeki...”
Hér skal staðnæmst og mun þó
trauðla fulltalið. Þó ætla ég að
þetta nægi til að sanna að þrifnað-
urinn i umgengninni við islenzk-
una, er ekki hin sterka hlið þýð-
andans. Ég hygg að fáir lesi þetta
sér til sálubótar. Trúlegt er að
það, sem þar er flutt, sé nógu tor-
skilið alþýðu manna þó það væri
flutt á skiljanlegri islenzku.
Kirkjuritið er eina málgagnið,
sem hin islenzka kirkja gefur nú
út til þess að túlka boð sin og boð-
orð. Mætti þvi að óreyndu ætla, að
hún teldi það nokkurs um vert, að
boðskapur hennar næði lika til
þeirra, sem leikir eru.
En hið furðulegasta við þessa
meðferð tungunnar, er það virð-
ingarleysi, er blasir nú i meðferð
þeirrar tungu, sem þarna er verið
að troða inn i islenzkuna þannig,
að hin erlendu orð eru látin dingla
islenzkri rófu frammi fyrir les-
andanum, án alls tiilits til þess,
hversu hún færi þeim á þvi máli,
sem þau eiga sinn uppruna i. Þar
blasir þvi við sama virðingar-
leysið i meðferð beggja tungn-
anna. Liklegt er ekki að það þætti
prýða ensku eða sænsku, svo telj-
andi væri, að troða þar inn is-
lenzkum orðum, þótt þau kæmu
þar fram með enskan eða sænsk-
an dindil, jafnvel þótt honum væri
að öllu dinglað eftir hreyfingar-
reglum enskrar eða sænskrar
tungu, sbr. mystik, mystikin,
mystikurinnar, hierarkia t.d. i
fleirtölu með islenzkum greini og
öðru, sem þar fylgir, mórallinn i
öllum sinum beygingum að is-
lenzkri siðvenju. Mætti þannig
lengi telja. Er þó enn leitað á vit
lláskóla tslands en nú er það ekki
einn af lærisveinum heldur einn
af lærifeðrunum.
Enn skal ég vitna til Guðmund-
ar Finnbogasonar i margnefndri
hugvekju hans, þegar hann hefur
lýst andúð sinni á þessari mis-
þyrmingu islenzkrar tungu held-
ur hann áfram:
„...ef vér gætum að, þá er or-
sökin ein og söm til alls þessa.
Hún er sú, að höfundurinn sparar
sér að hugsa. Hann ritar islenzku
orðin meðan þau koma af sjálfu
sér i hugann, fyrirhafnarlaust og
eins og þau koma, en jafnskjótt og
honum dettur ekki islenzkt orð i
hug, gripur hann hið útlenda,
vegna þess að hann hefur verið að
lesa uin' efnið á útlendu máli...
Útlendu orðin eru hægindi hugs-
unarletinnar”.
Þær myndir, sem hér hefur
verið brugðið upp af meðferð is-
lenzkrar tungu, virðast eiga ræt-
ur i Háskóla Islands, „höfuðvigi
islenzkrar tungu” svo rifjaðar
séu upp þær vonir, sem þjóðin ól
þegar hún fylgdi honum úr hlaði
1911. Ekki er liklegt að það vigi
verði alltáf torsótt, ef margir
slikir standa þar i vigskörðunum.
Þvi vaknar spurningin: Er þetta
það, sem koma skal, eða eigum
vér að vænta annars?