Tíminn - 28.07.1974, Blaðsíða 6

6
TÍMINN
Sunnudagur 28. )áli 1874.
Alþingishátlöin 1930 var mikil
þjóöhátiö og merk. Óhætt er aö
segja, aö þau hátiöahöld höföu
ekki átt neinn sinn lika, og sams
konar hátiö veröur ekki aftur,
svo mjög sem allar ástæöur og
aöstaða breytist.
Það er aö vonum rifjað upp á
þessu ári, hvernig þjóöin minnt-
ist þúsúnd ára byggðar i landinu
1874. Það var þjóöhátiö. Þjóöin i
heild var snortin af tilefni há-
tiðahaldanna og tók þvi þátt i
þeim. En þaö er ekki efni þess-
arar greinar.
Þaö þótti engu minni ástæöa
til að minnast þess, aö þeir
menn, sem höföu tekiö sér bú-
stað i landinu, ákváöu, aö meö
lögum skyldi land byggja og
mynduöu þjóöfélag. Stofnun Al-
þingis hefur stundum veriö
nefnd upphaf allsherjarrikis á
Islandi. Þá var gert samkomu-
lag um þaö, aö lög skyldu gilda i
landinu og hvernig þau yröu
sett. Hér liggur alls ekki fyrir að
rekja þá sögu, en meö stofnun
Alþingis var þaö ákveöiö, aö
byggöin I landinu væri lögum
bundin. Þjóöfélagiö átti aö vera
samfélag frjálsra manna og
réttur hinna frjálsu þegna
tryggöur og takmarkaður meö
þeim lagaboöum, sem ákveöin
voru á fyrsta þingi og siöan yröu
aukin og endurskoöuö.
Þaö er engin nauösyn að
meta, hvort merkara sé eöa
minnilegra, aö kynstofninn kom
til landsins og festi þar byggö
eöa hitt, aö hann myndaði
mannfélag, bundiö lögum og
reglum. Hvort fyrir sig er allrar
athygli vert. Þaö er lika fljótséö
ef menn kynna sér þessi hátiöa-
höld, aö þeim svipar saman aö
þvi leyti, aö þaö er saga og lifs-
barátta islenzkrar þjóðar, sem
fyllir hugina og verið er aö
minnast.
Alþingishátiöin var vandlega
undirbúin. Snemma á þriöja tug
aldarinnar var fariö aö tala um
aö minnast þúsund ára afmælis
Alþingis. Björn Þóröarson, siö-
ar forsætisráöherra, mun hafa
veriö fyrsti maöur, sem skrifaði
opinberlega um þjóöhátiö á
Þingvöllum af þvi tilefni. Sú
ritgerð hans birtist i 1,—2. hefti
Eimreiðarinnar 1923. Aö visu
vildi Björn hafa árlega þjóöhá-
tiö á Þingvöllum.
Áriö 1922 var gerö á Al-
þingi ályktun, sem heimilaöi
rikisstjórninni aö láta rannsaka
og rita sögu Alþingis og var þá
miöaö viö aö þaö verk birtist
fyrir 1930.
Svo var þaö aö 31. marz 1925
skipaöi rikisstjórnin þrjá menn 1
nefnd til aö athuga og gera til-
lögur um þaö, hverjar fram-
kvæmdir og ráöstafanir skuli
gera á hinum forna alþingis-
staö, Þingvelli, og I nágrenni
hans i framtið, sérstaklega fyrir
áriö 1930, meö tilliti til væntan-
legra hátiöahalda þaö ár vegna
þúsund ára afmælis Alþingis.
Þessir nefndarrhenn voru
Matthias Þóröarson þjóöminja-
vöröur, Geir Zoega landsverk-
fræöingur og Guöjón Samúels-
son húsameistari.
Nefndin skilaöi áliti og samdi
frumvarp um friðun Þingvalla
og varö það að_löeum.
Alþingi 1926 kaus svo nefnd til
að undirbúa þjóöhátiö á Þing-
völlum 1930. Þannig vann þing-
kjörin nefnd aö þvi máli og
haföi fjögurra ára fyrirvara, er
hún hóf starf sitt. Og haustið
1928 réöi hún sér framkvæmda-
stjóra, sem vann henni aö hálfu
um veturinn en var I fullu starfi
viö undirbúning hátiöarinnar úr
þvi.
Þaö gefur nokkra hugmynd
um, hve stórkostlegt fyrirtæki
Þingvallahátiöin var, aö taliö er
aö þar hafi verið meira en 30
þúsundir manna hátiöisdagana
eöa allt að þvi þriðjungur þjóð-
arinnar, eins og hún var þá. 1
Reykjavik þurfti að sjá fyrir
gistingu handa miklu fleiri
mönnum en dæmi voru til. Þjóö-
hátiöarnefnd greiddi fyrir þvi,
aö Hótel Borg var byggö fyrir
hátiöina og auk þess fékk hún til
afnota tvö stórhýsi, sem þá voru
að veröa fullgerö, Landsspital-
ann og Elliheimilið Grund.
Meöan á hátiðinni stóö lágu 6
herskip á Reykjavikurhöfn og
þar á meðal Rodney, sem þá var
stærsta herskip I heimi. Auk
þeirra voru þar ekki færri en
fjögur skemmtiferðaskip, þar á
meðal Ölafur helgi (Helling
Olav) sem flutti hingaö nálega
230 stúdenta af Norðurlöndum
en þar um borö höföu menn
náttstað meöan þeir dvöldu i
Reykjavik.
Mönnum var ljóst aö það var
vandi aö halda slika hátið. Hvaö
um var aö ræöa speglast m.a. I
stuttum kafla, sem Indriöi
Einarsson skrifaði i VIsi meöan
á hátiöinni stóö eöa strax á siö-
asta degi hennar. Þar segir svo:
„Þegar erlendir vinir skrif-
uöu mér um dýröina, sem yröi á
Þingvöllum, þá tók ég ávallt
mjög dauflega undir það mál
viö þá og gaf I skyn, aö hátiöin
gæti misheppnast mjög svo illa.
Aldrei sagöi ég allan hug minn
samt um þaö mál. Þaö var mjög
hætt við, að erfitt yröi aö halda
slika hátið svo langt upp til
fjalla, vegna skorts á farartækj-
um. Þaö var hætt viö — þegar
hver maöur má kaupa vinin,
sem hér eru höfö, og flytja þau
hvert, sem hann vill, — aö þar
yröi mikiö um drykkjuskap. Aö
siöustu var veöriö. Þaö gat oröiö
svo slæmt, aö hátiöin færi for-
göröum vegna þess.
Fyrstu hættuna hefur hátiöar-
nefndin bugaö svo vel sem unnt
var, sýnist mér. Þar hafa verið
lagöir vegir og byggöar brýr og
byggður upp Þingvallabærinn.
Hún hefur séö fyrir tjöldum og
' teppum fyrir tugi þúsunda, leitt
vatn um allan staöinn, sett upp
náöhús o.s.frv. Ég skil ekki
hvaö meira veröur heimtaö af
þeirri nefnd.
Þá var önnur ástæöan
drykkjuskapurinn. — Ég var
þar i fyrradag, nær allan dag-
inn. Ég var oftast i þrönginni,
stundum inni i tjöldum til aö fá
mér kaffi eöa mat. Ég sá ekki
einn einasta drukkinn mann eöa
neitt þess háttar á nokkrum
manni. Heiöri landsins var fylli-
lega borgiö.
Þriöja hæthan var veöriö. Is-
lenzkur stjórnmálamaöur sagöi
viö mig laust fyrir hátiöina,
þegar ég talaöi um veöurhætt-
una: „Islendingar geta mikiö,
en þeir geta ekki ráöiö viö veör-
iö”. Honum þótti þaö vorkunn.
Hér geta veriö 8 tegundir veöurs
á 10 timum. Þorlákur biskup
var geröur aö heilögum manni
— og dýrölingi á Alþingi — meö-
al annars vegna þess, aö hann
haföi aldrei blótaö veörinu og þó
lifaö alla ævina á Suöurlandi”.
Allir munu hafa viljað taka
undir orð Tryggva Þórhallsson-
ar forsætisráöherra er hann
sleit Alþingishátiöinni. Hann
mælti m.a. svo:
„Viö komum saman til þess
aö segja slitiö þessari 1000 ára
hátiö Alþingis.
Sennilega hefur enginn okkar
gert sér það I hugarlund fyrir-
fram, hversu stórfelld hún
mundi veröa — á okkar mæli-
kvaröa. Hér hafa komið fleiri,
hér hefur veriö meira um aö
vera en nokkur geröi sér fylli-
lega grein fyrir fyrirfram.
Og nú komum viö saman
hress i huga. Þúsund ára há-
tiöin hefur fariö fram Islandi til
sóma og okkur öllum til ánægju.
Viö hlutum aö bera mikinn
kviöboga fyrir veörinu á hátiö,
sem aö mestu er háö úti, noröur
undir heimsskautsbaug. Viö
fengum einnig kulda og regn og
sáum snjóa i fjöllin — eins og til
aö minna gestina á, aö viö búum
I norðlægu landi, þar sem hörð
lifsbarátta er háö.
En alltaf þegar mest reið á,
þegar þýöingarmestu atriöi há-
tiðahaldanna áttu aö fara fram,
þá svipti blessuö sumarsólin
skýjunum burtu og gaf okkur
þann ytri varma og birtu, sem
var I fullu samræmi viö þaö, hve
okkur var varmt inni fyrir
vegna helgi staöar og tima og
áhrifamagns endurminning-
anna.
Þá hefur alþjóö, heimamenn-
irnir, hvaðanævaaf landinu sett
sinn mikla svip á hátiðina. Meg-
um viö vel viö una hvaö séö hafa
hin glöggu augu gestanna i
framkomu islenzkrar alþýöu.
Er sem efst hafi verið i hvers
manns hjarta, aöhonum bæri aö
minnast sæmilega hinna sam-
eiginlegu forfeðra, sem fyrir
þúsund árum settu hér lög og
A dyraloftinu I Laufási. Þar eru saman komnir ýmsir munir, sem heyra til liöinni tiö. A boröinu, sem
Anna Kiemensdóttir situr viö, er Þorláksbiblia milli tveggja gamalla kirkjustjaka.
LÍTUR YFIR
LANGA ÆVI
— úr sínu sögufræga húsi
Laufási í Reykjavík
’■ Bernskuheimilið
rétt. — Og þvi er þaö ekki tilvilj-
un ein, aö okkur hefur enn verið
foröaö viö öllum slysum.
Svo horfir viö mér þessi há-
tiö”.
Þvl aöeins varö Alþingishá-
tiöin sú sem hún var, — sllk
þjóöhátiö — aö almenningur,
þjóöin i heild — var snortin af
helgi minninganna. Þáö er
fyrsta og mikilvægasta for-
senda þess, aö þjóöhátiö veröi.
En þó aö Alþingishátiöar-
nefnd bæri veg og vanda af
undirbúningi sjálfar hátiðarinn-
ar á Þingvöllum var I mörgu aö
snúast ööru. Þaö þurfti lika aö
taka á móti fólki i Reykjavlk.
Húsakostur var takmarkaöur
þó aö Hótel Borg leysti margan
vanda. Þaö voru mikil umsvif i
ráöherrabústaönum viö Tjarn-
argötu þessa daga. Þar átti þá
heimili sitt æðsti maöur þjóöar-
innar, Tryggvi Þórhallsson for-
sætisráöherra. Þaö var stórt
heimili, þvi aö þau hjón áttu þá 7
börn. Oft var gestkvæmt á
heimili þeirra, en aldrei þó
fremur en þessa daga. Og aldrei
beindust augu jafnmargra i
senn aö þessum hjónum, sem
hlutu ab mæta hinum mörgu og
tignu gestum I nafni lands og
þjóöar.
Þessi kona, sem þá var hús-
móöir i nafni og umboöi Islenzku
þjóðarinnar, er enn á lifi og
heldur vel andlegu atgjörvi. Þvi
þykir fara vel á þvi á þessu
þjóöhátiðarári aö gera nokkra
grein fyrir þvi, hver hún er og
hafa fréttir af henni sjálfri um
hina fyrri þjóöhátiö, er hún sjálf
var svo mjög i sviösljósinu.
Raunar var hún hvorki byrjandi
né viövaningur I þvi aö umgang-
ast tignarfólk, þvi aö hún er
dóttir Klemensar Jónssonar
landritara, en landritari var
yfirmaður Stjórnarráösins, en
trúlega væri þó réttast aö segja
aöstoöarráöherra, þvi að land-
ritarinn mun lengstum hafa
veriö önnur hönd ráöherra viö
stjórnarstörf, eins og það er
oröað.
En nú er rétt aö vikja frá
þessum formála og snúa sér aö
þvi, sem Anna Klemensdóttir
hefur sjálf aö segja, þar sem
hún litur yfir langa ævi úr sinu
sögufræga húsi Laufási I
Reykjavik.
A Akureyri var mitt bernsku-
heimili, en annars er ég fædd i
Kaupmannahöfn 19. júni 1890.
Faöir minn Klemens Jónsson
vann þá I islenzku stjórnardeild-
inni þar, aö loknu lögfræöinámi.
Móöir min hét Þorbjörg og var
dóttir Stefáns Bjarnarsonar
sýslumanns á tsafiröi og siöar i
Arnessýslu. Ariö 1891 fékk faöir
minn veitingu fyrir Eyjafjaröar-
sýslu og Akureyri. Fór hann þá
heim til Akureyrar, sem var fæö-
ingarstaöur hans, en viö mæögur
komum heim áriö eftir.
Heimili okkar varö fyrir mikl-
um áföllum. Foreldrar minir
eignuðust 4 börn, af þeim dó
einkasonurinn, Agnar Stefán 4ra
ára og nýfætt stúlkubarn. Systir
min, Karen, sem náöi 18 ára
aldri, var alltaf heilsutæp vegna
berklaveiki og var hún með þeim
fyrstu, sem fóru á Vifilsstaða-
hæli. Móðir min var mjög heilsu-
laus, og fór faðir minn með hana
til lækninga, oft til útlanda, og
voru þau stödd i Kaupmannahöfn
I þeim erindum, þegar hús okkar
brann 19. des. 1901, en þaö var
fyrsti af mörgum, stórum brun-
um á Akureyri, og brunnu þá sjö
hús. Eldsupptökin uröu i veijt-
ingahúsinu, sem stóö á móts við
okkar hús, hinum megin við göt-
una. Brunavarnir voru engar og
engin forysta, nema hvað menn
handlanguðu vatnsfötur frá sjón-
um, en hús okkar stóð nærri hon-
um. Afi minn, Jón Borgfirðingur
og fööursystir min Guðrún Borg-
fjörö voru bæði á heimilinu. Hann
átti mikið og sjaldgæft bókasafn,
sem hann hafði safnað á langri
ævi af mikilli elju, en lengstum
viö litil efni. Honum féllst hugur
og lagöist fyrir og sneri sér til
veggjar, og sagði það bezt, að
hann fylgdi bókunum. Nokkurt
ráörúm gafst þó til björgunar og
tók nú „tanta”, sem hún var allt-
af kölluð, til sinna ráða, en hún
var alla tið frábærlega dugleg og
stjórnsöm. Hún fékk nokkra
menn til að taka afa að sér og
flytja út nauðugan — ef með
þyrfti — og fékk þeim tiltæk
sængurver og annað til að koma
bókunum út i, og það tókst að
mestu, ásamt öllum helztu hús-
munum. Margt varð þó eldinum
aö bráð, og eitthvað missti afi úr
safni sinu, sem var aðallega
geymt I pakkhúsi, og mun þar
hafa farið margt sjaldgæfra bóka
og handrita. Það fyrsta, sem
„tanta” lét þó gera, var að bjarga
öllum skjölum embættisins. Lifs-
vilji afa bjargaðist meö bókunum
og hann náði þvi að verða 85 ára
og andaðist árið 1911 heima hjá
okkur I Tjarnargötu 22 i Reykja-
vik.
En af foreldrum minum er það
að segja, að faðir minn fékk fyrst
fréttir af brunanum á gamlárs-
kvöld, eöa 12 dögum siöar og þá
frá Noregi i simskeyti. Atvik voru
þau, aö norskt skip var statt á
Akureyri ferðbúið á brunadaginn.
Skipstjðri þess þekkti föður minn,
og sendi skeyti um brunann, þeg-
ar hann kom heim. Svona voru
samgöngur i þá daga. 1 lok janúar
fór faöir minn til Noregs til að
festa kaup á timbri i nýtt hús.
Móöir min var þá það hress, að
hún fylgdi honum á járnbrautar-
stööina, en hún andaðist um nótt-
ina, þannig að skeytið um andlát
hennar beið föður mins, þegar
hann kom til Noregs.
Það kom i hlut Guðrúnar töntu
aö ganga okkur systrum I móður-
staö, og var þaöokkur mikil gæfa.
Hún var á heimili föður mins til
dauöadags og andaðist tveim
dögum eftir lát hans og var jarð-
sett um leið og hann I júli 1930.
Margur mun hafa hlýtt á endur-
minningar hennar, sem nýlokið
er viö að lesa i útvarpiö, en þær
náöu aöeins til ársins 1880, og hún
liföi 50 ár eftir það.
Faöir minn var þingmaður Ey-
firðinga og fékk ég aö fara meö
honum til Reykjavikur bæði 1901
og 1903. Þinghald var þá að sumri
til. Byrjaöi 1. júli og mátti aö lög-
um standa ijnánuð og ekki lengur
án konungsleyfis, en þaö var orð-
in venja, aö landshöfðingi hafði
heimild frá stjórninni til aö lengja
þingtimann I kóngsins nafni um
tvær vikur.
Ég var eins og „grár köttur” I
þingsölum og þekkti marga þing-
menn, og þannig kynntist ég
Laufás-fólkinu. Eitt sinn þegar ég
var aö biða eftir föður minum, að
hann losnaði af fundi, kom út með
fööur minum Þórhallur Bjarnar-
son, sem þá var einnig forstöðu-
maður Prestaskólans. Hann
heilsaði mér ljúfmannlega eins og
honum var lagið, og sagði eitt-
hvaö á þessa leið. „Þú heitir
Anna, þú ættir að koma suður i
Laufás að heimsækja okkur, við
eigum telpu, sem er þér jafn-
aldra,” en það var Svava. Þetta
heimboð var þegið, og alltaf var
gaman að koma i Laufás, það var