Tíminn - 10.12.1974, Qupperneq 11

Þriöjudagur 10. desember 1974.
TÍMINN
11

Ferðamál verða tæpast rædd nema með
hliðsjón af þrem meginskilyrðum,
1. árstíðabundnu eðli starfseminnar,
2. hæfilegri byggðardreifingu
starfseminnar og 3. umhverfisvernd
V.
J
um samanburö á feröafjöldan-
um. Samkvæmt þessu ætti að láta
nærri aö jöfnuöur ríki milli tekna
og útgjalda feröamála í erlendum
gjaldeyri, aö visu meö viðeigandi
fyrirvara um óáreiðanleik þess-
ara skýrslna. öll skipting flug-
kostnaöar milli innlendra og er-
lendra ferðamanna er þó vafa
söm i grundvallaratriðum þar
sem enginn fær vitaö umfang eöa
nýtingu flugsins, ef viöskipta viö
erlenda feröamenn nyti ekki.
Ferðamál sem
útflutningsgrein.
Sé litiö á feröalög Islendinga
erlendis sem hluta af tekjuráð-
stöfun þjóöarinnar, án tillits til
þess hvaöa atvinnugreinar við
höfum til lifsviöurværis, er eöli-
legt aö skoöa feröaþjónustu viö
erlenda feröamenn sem hvern
annan útflutningsatvinnuveg, og
sama gildir raunar um tilsvar-
andi þjónustu við íslendinga I
utanlandsferðum, sem erlendir
aöilar mundu aö öörum kosti ann-
ast, enda þótt ekki sé formlega
með þá hliö viöskiptanna farið
sem útflutning. Þótt litið sé á
máliö frá þessum sjónarhóli, er
þvi miður litið viö áðurgreindar
heimildir að bæta, en meðferð
þeirra og túlkun getur verið nokk-
uö önnur i þessu samhengi. Hér er
aðeins um aö ræða að draga
myndina mjög grófum dráttum.
Gjaldeyristekjur flugfélaga og
tekjur af erlendum ferðamönnum
I landinu námu alls um 5.050
m.kr. áriö 1973. Heildartekjur af
útflutningsvöru og þjónustu námu
sama ár 37.410 m.kr.. Ferðaþjón-
ustutekjurnar brúttó námu þann-
ig 13,5% af heildarútflutningi
vöru og þjónustu. Sé hins vegar
miöað við áætlaða innlenda verð-
mætasköpun, sem fram kemur i
mynd gjaldeyristekna, má hugsa
sér aö taka 20% af flugmálatekj-
unum, 80% af útgjöldum ferða-
manna innanlands og um 65% af
vöruútflutningi og 35% af öllum
þjónustuútflutningi. Er þá um
1.700 m.kr. gjaldeyrisverðmæta-
sköpun til ferðamála til saman-
buröar viö20900 m kr. i heild eða
um 8% af innlendri verðmæta-
sköpun aö baki vöru og þjónustu-
útflutnings. Meö tilliti til hins lög-
málsbundna samhengis milli
þjóöarframleiöslunnar i heild og
þess innflutnings, sem jafnhliða
þarf aö eiga sér stað, en það sam-
hengi er tengt hugtakinu vaxtar-
margfaldari þjóðarbúsins má
með nokkrum rétti telja, að þess-
ar gjaldeyristekjur geri mögulegt
aö halda uppi tilsvarandi hlutfalli
þjóöarframleiöslunnar, þ.e.a.s.
um 8% eða um 7.500 m.kr. miðað
viö árið 1973. Hér er um að ræða
þann hluta þjóðarframleiðslunn-
ar, sem þessi útflutningsstarf-
semi geri I vissum skilningi
mögulega, en sá hluti er ekki
bundinn við neinar ákveðnar at-
vinnugreinar og fer ekki saman
við verðmætasköpun i þeim
greinum, sem hér eiga hlut að
máli.
Ferðaþjónusta
i þjóðarbúskapnum
almennt.
Þótt hér hafi veriö gert marg-
rætt um ferðaþjónustu, svo sem
hún horfir við utanrikisviðskipt-
um, er ekki þar með mælt með
þvi að gera þá hlið málsins að
aðalviðhorfi. Sams konar tilraun-
ir til að leggja mælistiku gjald-
eyrisöflunar sérstaklega á at-
vinnugreinar, er þjóna jöfnum
höndum erlendum og innlendum
aðilum, hafa yfirleitt endað i hálf-
gerðu klúðri. Gjaldeyrisjöfnuður
þjóðarbúsins fer eftir heildarjöfn-
uði framleiðslu og verðmætaráð-
stöfunar. Hvaða atvinnugreinar
veljast til þess að skila útflutn-
ingsverðmætinu, fer eftir af-
stæðni hagkvæmni þeirra að til-
tölu við hver aðra og hliðstæðar
greinar erlendar, að þvi tilskildu,
að um flytjanleg gæði sé að ræða.
Að gefnu neyzlu- og viðskipta-
frelsi er öll framleiðsla þannig til
þess fallin að bæta jafnframt
gjaldeyrisafkcmuna, án þess að
skirskota þurfi til sérstaks gjald-
eyrisjafnaðar hinnar einstöku
greina. Það er hlutverk almennr-
ar hagstjórnar að haga svo helztu
viðmiðunarstæröum, að viðhorf
almennrar framleiðslu og gjald-
eyrisöflunar falli saman. Fyrir
atvinnugreinarnar sjálfar er hins
vegar hollast að leggja innlend og
erlend markaðstækifæri nokkurn
veginn aö jöfnu og virða við-
skiptavini sina án tillits til
þjóðernis. Reksturinn veröur
heldur ekki aðgreindur nema meö
hlutfallareikningi. Allar meiri
háttar rekstrarráöstafanir eru
geröar með tilliti til framleiösl-
unnar eða þjónustunnar I heild
fremur en ákveðinna hópa við-
skiptavina. Þegar um beina þjón-
ustu við fólk er að ræða, er öll
mismunun i áhuga og athygli
mjög viðkvæmt mál.
Þátt ferðamála i þjóðarbú-
skapnum almennt má einkum
skoða frá tveim sjónarmiðum.
Annars vegar má taka eftirspurn
hvers konar ferðaþjónustu, bæði
af hálfu einstaklinga (neytenda)
og atvinnurekstrar, og rekja áhrif
hennar á allar atvinnugreinar,
sem leggja þjónustuna af mörk-
um beint eða óbeint. Hins vegar
má beina sjónum að rekstri
þeirra atvinnugreina er fást við
ferðaþjónustu. Hvort sem gert er,
kemur upp vandasamt álitamál,
hvaö telja skuli ferðaþjónustu og
þær greinar, er við hana fást.
Æskilegast væri að rekja öll þessi
atriði i einu samhengi, þar sem
fram kæmi full aðgreining ferða-
eftirspurnar eftir uppruna og öll
meiri háttar aðfanga-afurða-
tengsl atvinnugreinanna, þ.e.
hvernig þær afhenda hver ann-
arri nauðsynjar stig af stigi. Slikt
yfirlit væri ákjósanlegastur
grundvöllur hvers konar
markaðsathugana og stefnu-
mótunar i rekstrinum. Heilsteypt
mynd af þessu tagi fæst þó ekki
nema að undangenginni rækilegri
hagrannsókn.
Heildareftirspurn
ferðaþjónustu.
Hér er um að ræða þá eftir-
spurn ferðaþjónustu, er beinist að
innlendum aðilum, þ.á.m. flutn-
ingur Islenzkra ferðamanna til
útlanda með innlendum farkosti.
Helztu heimildina um þá eftir-
spurn, auk þeirra greiðslu-
jafnaðarheimilda, sem þegar eru
raktar, er að finna i skýrslum
Þjóðhagsstofnunar (og fyrir-
rennara) um einkaneyzlu lands-
manna. Þvi miður liggja enn ekki
fyrir nýrri tölur i nægilegri
sundurliðun en frá 1969. Verða
þær að nægja til að gefa hlutfalls-
lega hugmynd i tengslum við aðr-
ar og nýrri heimildir.
1 venjulegum skilningi ferða-
mála ætti að miða við ferðalög
fólks utan sinnar heimabyggðar
ásamt allri þeirri þjónustu og
neyslu, er það meðtekur á ferða-
lögunum. 1 reynd eru ferðalög svo
sleppt kaupum og rekstri eigin
bifreiða. Þær eru þó notaðar i
verulegum mæli til ferðalaga og
eru þá tilefni ýmiss konar þjón-
ustu við þær sjálfar, sem sleppt er
á móti öðru, sem er oftalið.
Einkaneyzluskýrsla ársins 1969
samofin staðbundinni farþjónustu
og veitingastarfsemi, að tæpast
verður hjá komizt að draga þá
starfsemi alla inn i myndina og
eftirláta mönnum það álitamál,
hvaö teljist til ferðamála. Úr
flutningaþjónustu skv. einka-
neyzluskýrslum er þá aðeins
inniheldur eftirfarandi upp-
lýsingar um eftirspurn eöa veltu
af þessu tagi i milljónum króna:
Tafla I
Alls
Þ.a. einkaneyzla
Strætisvagnar
Leigubifreiðar
Aðrir flutningar innanlands
og milli landa greiddir i krónum
Flutningaþjónusta alls
Veitingar
Gisting
feröamanna væru dregin frá og
útgjöldum islenzkra erlendis væri
bætt viö til þess að fá fram eftir-
spurn af innlendum rótum i staö
þeirrar, er beinist að innlendum
aöilum. Hins vegar gerir nokkurn
mun til lækkunar, sé dregið frá
svo eða svo stórt hlutfall af þjón-
ustu strætisvagna, leigubifreiða
og veitingastaða. I þessum tölum
er hins vegar ekki falin flugþjón-
usta til útlendinga, en áður er að
þvi vikið, að brúttógjaldeyris-
tekjur flugsins námu á siðasta ári
3.925 m.kr., en tæplega eru nema
800 m.kr. framlag til hreinnar
þjóöarframleiðslu eftir afskriftir
fjármuna, eða um 1% af þjóðar-
84.3 84.3
260.9 182.6
406.3 320.0
751.5 586.9
541.9 227.6
85.2 85.2
1.378.6 899.7
Mismunur heildarveltu og hluta
einkaneyzlu þar af stafar af
áætlaöri notkun á vegum atvinnu-
rekstrar og opinberra stofnana,
nema i tilviki veitinga, þar sem
matarefni og drykkjarföng eru
dregin frá, þar sem þau eru áður
talin undir þeim lið, svo að ein-
ungis þjónustan sjálf kemur undir
þennan lið. Hlutur erlendra
feröamanna i kaupum hvers kon-
ar ferðaþjónustu er innifalinn i
tölunum, en hins vegar ekki út-
gjöld íslendinga erlendis né held-
ur forkaup útlendinga til og frá
landinu. Sá hluti útgjaldanna, er
fellur undir einkaneyzlu, 900
m.kr., nam 4.1% af einkaneyzl-
unni I heild, og heildarveltutölur,
1.379 m.kr., námu jafnframt rúm-
um 4% að tiltölu við þjóðarfram-
leiðslu. Til að gefa hugmynd um
samsvarandi nútiðarfjárhæöir
mundu þessi hlutföll i ár verða að
fjárhæð um 3.600 m.kr., er félli til
einkaneyzlu, en um 5.350 m.kr.
veltuupphæð i heild. Litlu mundi
muna, þótt útgjöld erlendra
framleiðslu, er bæta má við
framangreinda hlutfallstölu,
þannig að eftirspurnin i heild
verður um 5% af þjóðarfram-
leiðslu, er beinist að mestu að
innlendum framleiðsluöflum.
Mannafli og tekjur
i ferðaþjónustu.
Niðurstaðan verður mjög
svipuð, þegar tekið er mið af
hinni hliðinni, þ.e. mannafla og
tekjumyndun i ferðaþjónustu-
greinunum. Hér verður miðað við
tölur ársins 1971, en nýrri tölur
eru ekki fyrir hendi i heildstæröri
mynd. Talsvert vantar enn á, að
heimildir um tekjumyndunina,
þ.e. vinnsluvirðið séu áreiðanleg-
ar fyrir allar greinar, en Þjóð-
hagsstofnun vinnur nú að nýrri
könnun rekstrarheimilda i
þjónustugreinum. Yfirlit þessara
stæröa árið 1971 fer hér á eftir,
ásamt %-hlutfalli af heild allra
atvinnugreina i landinu.
TAFLA II
Mannár
Fjöldi %
Vinnsluvirði, vergt
M.kr. %
Vinnslúvirði, hreint
m.kr. %
Greinar:
Rekstur strætisvagna og lang-
ferðabila 357 0.4 190 0.5
Aðrir fólksflutningar á landi 952 1.1 295 0.7
Flugrekstur 989 1.2 1.703 3.8
Flugvélaviðgerðir 101 0.1 74 0.2
Ferðaskrifstofur 77 0.1 42 0.1
Samgöngugreinar alls 2.476 2.9 2.304 5.3 1.154 3.1
Veitingahús 813 1.0 237 0.5
Gistihús 801 0.9 249 0.6
Þjónustugreinar alls 1.614 1.9 486 1.1 428 1.2
Ferðaþjónusta alls 4.090 4.8 2.790 6.4 1.582 4.3
Allar atvinnugreinar 85.140 100.0 43.520 100.0 36.941 100.0
Greinaskiptingin ræðst hér af
vinnuaflaskýrslum Hagstofunn-
ar, þannig að strætisvagnar og
langferðabilar eru saman, en
aörir fólksflutningar á lar.di eru
einkum leigubilarekstur. Sjó-
flutningum fólks er hér alveg
sleppt, enda veigalitill hluti
skiparekstursins. Sökum hins
mikla fjármagnskostnaðar i flug-
rekstrinum er vergt vinnsluvirði
greinanna i heild, 6.4% af þjóöar-
framleiðslu, óeðlilega hátt miðaö
við hreina verðmætasköpun, sem
nemur 4.3% af hreinni þjóöar-
framleiðslu. A hinn bóginn kemur
fram óeölilega lágt hlutfall
vinnsluvirðis veitingastaöa miö-
að við vinnualfsnotkun þeirra, og
mun það stafa af þvi að veitinga-
álag þjóna sé ekki meðtaliö. Virð-
ist þvi vinnuaflsnotkun grein-
anna, 4.8% af landsheild, vera
marktækari fyrir hlut þeirra i
þjóöarframleiðslunni. Er þá enn
komið að u.þ.b. 5% gildi i þjóðar-
búskapnum eins og séð frá eftir-
spurnarhliðinni.
Æskilegt væri að hafa samsvar-
andi yfirlit yfir þá fjármuna-
myndun, em átt hefur sér stað i
ferðaþjónustugreinunum. Ekki er
kostur á að gefa að svo stöddu um
það heildstætt yfirlit, þótt
heimildirnar liggi að mestu fyrir.
Þess. skal þó getið, að veitinga-
og gistihúsabyggingar hafa num-
ið rétt við 1,600 millj. kr. á verð-
lagi 1973 yfir 11 ára timabilið 1963-
1973, eða um 145 m.kr. á ári.
Bygging þeirra fellur þó mjög
ójafnt á timabilið, og var megin-
hlutinn byggður árin 1965-1966 og
1970-1971. Innifalin i þessum töl-
um er bygging veiðihúsa og
sumarbústaðahverfa félagasam-
taka, er ekki gistiherbergi félags-
heimila.
Niðurlagsorð.
Að lokum vil ég segja þetta.
Enda þótt tekizt hafi meö naum-
indum að varpa nokkru ljósi á
þátt ferðamála i þjóðarbúskapn-
um á grundvelli ófullkominna og
ósamstæðra heimilda, hefur
sennilega tekizt betur að sýna,
hve margslungið þetta viðfangs-
efni er. og hve mörg viðhorf þarf
að hafa til hliðsjónar. Ætti það
ööru fremur að hvetja til ræki-
legri a'hugunar þessa máls, svo
aö á megi byggja marktæka skoð-
un ferðaþjónustumarkaðarins og
þróunarspá i samhengi við veiga-
mestu rekstrarstærðir starfsem-
innar.
Vegna stærðar þessa viðfangs-
efnis hef ég af ásettu ráði sneitt
hjá hinum áhugaverðari spurn-
ingum um þjóðhagslega hag-
kvæmni eða arðsemi. félagslegt
gildi og þróunarhorfur ferða-
mála. Um það munu aðrir
væntanlega fjalla i einhverri
mynd. Aðeins vil ég leyfa mér að
benda á. að þessi mál verða tæp-
ast rædd nema með hliösjón af
þrem meginskilyrðum. sem að
nokkru eru innbyrðis tengd: 1.
árstiðabundnu eðli starfseminn-
ar, 2. hæfilegri byggðadreifingu
starfseminnar og 3. umhverfis-
vernd. Almennt munu menn gera
sér ljósa þýðingu þessara þátta
við almenna þjóðfélagslega
stefnumótun á vettvangi ferða-
mála.