Tíminn - 10.01.1975, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Föstudagur 10. janúar 1975.
Nlerk og sérstæð bók
1 hinu mikla bókaflóði, sem nú
eins og löngum áður, var undan-
fari siðustu jóla og setti eins og
að likum lætur all mislitan svip
á viðskiptalifið þennan mánuð,
rak hér á minar heimafjörur
fágæta og athyglisverða bók,
sem snart mig verulega og olli
þvi, að ég nú tek mér penna i
hönd. Ég vil þá byrja á þvi, að
þakka höfundinum þetta
sérstæða og timabæra hugverk,
sem að minum dómi á erindi til
allra þjóðhollra manna, sem lifa
i þessu fagra en harðbýla landi,
háðir duttlungum mislyndra
náttúruafla, þar sem mann-
dómur, þekking og fyrirhyggja
þurfa ætið að vera til staðar, ef
vel á að fara.
Bókin, sem hér um ræðir, ber
heitið, Farsældarrikið og mann-
gildisstefnan, og er eftir
Kristján Friðriksson iðn-
rekanda, sem löngu er orðinn
þjóðkunnur fyrir margháttuð
framtaks- og menningarstörf.
Eins og heiti bókarinnar gefur
til kynna, er hér um að ræða
stefnumarkandi samfélagsrit,
þar sem þjóðmálastefnur og þó
einkum stefna Framsóknar-
flokksins eru brotnar til
mergjar með skirskotun til
hugmyndafræði og manngildis-
stefnu, sem höfundur fjallar um
af hárvisindalegu innsæi.
Kemur þar margt athyglisvert
fram, enda eru þar pólitisk
vinnubrögð jafnt og aðrir þjóð-
félagshættir gagnrýnd hlifðar-
laust jafnframt þvi að leitazt er
við, að benda á hagkvæmar
leiðir til úrbóta. Þannig verður
þessi bók aö teljast vera jákvæð
og uppbyggjandi, þó að stritt sé
viða talað og höfundurinn á
köflum ómyrkur i máli og býsna
hvassyrtur, þvi öll hans mála-
fylgja er studd sterkum rökum
og ljósum, sannfærandi
dæmum. Slik vinnubrögð eru
ekki á hvers manns færi, enda
hefir Kristján, samfara
fjölhæfum gáfum og góðri
menntun, aflað sér yfirgrips-
mikillar þekkingar á sviði
uppeldis- og mannfélagsmála,
ásamt sinni eigin dýrmætu
lifsreynslu, bæði sem kennari og
iðjuhöldur. Þá hefir hann og
kynnt sér skoðanir og kenningar
heimsfrægra sálfræðinga og
annarra þekktra visindamanna
og mannvina, og með hliðsjón af
öllu þessu, mótað sinar eigin
lifsskoðanir, er hann svo setur
fram i þessari fágætu bók. Hér
er þvi um að ræða samþjappaða
lifsspeki, sem er framsett á
lipran og auðskilinn máta. Og
þótt efnið á pörtum sé
hávisindalegt, þá er frásögnin
samt ljós og efnið skipulega
fram sett, svo bókin má öllum
að fyllsta gagni verða.
Eins og fyrr segir, fjallar
þessi bók um alla meginþætti
hins is. þjóðskipulags og undir-
stöður pólitiskrar flokkaskip-
unar, kosti og galla og rætt um
leiðir til úrbóta. Ekki verður þvi
viðkomið hér i litilli blaðagrein,
að gera bókinni i heild frekari
skil, enda er ég höfundinum þar
um flest sammála. En ég vil
nota tækifærið og hvetja alla
þjóðholla menn til þess aö lesa
bókina og kynna sér inntak
hennar. Það rúm hér i blaðinu,
sem ég kynni að fá til viðbótar,
langar mig að nota undir smá
hugleiðingu um þann málaflokk
bókar sem er mér einna hug-
stæðastur, sem sé skólamálin.
Sem gamall kennari hefi ég um
sinn haft nokkrar áhyggjur af
þeim málum, einkum þó eftir að
hinn margumtalaða Grunnskóla
bar fyrst á góma. Er frumvarp
þar að lútandi var tekið til
umræðu, innan þings sem utan
þess, var ég einn af mörgum,
sem andmæltu þvi opinberlega.
Ég ritaði þá grein i Timann,
sem bar yfirskriftina, Flýtum
okkur hægt.og var þvi þar m.a.
haldið fram, að á meðan við
ekki hefðum manndóm eða
fjárhagslega getu til þess að
framfylgja skólalöggjöfinni frá
1946, væri hrein fásinna að
samþykkja nýja skólalöggjöf,
sem fæli i sér stóraukin
fjárframlög, svo hundruðum
milljóna skipti. Ég rétt bendi á
þetta, sem eitt af mýmörgum
dæmum úr mótmælaskrifum
minum og annarra, sem vildu
að farið væri að hlutunum með
gát og forðast óöagot og
sýndarmennsku. En svo fór
sem fór um þetta mál, grunn-
skólafrurhvarpiö varð að lögum
og nú á þjóðin sjálfsagt eftir að
reyna ágæti þeirra, ef þau þá
verða nokkuð annað en pappirs-
plagg.
En hvað varðar skólamála-
þátt Kristjáns Friðrikssonar i
tittnefndribók,þá gefst þjóðinni
þar enn gullið tækifæri til að
komast út úr þokunni, ef mér
leyfist að orða það svo. Mun ég
nú leitast við að skýra, hvað
fyrir honum vakir i þessum
efnum. Vænti ég þess, að við
nána athugun muni raunhæfar
skoðanir hans á skólamálum
eignast hér marga fylgjendur,
bæði til sjávar og sveita.
t bókinni eru tveir viðtals-
þættir um skólamál. Sá fyrri er
all-hörð gagnrýni á núverandi
og verðandi skólakerfi. Þar
stendur þetta m.a.:
...Þú talar um skólahættu,
Kristján. Felst i þvi aö skólar
geti verið beinlinis hættulegir
fyrir æskufólkið?”
,,Já, það er ég fullkomlega
sannfærður um, Raunar væri
eðlilegra að tala um skólahætt-
urnar, þvi ég álit að margs
konar hættur geti verið fólgnar i
skólasetu og skólastarfsemi
eins og hún er nú rekin. Aðal-
hætturnar tel ég að stafi af
tveimur mjög svo rikjandi
fyrirkomulagsatriöum i
núverandi og fyrirhuguðu
skólakerfi. Annars vegar af þvi
að skólasetan er of löng, hins
vegar af þvi að þetta kerfi
hindrar tengsl nemendanna við
hið eðlilega, lifandi lif
samtimans. Skorturinn á vixl-
verkunum milli skólastarfs og
reynsluþekkingar eru megin
orsökin fyrir þeim margháttuöu
hættum, sem af langskólaset-
unni leiðir”.
„Áttu við að skólasetan valdi
vissri einangrun?” „Sjálf skóla-
setan er hætta útaf fyrir sig, en
einangrunin, sem hún skapar,
frá eðlilegri lifsreynslu, með þvi
að geyma nemandann innan
veggja skólans of lengi, er
annar megin eðlisþáttur skóla-
hættunnar. Að minu mati veldur
þetta hættu á mannskemmdum,
hættu á þvi að ýmsir
dýrmætustu eiginleikar
ungmennanna glatist. Ég held,
að með langskólasetunni sé
komið i veg fyrir þroska, sem
unglingar hefðu tækifæri til að
öðlast, ef skólinn lokaði þá ekki
innan veggja sinna óhæfilega
langan tima af þroskaskeiði
þeirra. Með orðinu langskóla-
seta er átt við of langa skóladvöl
á hvaða skólastigi sem er”.
„Villtu ekki skilgreina nánar,
hvað þaö er, sem sett sé i hættu
i þeirri einangrun, sem þú segir
að skólinn skapi?”
„Af þeim dýrmætustu eigin-
leikum, bæði fyrir einstakling-
inn og samfélag hans, sem eru i
hættu, vil ég fyrst nefna
persónulegt framtak. Einstakl-
ingsbundið framtak i fjöl-
breytilegum myndum er, og
hefur ætið verið, meðal þeirra
þátta mannlegs atgervis, sem
drýgzt hefur verið til að halda
uppi menningarlegri og efna-
hagslegri velferð einstaklinga
og samfélaga. Næst tel ég
matshæfni og dómgreind, sem
ég álit, að sé sett i hættu með of
langvarandi einangrun og
sifelldri handleiðslu lang-
skólans”. „Þú gerir mjög mikið
úr þvi að skólinn einangri
nemendur frá lifinu?” „Já, ég
tel að langskólasetan geti orðiö
að einskonar öfugskólum með
þvi að einangra nemandann frá
þeirri skólun, sem lifandi og
frjó tengsl við hið striðandi lif
úti i sjálfri lifsbaráttunni
mundu annars veita ungmenn-
unum. Hún kemur i veg fyrir
hina dýrmætu reynslu, sem
nemandinn annars gæti öðlast
Kristján Friðriksson
með þátttöku i eðlilegu starfi
með öðrum aldursflokkum”.
„Þú átt við að skólasetan auki á
kynslóðabilið, sem svo mikið er
talaðum?”— „Já, ég held, að
langskólasetan sé aðalorsökin,
sem reisir járntjaldið eða kina-
múrinn milli kynslóðanna. En
þessi kynslóða-kinamúr, ef ég
má nefna það svo, tel ég að sé
eitt þeirra fyrirbrigða, sem sé
áhrifameira en flest annað til að
koma i veg fyrir eðlilegan
þroska nútimaæsku”. —
„Meinarðu aö þarna sé ef til vill
ein af orsökum hinna svokölluðu
unglingavandamála?” — „Já,
ein megin orsökin. Hér er um að
ræða bitra reynslu af uppeldis-
aðferðum ýmissa þjóða. Og
þetta vandamál fer vaxandi.
Gallar rikjandi skólastefnu eru
sem óöast aö koma fram, bæði
hérlendis og erlendis — og að
þvi er virðist nokkurn veginn i
réttu hlutfalli við i hve rikum
mæli langskólasetustefnan nær
viðtækari hel jartökum ”.
„Hefur ekki komið fram
gagnrýni á langskólasetu hjá
þjóðum, sem hafa búið lengur
við hana en við?” — „Jú, nú eru
sem óðast að koma fram ýmiss
konar andsvör — nýjar stefnur
og nýjar skólatilraunir i
mörgum löndum, sem risa gegn
langskólasetunni. Areiðanlega
meðfram vegna þess, að hún og
unglingavandamálin eru sett i
samband hvort við annað”. —
„Þú álitur, að of löng skólavist
geti leitt til unglingavanda-
mála, en er ekki starf nemend-
anna i skólanum jákvætt út af
fyrir sig?” — „Jú, svo langt sem
það nær — og að svo miklu leyti
sem þaðereðlilegt. En þó tel ég
einmitt að reynslan sýni, að
veigamikill þáttur i skóla-
skemmtunum sé þaö, að lang-
skólasetan virðist spilla al-
mennri starfshæfni ungmenna,
virðist spilla starfshæfni þeirra
bæði til andlegrar og likam-
legrar vinnu, þ.e. vinnu, sem
nokkrar verulegar kröfur gerir
til þeirra um þolgæöi, vand-
virkni og þrek. Orsökin til þess
mun liggja i þvi, að hæfnin til að
læra að vinna er allmjög bundin
viö ákveðiö þroskaskeiö. Sá sem
ekki lærir að vinna á þvi þroska-
skeiði, sem honum er eðlilegt,
lærir það ef til vill aldrei. Hann
Hallgrimur Th. Björnsson
á á hættu að vera lifstiðarónytj-
ungur. Þjóðfélagið verður af
með vinnuframlag hans og hann
sjálfur glatar tækifærinu til að
öðlast þann ómetanlega
hamingju- og heilbrigðisgjafa,
sem vinnan er”.
„Ég reikna með, að margur
mundi vilja spyrja, hvernig það
megi vera, að „blessaður”
skólinn geti valdið öllum
þessum skemmdum á ungu
fólki? ” „Ég vil svara þessu með
þvi að gefa lýsingu á þvi,
hvernig nútimaskólinn kemur
fram við barnið og unglinginn.
Þessi saga hefst með þvi að
barnið er tekið sex til sjö ára og
sagt er við það: Gakk inn um
þessar dyr, sittu á þessum stól
við þetta borð — og sittu kyrr —
og gerðu eins og þér er sagt.
Hvert fótmál er ákveðið fyrir
einstaklinginn, flestar ákvarð-
anir eru teknar fyrir hann, hann
á aðeins að laga sig eftir
kerfinu, hann situr fastur i þvi.
Barnið fær til dæmis ekki
framaraðvera viðsauðburð að
vorlagi eða smalamennsku að
haustlagi, þótt það kynni að eiga
þeirra góðu kosta völ, þvi það er
búiö að lengja svo skólatimann.
Ungmennið fær hvergi að vera
með i eðlilegu lifi og starfi
annarra aldursflokka. Barnið
einangrast frá reynslu kynslóð-
anna, þvi skólakerfið heimtar
það til setu á stólnum og við
borðið fyrrnefnda”.
Þetta læt ég nægja úr fyrra
viðtalinuenvik þá að þvi siðara,
sem fjallar um hina nýstárlegu
og að minu viti bráðsnjöllu
skólahugmynd Kristjáns, er
hann nefnir Tvenndarskóla. Or
þeim kafla bókarinnar er eftir-
farandi viötalsþáttur: „1
siðasta spjalli við mig, þar sem
þú taldir fram þá ókosti, sem
þér finnst vera á núverandi
skólakerfi, gazt þú jafnframt
um hugmyndir þinar um nýtt
skólakerfi, er þú nefndir
„tvenndarskóla” og þú telur að
mundi verða mjög til bóta, ef
upp yrði tekiö i meira eða minna
mæli. Mætti ég annars fyrst
spyrja, hvernig þessi nafngift,
tvenndarskóli, er tilkomin?” —
.„Nafngiftin helgast af þvi, að i
þvi kerfi á að leggja að jöfnu
kennslu i skóla og þátttöku i
eðlilegu lifi með mismunandi
aldursflokkum. En einnig af
þvi, að kerfið er þannig hugsað,
að helming hvers (skóla) árs sé
nemandinn innan veggja
skólans, það er 5 1/2 mánuð
árlega — en hinn helming
(skóla) ársins sé nemandinn
utan skólans — úti i skóla hins
eölilega lifs. Einn mánuð áætla
ég sem orlofsmánuð fyrir
nemendur og kennara. önnur
skólaönnin gæti t.d. náð yfir
timann frá 1. janúar til 15. júni.
Hin frá 15. júli til áramóta. 1
tvenndarskólanum yrði alveg
varpað fyrir borð þeirri
hugmynd, að skóli eigi að vera
geymslustofnun á einn eða
annan hátt. Þar á að leggja
kapp á að kenna og æfa færnis-
atriði. Þessi færnisatriði eru
m.a. þau, er nú skal greina: 1.
lestur og islenzka. 2. Skrift og þá
meina ég góöa skrift, en ekki
það persónulausa hrafnaspark,
sem fjöldi unglinga kemur nú
með úr skólanum, sem stafar
m.a. af mjög illa völdum for-
skriftarbókum. Þriðja færnis-
atriðið er reikningur. Þessi
reikningskennsla á að vera
valin og framkvæmd frá hag-
kvæmnissjónarmiði, en ekki
miðuð við vafasamar tilrauna-
hugmyndir eða kenningar sér-
vitringa”. — „Þetta nefnir þú
færnisatriði, en hvað um
lærdóminn i lexíunum:
landafræði, sögu, náttúrufræði
o.s.frv.?”
„Þar vil ég koma á róttækri
breytingu. Ég vil að búin sé til
kjarnanámsskrá, þar sem
valin séu úr þessum fræðym og
fleiri fræðigreinum, ákaflega fá
en mjög vandlega valin minnis-
atriöi. Þessi minnisatriði eiga
að vera svo fá, að auðveldlega
megi kenna þau svo til öllum
nemendum, jafnvel þótt þeir
séu talsvert fyrir neðan meðal
námshæfni. Þessi kjarna-
kennsla á ekki að vera kák,
heldur á að vera stranglega
eftir þvi gengið, að þessi fáu
atriði séu lærð. Siðan á að kenna
með fyrirlestrum, skugga-
myndum og kvikmyndum. Til
þessarar kennslu á að fá valda,
sérhæfða fyrirlesara, sem vekja
áhuga á hinum margvislegu
fræðigreinum, vekja hug-
myndaflugið og veita yfirsýn,
en það á ekki að ætlast til þess,
að nemendur muni beinlinis
þetta námsefni frekar en
verkast vill. Það á ekki að taka
próf i þessu námsefni, eða
a.m.k. á að meta próf i þvi á allt
annan hátt en i færnisnáminu og
i kjarnanámsskránni. Fyrir-
lestrana skal gjarnan byggja
utan um, og holdi klæða með
þeim, hin fáu afmörkuðu
kjarnanámsatriði”. „Svo þú vilt
beita fyrirlestraraðferðinni við
kennsluna, e.t.v. likt og tiðkast
mjög i norrænu lýðháskól-
unum?” — „Já, ég legg mjög
mikla áherzlu á þá kennsluað-
ferð, einkum fyrir stálpaðri
nemendahópana. 1 fyrir-
lestrartimunum má auðveld-
lega steypa saman fleiri'
bekkjardeildum og fá i gegn um
það nokkra spörun kennslu-
krafta, þótt sérhæfðir fyrir-
lesarar yrðu auðvitað að fá vel
greitt fyrir sina vinnu og sér-
hæfileika, Fyrirlestrarstarf-
semin er kjörinn vettvangur til
að vekja áhuga á hinum fjöl-
breytilegustu málefnum og
þekkingaratriðum, en ekki sizt
mætti nota þann vettvang til að
glæða áhuga á tungu, sögu og
menningararfleifð hinnar
islenzku þjóðar. Fyrirlestrar-
starfsemin ætti einnig að vera
vettvangur til að glæða hug-
sjónalega afstöðu nemenda.
Kveikja i hugum þeirra
hugsjónaeld til að komast út
fyrir sérgæzku og einhliða
eiginhagsmunastrit litil -
mennisins, en glæða kjark,
áræðni og fórnarlund þess, sem
af hugviti og heilindum vill
einhverjar fórnir færa fyrir
samfélag sitt. Skólinn á að
leitast við að gera nemandann
að viðsýnum hugsjónamanni, en
leggja minni rækt við að gera
hann aö einhvers konar minnis-
atriðaskúffu — skúffu fyrir
handahófslega og oft illa valin
minnisatriði, eins og mér virðist
nú mikið um innan rikjandi
barna- og unglingaskólakerfis.
Aftur á móti er gott að æfa
nemendur i notkun uppsláttar-
bóka, sem eru hinar réttu
geymslur fyrir minnisatriöi, og
er þar i rauninni um að ræða
eina grein færniskennslunnar.”
— „Heldurðu ekki að kennslan
og námið mundi minnka við svo
mikla styttingu skólatimans,
sem þú gerir ráð fyrir?” —
„Nei, hreint ekki „Kennslu-
magnið” svonefnda, sem mér
finnst bæði hlægilegt og and-
styggilegt orð, mundi minnka,
en meðtekið lifrænt námsefni
mundi aukast stórlega.” —
„Væri ekki ráð fyrir eitthvert
skólahérað, sem er i húshraki,
að gera tilraun með þetta fyrir-
komulag?” — „Það gæti verið
góð byrjun — og ég vil bæta þvi
við, að þótt skólatiminn sé
styttur svo mjög sem hér er gert
ráð fyrir, mun vinnast nægur
timi til að kenna ofurlitla undir-
stöðu i einu eða tveimur er-
lendum tungumálum, en tungu-
málanám á annars að fram-
kvæma með öðrum hætti en
tiðkast nú i skólum, en of langt
mál yrði að fara út i þær
breytingatillögur hér”. — „En
hvað um allt verknámið, sem nú
er svo mjög rætt um að auka i
skólum? Mundi það ekki biða
hnekki við námstima-
styttinguna?” — „Um það atriði
hefi ég þetta að segja, og er þar
um að ræða eitt af grund-
vallaratriðum i tvenndarskóla-
hugmyndinni: Teikningu,
vissar greinar handavinnu og
vélritun mun vinnast nægur
timi til að kenna i tvenndarskól-
Framhald á bls. 19