Tíminn - 10.01.1975, Blaðsíða 10

Föstudagur 10. janúar 1975.
Föstudagur 10. janúar 1975.
TÍMINN
10
TÍMINN
n
FRÁ HINUM LÁTNU TIL HINNA LIFANDI
Einkennilegasti „varahluta-
lager” heimsins er i Bethesda,
rétt fyrir utan Washington —
bandarisku höfuðborgina. Hér
eru geymdir „varahlutir” fyrir
mannslikaman.
Þetta er sérdeild á Naval
Medical Center, sem er aðal-
sjúkrahús bandariska flotans,
auk þess að vera læknisfræðileg
rannsóknarstofa, Sjúkrahúsið
sjálft og rannsóknarstofan hafa
hiö bezta orð á sér. Þar hafa legið
stórmenni eins og Eisenhower,
Lyndon Johnson og Nixon. Og það
var reyndar einnig þangað sem
John F. Kennedy var fluttur eftir
tilræðið i Dallas.
Opinberlega heitir liffæra-
geymslan „The Tissue Bank”.
eða vefjabankinn. Þó er það ekki
aöeins vefir sem þarna eru
geymdir heldur einnig — mjög
nákvæmlega niðurraðað eftir
likamshlutum og notkunarmögu-
leikum — margar húðtegundir,
taugar, sinar, brjósk, bein
himnur og æðar Vefjabankinn i
Bethseda hefur útibú i San Diego.
Þau liffæri sem eru geymd þar,
eru þó aðeins til notkunar fyrir
San Diego svæðið, flest er þó sent
til Bethesda og geymt þar.
Fyrir nokkrum árum var
komið á stofn einka-vefjabanka i
Miami. Það var læknir nokkur,
sem tók sig til ásamt nokkrum
duglegum visindamönnum og
stofnaöi þennan banka. Banki
þessi er þó ekki rekinn með
hagnað i huga.
Til hjálpar i öllum
heiminum.
„Hagnaður og gróði er ekki
okkar fyrsta hugsun með vefja-
bankanum” segir yfirmaðurinn
Robert Bright, læknir i
flotanum.
„Það geta allir sem um biða
fengið ókeypis liffæri eða vefi frá
okkur, það eina sem við biðjum
um, er að við fáum skýrslu frá
viökomandi sjúkrahúsi eða lækni
sem með meðhöndlunina hefur
haft að gera, um hvort aðgerðin
hefur heppnazt eður ei, og
hvernig gengið hafi”.
Nýlega var stórvefjasending
send til Brasiliu og fyrir um það
bil einu ári, var álika stór sending
send til Argentinu. t báðum til-
fellum átti aö nota vefina og
húöina, til að lækna brunasár.
Bæði i sex daga striðinu 1967 og
eftir Yom Kippur striðið 1973 bað
Israel um — og fékk — mörg
hundruð kvaðratsentimetra af
vefjum og húð, sem siðan var svo
grædd á særða hermenn.
„Það nýjasta á þessu sviði, er
húð af svinum”. segir Bright
læknir. „Að visu hefur hún ekki
sömu eiginleika og mannshúðin
en við bruna hefur hún reynzt
mjög vel”.
Það er þó ekki þannig að þessi
húð sé grædd á mannslikamann,
sem hefur orðið fyrir bruna-
sköðum, heldur er hún fyrst og
fremst nokkurs konar varahúö
þangað til hægt verður að taka
húð af öðrum hlutum likama
sjúklingsins”. Þetta stuðlar að
fljótari bata og hindrar vökva-
tap og bakteriuhættu”.
„Jú, svinahúð er ágæt”, segir
Bright ,,og svo er jú sá kostur, að
það er hægt að fá hana i nær þvi
ótakmörkuðu upplagi. Við fáum
hana geislahreinsaða og frost-
þurkaða eða djúpfrysta og eftir
nokkur ár, verður þetta orðin
stóriðnaður, fyrir bandariskar
læknarannsóknir”.
Yfirmaður hins einstaka vefjabanka, er læknir I flotanum, Robert
Bright yfirhöfuðsmaður. Frá bankanum, getur hvaða sjúkrahús sem
er fengið fyrirgreiðslu um ýmis liffæri.
Frá dauða til lifs.
Einkunnarorð vefjabankans
eru „Ex morte vita”, sem er
latina og þýðir „Frá dauða til
lifs”, eða með öðrum orðum frá
hinum dauða til hinna lifandi.
Það hafa einnig verið tekin lif-
færi úr dánum manneskjum.
Hinir dánu hjálpa hinum lifandi
til að halda lífi. Sumum finnst
þetta kannski óviðkunnanlegt?
En hvað skal þá segja um það
þegar hægt er að bjarga manns-
lifi, eða manneskju frá ævi-
löngum örkumlun, svo ekki sé
talaö um allar þær þjáningar,
Hkamlegar og sálarlegar, sem
hægt er að bæta með þvi að nota
llkamshluta frá látnu fólki? Þetta
er lika alltaf gert með fullkomnu
samþykki nánustu ástvina hins
látna.
— I fyrstu mættum við mikilli
mótspyrnu, en nú lítur fólk
öðrum augum á starfsemi okkar
— segir Robert Bright, sem vill
árétta hinar miklu siðfræðilegu
og vísindalegu kröfur, sem öll
starfsemin hvilir á.
t sjónvarpsauglýsingum er
stundum auglýst eftirfarandi: ,
„Bandarikin þarfnast þin, jafnvel
eftir dauðann . Þú getur ekki sýnt
meðborgurum þinum meiri tillit-
semi né gert þeim meiri greiða,
en að gefa likama þinn til vefja-
bankans. Með þvi að leyfa
læknum og visindamönnum að
fjarlægja heila vefi, húð og
likamshluta úr látnum likama
þinum, getur þú hjálpað sjúkum
og slösuðum manneskjum til að
byrja nýtt lif. Hafið samband við
vefjabankann eða næsta sjúkra-
hús. Fyllið út eitt eyðublað og
geriö það i dag. Gefið sam-
borgurum lfkama yðar."
Aður en auglýsing þessi kom á
sjónvarpsskerminn var banda-
riski fáninn sýndur. Þetta kom
nokkuð einkennilega út mitt á
milli auglýsinga um bifreiðar,
hárþvottalög og fleira álika — en
það hafði sin áhrif.
Fram að árinu 1971 höfðu um
sjö milljónir Bandarikjamanna
gefið allan likama sinn, eða hluta
af honum, til visindarannsókna,
eða til liffæraflutnings. Þetta var
samt ekki nóg, og þess vegna var
auglýsingaherferð komið af stað
til aö fá fleiri gefendur.
Meiri hluti gefendanna, höfðu
ákveðið að gefa nýru sin, ef þau
fylltu öll læknisfræðileg skilyrði
til liffæraflutnings.
Þetta er þvi merkilegra að þvi
leyti, að það eru einmitt nýru sem
mest vantar og oftast, til liffæra-
flutnings.
Ar hvert koma milljónir
Bandarikjamanna með sködduð
eða sýkt nýru, en nýrnasjúk-
dómar eru lifshættulegir og leiða
oft fljótlega viðkomandi sjúkling
til dauða.
Ef hefði verið til i bankanum
Vefjabankinn i Bandarikjunum er sá
merkilegasti og eini sinnar tegundar i öll-
um heiminum. Þúsundir likamshluta og
vefja, sem notaðir eru við uppskurði og
liffæraflutninga á „sjúkum og slösuð-
um”, er hægt að fá þar. „Varahlutirnir”
koma frá látnu fólki, sem hefur gefið lik-
ama sinn, eða hluta af honum. Á þennan
hátt hjálpa hinir látnu þeim lifandi að
halda lifi og heilbrigði.
nýru fyrir helming þessara
nýrnasjúklinga, myndu þeir hafa
haldið lifi. En þetta hefði krafizt
að fjöldi fólks, eða um 100 millj.
manna hefðu gefið nýru sln eftir
dauðann.
Hjartadauði — heila-
dauði
Hvenær er manneskjan látin?
En hvenær geta læknar og aðrir
sérfræðingar fjarlægt liffæri úr
sjúklingi, sem gefið hefur
likama sinn? Það hlýtur
jú að vera bæði i þágu læknanna
og þiggjandans að liffæraflutn-
ingurinn fari fram sem allra
fyrst.
Þetta á einkum við, þegar fjar-
lægja á nýru úr látinni
manneskju. Að visu er hægt að
geyma nýrun i 70 klukkustundir
eftir að gefandinn er látinn —
frestur sem er stöðugt að
lengjast —vegna þess hve tæknin
er orðin mikil i sambandi við
geymsluna. En þvi fyrr, sem
hægt er að fjarlægja nýrun, rann-
saka þau og svo framvegis, þvi
meiri möguleikar eru á vel
heppnaðri aðgerð.
En hvenær er hægt að segja til
með vissu, hvenær gefandinn er
látinn? Hvenær er hægt að
ákveða að dauðinn er staðreynd,
endanlega og óumdeilanlega?
Hér erum við kominn að þeirri
spurningu, sem talin er bæði
mjög viðkvæm og erfið, hvort það
sé hjartadauðinn eða heila-
dauðinn, sem endanlega skilur
bilið milli lifs og dauða.
— Það er eiginlega hægt að
segja, að við höfum leyst þetta
vandamál hér i Bandarikjunum
segir Bright læknir. — Það gildir
að minnsta kosti i flestum af
fylkjum okkar. Heiladauðinn er
tekinn sem hin endanlega ákvörð-
un um að lifið hefur fjarað úr
sjúkljngnum.
Þegar hvorki hjarta né lungu
geta starfað án hjálpar og engin
merki um vöövastörfun né andar-
dráttsjást þrem minútum eftir að
hjálparvélarnar eru teknar úr
sambandi, kemur heiladauðinn.
Þá er hægt að segja með vissu að
sjúklingurinn sé látinn.
Tiu ára geymsla!
Timinn er sem sagt mjög mikil-
vægur, þegar nýra skal flutt úr
látnum manni. Það sama á einnig
t skipulegum röðum, i hillu eftir
hillu, standa ílát með brjóski,
beinum, húð og öörum liffærum.
Þannig er hægt að geyma þau i
marga mánuöi.
við um hjörtu, lifur, lungu og
önnur liffæri, nema að þar skiptir
timinn ennþá meira máli.
Þó hafa læknar og visindamenn
alls ekki náð eins langt i þessari
Hffæratækni, eins og með nýrun.
Erfiðleikarnir með vefjaflutn-
inginn og hættan á að likaminn
vilji ekki taka við nýju lif-
færunum, er miklu meiri, heldur
en i sambandi við nýrnaflutning.
En visindamenn og læknar um
allan heim, vinna sleitulaust að
lausn þessara vandamála, og það
er enginn efi á þvi að lausnin er
ekki langt undan.
Timatakmarkanirnar eru ekki
eins aðkallandi, þegar um er að
ræöa bein likamshluta, sinar,vefi,
o.s.frv. Jafnvel þó æskilegast sé
að flutningurinn geti skeð innan
sólarhrings, eftir að liffærin hafa
verið fjarlægð frá gefandanum.
Með þeim nýtizkulegu að-
ferðum, sem nú eru notaðar til lif-
færaflutninga, og með hinum
mörgu óliku aðferðum sem
notaður eru, er hægt að geyma
likamshluta og liffæri. t.d. lær-
bein, húð og fleira i allt að tiu ár.
iviéo serstakri frystiaðferð, þar
sem fyrst er byrjað með -5- 80
gráður og svo smám saman
minnkað niður i -=- 10 gráður, á
um 14-18 klst. timabili, er kleift að
geyma liffæri siðan allan þennan
tima, eða allt að tiu árum!
Líffæraflutningur
Fyrir um þaö bil 35-40 árum,
var liffæra-flutningsskurðlæknir
óþekkt fyrirbæri. Að visu voru lif-
færaflutningar milli dýra ekki
óþekkt fyrirbæri um 1800 en allar
tilraunir til þess með
manneskjur, mistókust al-
Hér sjáum við húö, sem nýlega hefur veriö tekin af látnum gefanda og er veriö að undirbúa hana fyrir
geymslu. Húðiner rúiluð saman i 5x10 cm ræmum, innan I gasbindi og siöan geymd. Fyrst og fremst er
hún notuð til húðflutnings á sjúklinga meö mikil brunasár.
gjörlega. Þá leit út fyrir, að
vandræðin með nothæfa skurðað-
ferð og höfnun likamans við nýju
liffærin, væru óyfirstiganleg.
Það var um 1930, sem tilraunir
með vefja-flutninga hófust á ný.
Gervinýrað var fundið upp um
1950; og bjargaði það mörgu
mannslifinu.
Það eru eiginlega ekki meir en
um tiu ár siðan, að nýrnaflutn-
ingur var mjög ótrygg og hættu-
leg skurðaðgerð, uppskurður sem
alltof oft mistókst. Geysilegar
framfarir hafa orðið á þessu sviði
siðan. t dag vita læknar svo miklu
meira um hvað það er, sem nauð-
synlega þarfnast til að nýtt nýra
geti samlagazt og unnið rétt i
nýjum likama.
Bandarikjamenn voru braut-
ryðjendur á þessu sviði og náðu
mestum árangri fyrstu árin eftir
að nýrnaflutningar hófust.
Nokkrar tölur sýna mismuninn og
framförina.
Fyrst skal taka dæmi um þegar
nýra er flutt úr nánum ættingja
yfir I annan. t byrjun 1960 og þar
fyrst á eftir, lifðu um 60% af
sjúklingunum i eitt ár, og um
það bil 50% af sjúklingunum lifðu
i þrjú ár eftir flutninginn. 1
dag aftur á móti, eru tölurnar
85% og 70%. Á þessum tima hefur
nýrnaflutningum auðvitað
fjölgað mjög.
Það er sannað, að það er
erfiðara að græða nýra i sjúkling
ef það kemur frá óskyldum,
heldur en ef það kemur frá
nánum ættingjum, móður, föður,
bróður eða systur.
En einnig hér hafa miklar
framfarir orðið. Fyrir tiu árum
siðan lifðu ekki nema um 22%
sjúklinganna i þrjú ár eftir að
nýrnaflutningur úr ókunnugum
hafði átt sér stað, en i dag er
talan komin upp i 50%.
Mikil eftirspurn.
Vefjabankinn byrjaði starfsemi
slna 1949, og um tiu árum seinna,
var útibúið i San Diego stofnað.
Kóreustriðið gerði að verkum,
að eftirspurn eftir húð og vefjum
jókst stórlega. Vietnam jók enn
við eftirspurnina þvi að fjöldi
limlestra og slasaðra manna
jókst ótrúlega.
t dag, er það I fyrsta skipti i tiu
ár, að Bandarikin eiga ekki i
neinum beinum hernaðarað-
gerðum. Þannig að þörf hersins
fyrir liffæri úr bankanum hefur
minnkað til muna, og þarfnast
herinn I dag aðeins um 25% af
„varahlutum” vefjabankans. Af-
gangurinn fer til almennings,
aðallega i Bandarikjunum, en
einnig til hvers þess sjúkrahúss i
heiminum sem óskar.
Bein, húð og sinar eru það sem
mest eftirspurn er eftir. Duglegur
beina- og liðalæknir nær góðum
árangri nú á timum þegar hann
fjarlægir ónothæft lærbein og
setur nýtt i staðinn. Það sama á
við um nýja hluta I ökla — eða
olbogaliði.
Húð-gefandi
En það er samt án efa sem húð-
gefandi sem bankinn hefur orðið
til mestra nota.
„Plastik”-skurðaðgerð er gerð
af mörgum ástæðum. Þegar
náttúran sjálf hefur gripið i
taumana og sjúklingurinn er að
einhverju leyti vanskapaður.
Einnig er hún notuð til að minnka
eða stækka brjóst, laga úti-
standandi eyru, eða lagfæra
lögun á höku.
Plastik-skurðaðgerð er einnig
notuð, þegar einhver verður fyrir
slysi, svo sem umferðarslysi,
brunaslysi og svo slysum i sam-
bandi við hættulegar sýrur.
Þegar lifandi vefur er græddur
á mannslikama, er hægt að gera
það á tvennan hátt. 1. Taka vefinn
á einum stað likamans og færa
hann á skaddaða staðinn á sömu
manneskjunni. 2-Taka lifandi vef
frá einni manneskju og græða
hann á aðra.
Nýja húðin er ókunn
Hkamanum, og berst hann fyrir
þvi að losna við hana og er erfitt
að græða hana á. Aftur á móti er
mjög mikilvægt að húöin geti fest
rætur, alla vega þangað til
hennar er ekki þörf lengur.
Sjúklingur sem fengið hefur
mjö slæm braunasár, hefur enga
aflöguhúðtilaðgræða á sködduðu
blettina. Likaminn verður fyrir
miklu vökvatapi, þegar húðin er
illa brennd, og getur það fram-
kallað lost, sem getur haft lifs-
hættulegar afleiðingar.
Með ókunnugri húð og vefjum,
er hægtað hefja flutninginn mjög
fljótlega. Þetta stöðvar vökva-
tapið og minnkar smitunarhættu.
Sjúklingurinn fær aftur eðlilegan
hita og sársaukinn minnkar til
muna. Lækningin byrjar fyrr og
likaminn byrjar fljótlega sjálfur
aðframleiða nýja húð. Þegar svo
er komið, hefur flutningurinn gert
sitt gagn og sjúklingurinn lifir.
Bjartsýnir á framtiðina.
— Ég horfi mjög bjartsýnn til
framtíðar vefjabankans, sagði
Bright læknir, við vonumst eftir
að fá miklu fleiri gefendur en
hefur verið, við höfum auglýst
mikið, bæði i blöðum og sjón-
varpi, útvarpi, og haldið fyrir-
lestra hjá ýmsum samtökum og
allsstaðar þar sem við getum
komið þvi við að kynna málefni
okkar og biðja um hjálp.
Við þörfnumst stöðugt fleiri lif-
færa og vefja, þvi umferðar-
slysum og brunaslysum fjölgar
stöðugt.
Það var þegar um 1940 sem til-
raunir voru gerðar um flutning á
beinmerg, til að reyna að lækna
hvitblæði.Ekki tókst þetta þá sem
skyldi, vægast sagt. En eins og á
svo mörgum öðrum sviðum
læknisfræðinnar, hafa framfarir-
nar verið ótrúlegar. A þessu sviði
getur bankinn orðið mikilvægur i
framtiðinni, ef hann fær nógan
beinmerg til umráða til að anna
eftirspurn.
Allir sérfræðingar, visinda-
menn og læknar, vænta mikils
árangurs i sambandi við liffæra-
flutning t.d. á lifur, lungu, hjörtu,
og öðrum liffærum. Visindarann-
sóknir á þessu sviði eru mjög um-
fangsmiklar og það getur ekki
verið langt að biða að verulegur
árangur náist. Og þá mun eftir-
spurn eftir liffærum og gefendum
margfaldast.
„Varalagerinn” I Bethseda,
Washington D.C., er einstakur i
sinni röð. Ég hef það á til-
finningunni, að enginn annar
staöur sé eins mikilvægur fyrir
bandaríska flotann, eins og hann
- segir Brigth læknir að lokum.
(Gébé þýddi)
FÆREYJAR
t þessum þætti er ætlunin að
gera nokkur skil þeim tillögum,
sem áður höfðu verið gerðar
um ný frimerki fyrir Færeyjar.
Þótt svo margir hafi hvatt til
þess að Færeyjar yrðu sjálf-
stætt frfmerkjaland varð aðeins
einn aðili til þess að láta gera
ákveðnar tillögur að
frimerkjum fyrir landið og
koma þeim á framfæri I kynn-
ingarbæklingi, meira að segja i
litum.
Þaö var Jörgen Junior, sem
haföi þetta framtak i sér, enda
frimerkjakaupmaður, átti áöur
SCANDIA frimerkjaverzlunina
I Kaupmannahöfn, sem hann
hefir nú selt Postillionen.
En einhvern veginn vill það
nú verða svo, aö þegar fri-
merkjakaupmenn gerast svona
ötlulir talsmenn nýrra útgáfna,
og ekki sizt þess að ný lönd hef ji
frimerkjaútgáfu, þá vilja flestir
halda, að fiskur liggi undir
steini.
Eitt er þó vist, að Junior barð-
ist ötullega fyrir þessu áhuga-
efni sfnu, og það er kannski ekki
minnst honum að þakka, að nú
hefir orðið úr þvi, að Færeyjar
hefja loks frimerkjaútgáfu.
öruggt er þó, að hann mun
ekki flá feitan gölt fremur en
aðrir af þeirri útgáfustarfsemi,
en hans mun lengi verða
minnzt, sem baráttumanns
fyrir málefninu.
Miklar deilur urðu um það i
Færeyjum á sinum tima, hvort
gefaskyldi út frimerki eða ekki,
og þá á hvaða grundvelli. Rek
ég þær ekki nánar hér þvi að ég
rakti þær svo nákvæmlega hér i
þáttunum i sumar.
Jörgen Junior lýkur bæklingi
slnum á þessum orðum:
„Meö þessum litla bæklingi
hef ég aðeins viljað blása lifi i
mál, sem án mikillar skynsemi
hefir einfaldlega aldrei veriö
framkvæmt. Ég óska þess á
engan háttað græða á þróuninni
en er fús til að veita allar
upplýsingar varðandi málið.
Málið hófst sem viðskiptamál
fyrir mér, en er nú þvi sem næst
það sem við getum með hátið-
legu orðalagi kallað hjartans
mál. Ég vona, að timinn til þess
er við fáum færeysk frimerki sé
sifellt að styttast.
Kaupmannahöfn, 29. jan. 1971.
Jörgen Junior.
Þessar voru þá hugmyndirn-
ar, sem uppi voru fyrir þremur
árum, og myndir af tillögunum
sjáið þið hér með þáttunum.
Sigurður H. Þorsteinsson.
Ungmennafélagið Skallagrímur í leikferð
með ísjakann
UNGMENNAFÉLAGIÐ Skalla-
grimur I Borgarnesi fer i leikferð
um næstu helgi með leikritið
„ísjakann” e|éir Felix Lutzken-
dorf. Leikstjóri er Magnús Axels-
son. Leikritifr var frumsýnt I
Borgarnesi 6. desember s.L, og
hefur siðan verið sýnt þar 7 sinn-
um við afbragðs undirtektir
áhorfenda.
Leikritið er létt ádeila á strið og
kvenréttindabaráttu, og ætti þvi
að falla i góðan jarðveg á þessu
nýbyrjaða kvennaári. Leikendur
eru átta.
Lagt verður af stað n.k.
föstudag (10.1.75) og sýnt þá um
kvöldið i Bióhöllinni á Akranesi.
Sýningin hefst kl. 21-00. Á laugar-
dagskvöld verður svo sýnt I Dala-
búð i Búðardal og á sunnudags-
kvöld i félagsheimilinu á
Seltjarnarnesi. Báðar seinni
sýningarnar hefjast kl. 21:00, eins
og hin fyrsta.
Leikrit þetta hefur aöeins einu
Böðvar Björgvinsson, Sigþrúður Sigurðardóttir, Theódór Þóröarson og
Margrét Sigurþórsdóttir I hlutverkum sinum i tsjakanum.
sinni áður verið fært upp hér á skólanum v/Hamrahlið á siðast
landi, en það var i Mennta- liðnum vetri.
Fró Ndmsflokkum
Hafnarfjarðar
Innritun i flokkana fer fram mánudaginn
13. janúar og þriðjudaginn 14. janúar i
húsi Dvergs, Brekkugötu 2, Hafnarfirði,
milli kl. 5-8 báða dagana.
Námsskrá flokkanna liggur frammi i
bókabúðum bæjarins, en allar nánari
upplýsingar veitir forstöðumaður i sima
5-32-92 báða innritunardagana.
Athugið! Nemendur á haustnámskeiði,
sem hyggjast halda áfram, innritist þó i
fyrsta tima.
Kennsla hefst fimmtudaginn 16. janúar
samkvæmt stundarskrá.
Forstööumaður.