Tíminn - 07.03.1975, Blaðsíða 11

10
TÍMINN
Föstudagur 7. marz 1975
Föstudagur 7. marz 1975
TÍMINN
11
Haraldur
Ólafsson,
lektor:
SUNNUDAGINN 2.
marz birtist i Timanum
grein um
Grænlendinga, og þá
einkum örlög margra
grænlenzkra ung-
menna i Danmörku.
Það er varla unnt að
hugsa sér ægilegri
lýsingu á forsjá einnar
þjóðar en þar kemur
fram i einföldum
orðum. Hægt og örugg-
lega er sjálfsvirðing
heillar þjóðar brotin
niður, og þegar
virðingin fyrir eigin
uppruna og eigin
verðleikum er úr
sögunni, þá er ekkert
lengur til bjargar. Þá
duga engar efnahags-
aðgerðir, uppbygging
atvinnulifs verður
nánast hlægilegt
ÞJÓDIR Á NORÐURSLÓDUM SuHlX°4
handahóf og hugtök
eins og aukin og jöfn
menntun, jafnrétti og
bræðralag verða
innihaldslaus orð, eða i
bezta falli afsökun fyrir
andlegu arðráni.
1 oröum þeirra ungu
Grænlendinga sem rætt var viö,
bar mest á þvi hve hættulegt
þaö er fólki aö verða aö læra upp
á nýtt hver eru hin réttu gildi.
Hin réttu gildi eru dönsk,
evrópsk, gildi þjóöar, sem er
eins framandi Grænlendingum
og hægt er aö hugsa sér. „Þaö
væri bærilegra að vera hér, þótt
ekki væri nema' eitt fjall i
landinu,” segir einn um veruna
I Danmörku. Þetta er áreiðan-
lega ekki hnýfilyröi i garö Dana,
þeirrar ágætu þjóðar. En þau
eiga aö lýsa, hve hættulegt það
er aö vera nýlenda, og kannski
er þó enn hættulegra aö vera
riki, sem ræður nýlendu. En
þekkja ekki íslendingar Ur sinni
reynslu og sinni sögu þetta
sama? „Sem neflaus ásýnd er”
orti Bjarni Thorarensen, og
túlkaöi þar meö grundvallar-
mun Danmerkur og Islands,
mun sem aldrei gat laöað þess-
ar þjóöir hvor aö annarri. Veiöi-
samfélagiö islenzka og græn-
lenzka samlagast aldrei iöju-
semi kúa- og svinabúskaparins
danska.
En baö er rétt, sem leiklistar-
gagnrýnandi danska blaösins,
Aktuelt sagði um sýninguna a
leikritinu Inúk i Kaupmanna-
höfn um daginn: „Þaö er blóöug
kaldhæöni, aö slíkt verk sku’íi
samiö um hina upplýstu og
ástúöarfullu stefnu Dana aö
koma Grænlendingum til
nokkurs þroska”. Og hann bætti
viö: „Viö getum ekki sakaö Is-
lendinga um aö þekkja okkur
(Dani) ekki. Þeir gera þaö
nefnilega”.
Grænlendingar lýsa sjálfir
hvemig það veröur, aö þjóö
lendir milli tveggja elda, áhrifa
erlendis frá og raunverulegs
áhrifaleysis um eigin mál.
Skólalærdómurinn miöast ekki
lengur viö þá menningu, sem
bömin alast upp viö á heimilun-
um. Þaö er unniö i bláeygri
bjartsýni aö þvi aö gera þau að
Evrópumönnum, þau læra er-
lent tungumál, sem þeim er tjáð
aö eitt opni þeim leið til
viröingar og menningar, það
opnast gjá milli barnanna og
foreldranna,
menningargjá, sem annað hvort
tekst ekki að brúa, þannig aö
þjóðfélagiö klofnar, eöa þá aö
unglingarnir gefast upp, snúa
baki við námi, fara leiö foreldra
sinna að vinna erfið og vanmet-
in störf vonlaus og dofin.
Ekkert er þjóö hættulegra en
glata máli sinu. Málið er ekki
aöeins tæki til aö gera sig skiljan-
legan viö náungann, þaö er lika
ákvaröandi um hvernig viö
segjum þaö. Málið er fullt af
arfi kynslóöanna, gildismati,
verkkunnáttu, viröingu fyrir
þvi, sem þjóðin hefur gert.
Tungan er ekki aðeins tæki til aö
miöla menningu og heldur
einnig djúpur hluti sjálfrar
menningarinnar. Þetta á ekki
bara viö um Grænland.heldur
allar þær þjóöir, sem eiga i vök
aö verjast gagnvart öflugum
yfirráöahópum. Samar á
Norðurlöndum eru i sömu
klipunni. Þeir verða að læra
norsku.sænsku og finnsku til aö
vera fullgildir þegnar og þátt-
takendur i löndum sinum. Þaö
dugar þér skammt aö hafa gott
vald á samisku, ef þú átt erfitt
meö aö oröa hugsanir þinar vel
og auðveldlega á norsku.
Bretagnebúar berjast fyrir
viðurkenningu á sinu máli, svo
þeir sleppi viö þá niðurlægingu
aö vera einungis metnir eftir þvi
hve vel þeir kunna frönsku —
þeir neita þvi að veröa aö af-
neita þjóöerni sinu og tungu til
aö veröa metnir aö veröleikum.
„Hin greiöasta leiö til aö
skrilmenna þjóö er skemmdir á
tungunni að vinna”, sagöi
Stephan G. Og þaö hvarflaöi
ekki að honum að yrkja á tungu,
sem hinn menntaði heimur
skildi.
Þaö hefur mikið veriö rætt um
„vandamál” (Já, þaö er alltaf
kallaö vandamál) norrænu
þjóöarbrotanna, og þá einkum
aö gefa veröi öðrum þjóöum
kost á að kynnast ritverkum
þeirra.Þýöingamiöstöö á aö sjá
um aö koma bókum af fær-
eysku, Islenzku, finnsku og
liklega samisku og grænlensku,
á eitthvert skiljanlegtmál. Gott
og vel. Þetta er einmitt I þeim
anda, aö þessar þjóöir á
noröurslóöum, sem eru aö
þrjóskast við að halda sinni
fornu tungu, og menningararf-
leifð, séu i hættu staddar, og þvi
verði að styrkja þær og efla
menningu þeirra meö þvi aö
þýöa verk þeirra.
Bókmenntir þjóöar eru fyrst
ogfremstfyrirhana sjálfa. Ljóö
19du aldar skáldanna islenzku
eru einskis viröi I þýöingum á
dönsku eða norsku Pau voru Is
lendingum ómetanleg og eru
þaö enn þann dag I dag. Það er
enginn skaöi skeður, þótt þau
séu þýdd, en Islenzk menning
veröur fyrir þaö engu auöugri.
Hins vegar er fjörugt
menningarlif tslendinga,
Grænlendinga, Færeyinga og
Sama miklis um vert og stuölar
aö fjölbreytni og skemmtun á
öllum N orðurlöndum .
Grænlenzk menning eöa samisk
stækkar ekki um ferþumlung
þótt nokkur ritverk
Grænlendinga og Sama séu
þýdd á dönsku eöa norsku, en
skólar, þar sem grænlenzka er
meginatriöi kennslunnar og
efnafræöi og mannkynssaga er
kennd á samisku, eflir sjálf-
krafa og ómótstæöilega
menningu og lif þessara þjóða.
I beinu framhaldi af skóla-
kerfinu telja Grænlendingarnir,
aö ekkert hafi bælt Grænlend-
inga sem ábyrgðarleysið. Þeim
er ekki trúað fyrir neinu, —
nema þeim, sem lagt hafa út á
þá hálu braut að gerast Danir.
Sumum hefur vissulega tekizt
þetta, án þess að það komi veru-
lega niöur á tilfinningu þeirra
fyrir gildi grænlenzkrar menn-
ingar og arfleifðar. Flestir hafa
þó oröiö að hafna verulegum
hluta uppruna sins og þjóðernis.
Ég hef komið á grænlenzk heim-
ili, þar sem bækur um sögu
landsins, þjóðtrú, þjóösögur,
náttúrufræöi og ferðalýsingar
um Grænland skipuöu öndvegi.
Þetta var hjá sjómönnum .og
bændum. Þeir minna á islenzka
alþýöu, sem haldið hefur tilfinn-
ingunni fyrir samhengi menn-
ingar og þjóðlifs.
Skipbrot stefnunnar i Græn-
landsmálum er ekki að rekja til
illvilja danskra ráðamanna.
Siöur en svo. Ég efast um, aö
siöan Alexander I, Rússakeisari
lét semja áætlun árið 1822 um
hvernig unnt væri að vernda
veiöimannasamfélög I Sfberiu,
hafi engir stjórnmálamenn
reynt aö læra svo af reynslunni
sem Danir, er þeir hófu upp-
byggingarstarf á Grænlandi.
Það gleymdist bara, að menn-
ing er staðreynd, sem sifellt
veröur að hafa I huga, þegar
lagt er inn á breytingarskeið.
Það er hið raunverulega vanda-
mál Grænlendinga, og reyndar
lika Sama, að viljandi og óvilj-
andi er menning þeirra rifin upp
og I mesta lagi reynt að halda
henni viö eins og jurt i potti.
Melgrasskúfurinn stendur af
sér stormana við jökulbrúnina,
en á erfitt uppdráttar f gróöur-
húsi.
Nýlokið er fundi Noröur-
landaráös i Reykjavik. Þar er
eitt vandamáliö, aö Finnar og
Islendingar þráast viö og tala
mál, sem Danir, Norömenn og
Sviar skilja ekki. Finnum og Is-
lendingum hefur þvi veriö uppá-
lagt aö tala eitthvert skiljanlegt
mál. Hér er enn hiö sama á ferö-
inni: þjóðum er gert aö tala
annaö mál en þeim er eiginlegt
til aö vera fullgildir aöilar aö
fjölþjóölegri samvinnu. Þaö var
þvi stór stund, þegar mennta-
málaráöherra tslands flutti tölu
sina á þessu þingi á þessu óskilj-
anlega máli, islenzku.
Þaö hlýtur að koma að þvi
innan tiöar, aö á fundum
Norðurlandaráðs verði ekki
geröur munur á málum. Þar
veröur töluö danska, norska,
sænska, finnska, Islenzka, sam-
iska, grænlenzka, færeyska. Að-
eins á þann hátt eru þær þjóðir,
sem aöild eiga að ráðinu, jafn-
ar, og einungis þannig er unnt
aö viöhalda raunverulegri
sjálfsvirðingu þeirra. Enn er
hægt að vitna til sögu vorrar:
þaö var lengi baráttumál Is-
lendinga, að öll lög, sem gilda
áttu á íslandi, væri birt á is-
lenzku, og sá texti jafngildur
hinum danska.
Hver er þá niðurstaða þessar-
ar stuttu greinar minnar,
samdrar I tilefni greinarinnar i
Timanum?
Vér tslendingar eigum að
viöurkenna, aö þjóöir búsettar á
Noröurlöndum eru átta. Tunga
og menningararfur þessara
þjóöa er mismunandi, og það
veröur aö viöurkenna þann mis-
mun I verki meö því aö láta þær
sem mest sjálfar bera ábyrgö á
eigin innri málum. Reikna
verður meö þessum menningar-
mun i skólahaldi, uppeldi, fjöl-
miölum, blaða- og timaritaút-
gáfu. Sjálfsvirðing er undir-
staöa velferðar einstaklinga og
þjóöa. Eftir megni verður aö
forðast að særa sjálfsviröingu
þjóða.
Islendingar eiga aö hafa
frumkvæði að úrbótum I þessum
efnum, og styðja þá sjálfstæðu
starfsemi, sem minnihlutahóp-
ar á Norðurlöndum halda uppi
til aö treysta menningu sina og
afkomu.
tslendingar eiga nú þegar að
leggja fram tillögu um, að
Grænlendingar og Samar fái
fulla aöild að Norðurlandaráði,
sérstaöa þeirra innan viökom-
andi rfkja sé viöurkennd á þann
hátt.
tslendingar bjóöi grænlenzk-
um námsmönnum riflega
námsstyrki til að læra og hljóta
þjálfun viö menntastofnanir
hér. Ég er viss um, að margir
Grænlendingar^kysu fremur aö
læra hér, bæði við háskólann og
sérskóla, heldur en i Danmörku.
Þessu fólki þarf að gefa kost á
sliku námi hérlendis. I undir-
búningi er stofnun menntaset-
urs á Grænlandi, þar sem græn-
lenzk fræði verða stunduð á
svipaöan hátt og hin færeysku
viö Fróöskaparsetrið f Færeyj-
um. Vegna gamalla og nýrra
tengsla viö Grænland eiga ts-
lendingar að styrkja þetta
menntasetur með bókagjöfum,
og annarri aðstoö, sem að gagni
má koma.
I stuttu máli sagt: tslendingar
eiga hiklaust að skipa sér I sveit
meö þeim minnihlutahópum á
Norðurlöndum, sem ógnað er af
breyttum samfélagsháttum,
nýrri tækni og efnahagskerfi, og
sjá menningu sina i hættu. Saga
Islendinga og sjálfstæðisbarátta
leggur oss beinlfnis þessa
skyldu á herðar.
Stefán Jasonarson:
Tvær frumsýningar - Tveirheimar
Leikfélag Selfoss frumsýndi
sænska sjónleikinn Sjö stelpur
eftir Erik Thorsteinsson i
Selfossbiói þ. 23. jan. sl.
Þýðingu leikritsins gerði Sig-
mundur Orn Arngrimsson.
Leikstjóri er Steinunn Jó-
hannesdóttir. Leikmynd gerði
Gylfi Gislason.
Húsfyllir var á frumsýning-
unni og leikendum, leikstjóra og
leikmyndasmið fagnað framúr-
skarandi vel I leikslok.
Hverju var fólkið að fagna?
Gamanleik. Nei.
Gömlum og vel þekktum
sögulegum sjónleik.
Onei. Ekki var það.
Þarna á sviðinu var
frumsýningargestum sýnd áður
óþekkt veröld: Sjö óhamingu-
samar afvegaleiddar ungar
stúlkur voru samankomnar á
upptökuheimili. Angistin og rót-
leysið — kæruleysið, speglaðist i
hverri hreyfingu oft á tiðum.
Starfsfólkið komst oft i vanda og
varð að sigla milli skers og báru
svo ekki færi allt i bál og brand á
hælinu.
Það var þessi nýja veröld sem
vakti óskipta athygli fólksins.
Sem betur fer erum við ts-
lendingar að mestu ókunnir
slikri veröld, nema af afspurn.
— Og þó —? Eiturlyfin hafa ekki
með öllu farið fram hjá okkar
garði án viðkomu.
Ungu stúlkurnar sem
stjórna Leikfélagi Selfoss um
þessar mundir eiga skilið þakk-
læti fyrir myndarlegt framtak
og að gefa fólki á Suðurlandi og
viðar kost á að „kynnast” hinni
eftirminnilegu mengunarhættu
velferðarþjóðfélagsins.
Fólkið, sem hefur fyllt
sýningarsali Leikfélagsins að
undanförnu hefur metið þetta
framtak.
Leikstjórinn, Steinunn
Jóhannesdóttir, hefur vaxið af
þessu verki. Leikmyndin fellur
vel við atburðarásina. Túlkun
leikaranna er i flestum tilvikum
sönn og sannfærandi. Maður
næstum gleymir þvi stundum að
hér eru leikarar en ekki ,,al-
vöru” vandræðafólk á fjölunum.
Siðasta atriðið, þegar fokið er
i flest skjól og ein af hinum
óhamingjusömu ungu stúlkum á
þá úrlausn eina, að fá inn-
spýtingu i handlegginn til
„varnar” þeim voðakvölum er
steðja að á sál og likama — þá
nær harmleikurinn hámarki.
Fólkið vaknar, þegar leiknum
er lokið. — Slik voðaveröld og
hér er sýnd má ekki verða
æskufólki islenzku þjóðarinnar
að fótakefli.
Það er boðskapur i þessu leik-
riti, sem eldri og yngri vilja sjá.
Mikil vinna og fórnfúst félags-
starfhefur boriðgóðan árangur.
Þjóðleikhúsið tók leikritið Sjö
stelpur til sýninga fyrir nokkr-
um árum. Sýningar urðu ekki
margar. Ef til vill var hin and-
lega mengun velferðarþjóð-
félagsins minni þá en hún er
núna. Til þess gæti bent hin
mikla aðsókn að sýningum
Leikfélags Selfoss á Sjö stelpum
nú.
Þann 7. febrúar var önnur
frumsýning i Selfossbiói. Þá var
sýnd þjóðháttakvikmyndin i
dagsins önn, gerð af Vigfúsi
Sigurgeirssyni, dr. Haraldi
Matthiassyni og Þórði Tómas-
syni.
A þessari frumsýningu var
einnig fullt hús og komust færri
að en vildu. Frumsýningar-
gestir skemmtu sér vel og
sýningin gaf tilefni til umhugs-
unar. — Ekki til umhugsunar
um aðsteðjandi velmegunar-
vanda, heldur hið gagnstæða,
hina hörðu lifsbaráttu liðins
tima. Þá var mengun óþekkt orð
og áhyggjur manna af öðrum
toga en nú.
Svipmyndir þær er frum-
sýningargestir sáu á tjaldinu
þann 7. febrúar sýndu að nokkru
þá aðstöðu, er islenzka þjóðin
átti við að búa i hartnær 11 aldir.
Handaflið og hin frumstæðu
handverkfæri var vopnið gegn
hungri og kulda. Annaðhvort
varð einstaklingurinn að duga
eða drepast i tvisýnni baráttu
við óblið náttúruöfl.
Þær tvær frumsýningar sem
hér hefur verið bent á sýna okk-
ur svo ólika heima. Svo ólika að
þvi verður tæplega trúað að á
milli þeirra kunni að vera
aðeins nokkrir áratugir. 1 það
minnsta er vel þess vert nú,
þegar við leggjum leið okkar
inná 12. öld tslandsbyggðar að
ihuga þá báða.
D
Sviðsmynd úr Sjö stelpum.
Eitt atriðanna i þjóðháttakvikmyndinni í dagsins önn, þar sem sýnt er
verklag fyrri tiðar.