Atuagagdliutit - 16.08.1962, Qupperneq 2

sipårniarpatdlårase
„Grønlandsudvalge akerdlerigtoK"
— politikikut akerdleringneK".
tatdlimat piumassaKarput iliniartit-
sissut palasit teknikeritdlo danskisut
akigssauteKåsassut; sulissartut auli-
sartutdlo aningaussarsiaKåsassut nu-
navtine niorKutigssiornermit nang-
mangneKarsinaussumik. — kalåtdli-
ngoic inusugtut ili'niagaKarnigssamut
kaj umigsårdlugit akigssauteKarneru-
titariaKarput åmalo nunamut inu-
ngorfiånut utersardlugit. iliniagaKar-
neK nangmineK pingåKaoK, inusugtor-
pagssuputdle iliniagaKarumassorpag-
ssugaluit tiguneKarsinåungitsut inig-
ssaKånginamik. måssalo ilait ersissut
illniagaKarniartut amerdlavatdlåler-
pata aulisartungorniartut ikiliartuinå-
sassut.
mardluk isumaicarput niorKutigssi-
orneK tungavigalugo tamarmik éssi-
gigsumik åridgssussivigineKåsassut.
niorKutigssiorneK tungavigalugo;
sunauna? ingmikut-una nunavta nå-
lagauvfingornigssånut piarérsalerér-
neKarnerdlune? nauk nunarput nuna-
nut kinguarsimanerussunut ilautine-
KartaraluartoK. inuinuko iléinaminé-
rångue Danmarkip nålagauvfiata „nå-
magtumik" akillsavdlugit pissug-
ssauvi'iginerai taimåitugssaunerdluni-
lo? imalunit nunavta niorKutigssior-
nermigut ikigtuminérånguit tugpat-
dliutigssånik tuneriardlugit kalåtdlit
amerdlanerpagssuit OKimaitsorsiorti-
tuåsanerdlugit.
nalungilarput nuna niorKutigssior-
nermigut ingminut napatitoK pivdlu-
arfiunerpaussartoK. ukiunile måkuna-
ne kalåtdlinut pitsunut kinguarsima-
ssunut niorKutigssiorneK tungavigalu-
go akilersuiniåinåsavdlune artorssine-
ruvatdlåKaoK nutåungipalugpatdlår-
dlunilo. tåssamiuna ukiune 250-ingu-
lersune Danmarkip nunavta inuinut
periausia.
sipårpatdlårnase autdlariautigssav-
tinik ikiorsiniaritse. atago inunguåku-
lugavta, iluaKutaussugssanut akigssa-
Kaleruvta, månåkut ånuliutdlugit er-
Karsautigipilordlugitdlo suliarisima-
ssase OKineralårakasingmik angutini-
arnigssånut ikiusavavse.
Grønlandsudvalgip nåmagsissagsså
tåssauginarsorilerpara, „Grønlandsud-
valge 1960“-Kångikaluarpatdlunit su-
junigssame Kaningnerussukut unga-
singnerussukutdlunit uvagut kalåtdlit
angungitsornagit angussagssaralua-
vut. Grønlandsudvalge 1960 isumav-
dluarfigisimagaluarparput piårneru-
ssumigdlo pitsånguatdlautigssamik a-
ngussaKartitsisassoK månåkume Dan-
markime nunavtinilo akiussut niki-
ngåssuteKarpatdlångeKingmat.
ajussårutigissariaKarpoK suliagssat
ilait „pissariaKånginerussut" kinguar-
titerniarneKalermata. tamåna Dan-
markime inugtaussunut atortugssanik
niorKutilingnut, agssartortunut nu-
navtinutdlo suliartorumfirtugssauga-
luanut ånaissaKarfiussugssauvoK.
mingnerungitsumigdlo uvaguvtinut
kalåtdlinut ånaissaKarfiusaoK taorsi-
lertorneKarsinåungitsoK.
sunaunalo? politikikut akerdlering-
neK; amerdlanerit isumåt atornago
suliamik kinguarsaivdlune unigtitsi-
neK. demokratiskiuva? sianitsunga på-
singinaKåra.
Thomas Berthels, K’ornoK.
tuberkulose åma gonorrhoe
Kalåtdlit-nunavtine tuberkulosip
nungusarniagaunera pivdlugo agdlau-
serissamine TB-Karnikut atuagagssiå-
ne „Neriut“me nakorsauneK P. Krebs
Lange agdlagpoK „tupigineKarsinau-
ssok kalåtdlit tuberkulosemik nungu-
titauvigsimångingmata". — tåssa tu-
berkulose nunavtine taima ajoKutau-
tigilersimagaluarpoK. ukiorparujug-
ssuit ingerdlaneråne sut iluaKutausi-
naussut tamaisa atordlugit akiorniar-
neKarérsimavdlune inugpagssuitdlo
pikorigsut ilungersorujugssuarsimane-
ratigut nåpaut tamåna atugardliutao-
rujugssuarérsimavdlune måna aju-
gauvfigineKariartulersimavoK.
soruname tuberkulosip taima sua-
lugtigissumik siaruarsimaneranut pi-
ssutaussut ardlaligpagssusimåput, ta-
måkulo ilagait pissutsit uvagut kalåt-
dlit nangmimnaK ajugauvfigisinausi-
mångisavut, sordlo Kåumarsagaunikut
pigssaKåssutsikutdlo pissutsit. måna
sineriagssuavtine ilerrit tusindiligpag-
ssuit ilisimanérutut ugpernarsarpåt
tuberkulosip toKussutaussarnerata av-
Kutigissagai inungnit ilisimaneKarsi-
mångikaluartut.
kisiåne gonorrhoe erKarsautigalugo
avdlauvdluinarpoK. nåpaut tåuna „nu-
tåK“ nakorsat OKausiat maligdlugo
kalåtdlit tuberkulosimut ajugausima-
nerput avsserdlugulusoK nutåmik na-
vianartorsiortitsilersimassoK. A/G-me
Omånap nakorsåta agdlagå maligdlu-
go nåpaut tåuna tuberkulosimitdlunit
sualungnerussumik kalåtdlinut ulori-
anartorsiortitsilersimavoK. oKautsit
taimåitut tusardlugit ukissiatdlångit-
sorfiungilaK. kisiåne miserratigssåu-
ngitsumik ilisimavarput nåpaut tåuna
kalåtdlit uvagut nangmineK unigtisi-
naujungnaersimagigput, danskit na-
korsaisa pikoringnerpåt ikiorniarsi-
magaluarpåtigut nåpautdle tåuna su-
alugtikiartuinarsimavoK. — måna si-
larssuarme tamarme penungnigssa-
mik isumagingnigtut misiligdlugo i-
kiorniarpalulerpåtigut.
gonorrhoe måna tuberkulosimut
taorsiutdlune inuiait nåpautånik tai-
neKarsinaulersimavoK, tåssale ajoKutå
nåpaut tåuna siaruariartortineKartar-
mat inup inugtut pissusé ajornerpåt
kislsa avKutigalugit, tåssalo sagdlo,
sianissuseK soKutigigtåissuserdlo.
Erik Lyberth.
Tuborghavnimut pulåmagiå, Danmarkime nangminerssortut
umiarssualivisa angnerssåt
kinguågssavut issisiusaKaut?
nunarssup tatdlimagssanik scrmerssuaKarfigssane mana nag-
dlersimagaluarå manalo kiangnerpauvfigisinaussane Kange-
riartulersimavdlugo?
uvdlune måkunane sermerssuaKar-
figssaugalup ' nalåne inuvugut? aper-
Kut erKumiginarsinaugaluarpoK pi-
ngårtumik emarsautigiguvtigit unga-
serujugssuångitsukut upernatdlaru-
mårtoK-åsit naussorpagssuitdlo nau-
lerumårtut, ilame aperKUt tamåna
Kularisaguvtigo tupingnångilaK tå-
ssame sume tamane imånilunit silav-
dlo Kåumartålerneratigut takusinau-
gavtigo ukioK issilo Kångiukiartuler-
sut.
taimåikaluartordle ilisimatut i-
sumaKavigput aperKUt Kulåne o-
KautigineKartOK angertariaKardlu-
go, tåssa isumaKaramik ukiut nu-
narssuavta sermerssuaKarfigssame
kingugdlersåta perugtulerfigssara-
ukiut 2000-t matuma sujornagut
manarnit kiangnerusimagaluar-
poK
taimatut pasitsautaKarneK ukioK
1958-ime silarssuarmiut ilisimatuisa
atautsimordlutik misigssugkamikut
påsissåinik ilalerneKarsimassoK ku-
larnaitsumik påsinarsisimavoK erKor-
tugunartoK ilisimaneKalermat sordlo
Europame silåinaK Kristusip inungor-
nigsså ukiunik 1000-nik sujorKUtdlu-
go manékornit kiangnerusimagaluar-
toK, tåssalo ukiut tamåkuput sordlo
Danmarke åssersutigalugo bronzeal-
derimik ukioKaratdlarnerata nalait.
taimatut nigdlertikiartorsimaneK i-
noKutigit atautsit inuneråne malugi-
Sahara taimane naggorigsorssusima-
vok imaKaKalune kugpagssuaKardlu-
nilo. ukiut taimanikut Asiap Austra-
liavdlo akornåne Keaertarujugssuit
Sumatra, Borneo Javalo atassuinauv-
dlutik nunanut tåukuminga katingå-
ssutausimagaluarput kisalo Berings-
strædet Alaskap Sibiriavdlo avangnå-
ta avigsårutåt taimanikut ikerasausi-
mångikaluarpoK nunauvdlunile pa-
nertoK.
inuk sermerssuaKarnerup
nalane pilersimavoK
sermerssup kingunerisimassånik
nunat ingmingnut Kanigdlinerusima-
ssutut ilisimanerat inuit taimaner-
ssuaK siaruarnerusimaneranut agso-
rujugssuaK pissutausimavoK. Europap
KerKane nunat masarsuinangajaussut
umassorpagssue tingmiarpagssuilo i-
nungne piniarneKardluartarsimåput,
sordlo tugtut, mamutit, nånut avdlar-
sermerssup kingugdliup Kangiukiartulernerane i-
nuit pivdlugif påsissutigssaf ersserKingnerit piler-
simåput, sermerssuvdlo Kångiunerata nalåne er-
Karsauierssordluiik kussanartunik pilersiisisinauler-
simavdluiik — sordlo fitartagkanik pingårtunik
Kangåtane. uvane takuneKarsmåupui iaimaner-
ssuaK inussuf fitartagarisimassaif: sigsissoK mer-
Korssualik, nanoK, tugfut ivigarforfuf kisalo ai-
dliuvdlune „arnaK pinersorssuaK" Venus, mam-
mufe kisalo heste.
Fra den sidste istids begyndelse stammer de tør-
ste sikre spor at mennesket — og fra dens slut-
ning de første beviser på kunstnerisk virksomhed
i form af tegninger, i reglen på hulevægge. Her
er nogle eksempler: fra vensfre øversf uldhåret
næsehorn fra Colombiere, hulebjørn fra Les Com-
barelles, græssende rensdyr fra Limeuil, — ne-
derst „Venus” fra Willendorf, mammut fra Les
Combarelles og hest fra Limeuil.
luat angusimagai ilisimatut kvartæ-
re istid-imik taissagåta. nunarssu-
avta ingerdlausiane taimatut sisa-
mariardlune sermerssuaKartarsi-
massoK ilisimavarput.
nunarssup „pissusigssarisimaga-
luarpå“ kiagtorujugssusavdlune
nunarssup „inunerane“ sisamariar-
dlune sermerssuaKartarsimangmat
påsissariaKarput tåssaussut ardlåne
sumilunit pissusigssaK entordlugo i-
ngerdlassoKarsimånginerata kingune-
risimassai. nunarssup ukiuine kingug-
dlerne 1500 milliunine silåinaKarsima-
vugut kiagtumik nunarssup isuisigut
sermerssuaKarfiusimångitsunik KåKa-
nigdlo numikut aputaiuitsoKarsimå-
ngitsunik KåKaKarsimavdluta. ukiut
60 milliunit matuma sujornagut nu-
nane avanerssuarnltune sordlo Spitz-
bergenime manakut kiagtune nau-
ssartunik naussoKarsimagaluarpoK.
taimåitoKarsimagaluarnera månåkut
naussune ujarångorsimassune nuna-
nilo tamåkunane sujumorneKarsinau-
ssune takusinauvarput.
kisiåne ukiut kingugdlit 100—300
milliunit ingerdlaneråne nunarssuv-
dlo kiagtuinangajangmik silåinaKara-
luarfine akugtorujugssuångitsumik
pissoKartarsimavoK nunarssup Issile-
riatårneranik kinguneKartarsimassu-
mik, tamåkulo issingneruvfigissarsi-
massai avguaKatigigsitdlugit 20—30
milliuninik ukiunik sivisussuseKar-
tarsimåput. taimatutdle nunarssup i-
ssilerneruvfigissarsimassaisa kingug-
dlersåt Europap avangnåta Kavdlu-
nåtdlo nunåta månatut iluseKardluni-
lo issikoKalersimaneranut pissutausi-
massoK sujuliminit sivikinerusimavoK
ukiunik 1 milliunlnarnik sivisussuse-
Karsimagame.
ukiut tåuko nunarssup ingerdlau-
siane ukiunut avdlanut nalerxiutdlu-
git amerdlagissagssåungitdlat kisalo
sermerssuaKarfiusimassume kingug-
dlerme taimatordluinardle ukioKar-
tarsimangmat nigdlatårnerussunik u-
kiunik kiangnerussunik akuneKartar-
simassunik — nauk pissusitoKaussoK
erKordlugo kiåssuseKartarnerminit i-
nornerugaluartumik, amalo taima ki-
agtikaluariardlune sukaKissumik nig-
dlulertortarsimavdlune — ilisimatut
uvdluvtine isumaKalersimåput uvdlu-
me sermerssuaKarfigssap KerKane i-
malunit autdlarnersalerfiane inussu-
gut imalunit sermerssuaKarfiup nalå-
nitugut ukiutdle nalautsortumik kiag-
tisimårnerisa nalerpiåt erKorsimav-
dlutigo.
neKarsinåungilaK, taimåikaluartordle
avdlångoriartorneK ukiut tamaisa
malungniukiartortarpOK ugtortaiuåi-
narnikut arajutsissagssaunane. ukiut'
Kulit 1950-imit 1960-imut ukiunit ku-
linit avdlanit sordlo 1910-mit 1920-
mut kiangneruput, tåssalo taimatut
kiagtinerusimaneK erssiuteKarsima-
vok sårugdlit Kalåtdlit-nunåta imar-
tånut ångusimanerånik puissitdlo a-
vangnarparnerusimanerånik. kisiåne
nunarssup ingerdlausia ukiut atausi-
åkårdlugit maligtarineKarsinåungilaK
ilame ukiutdlunit Kulikutåginardlugit
ukiut 1000-likutait agssainertigut ta-
kuneKarsinaussut ingminermingnut
nalerKiuneKartarnerisigut. tamåkulu-
me najorKUtaralugit OKautigineKarsi-
naulerpoK nunarssup issilerneruvfigi-
simassamine akuniliutdlugulusoK ki-
agtisimårfigisimasså måna Kångiuki-
artulersoK.
nunarssuaic
sermerssuaKarnerup nalåne
ilisimatut tungåtigut påsissat tu-
ngavigalugit OKartariaicarpugut ki-
nguligssavut kiagsiortuåinartugssåu-
ngitsut. sermerssuaKarfiusimassoK ki-
ngugdleK perugtulermat Europap a-
vangnå, Asiap avangnå Nordamerika-
lo pingårtumik sermerujugssuarmik
KagdlerneKarsimåput, tåssa Norgip
avangnånit tuluit nunåt Irlandilo i-
léngutdlugit Ruslandip ilarujugssua
taputdlugo matusimavdlugit. serrher-
ssuaK tamåna ilåtigut 3000 meterit a-
nguvdlugit portussuseKarsimavoK. i-
mat Danmarkip kigdlinginitut sordlo
Vesterhave Østersølo månalo Europap
angnerssåta silagssånut aulajangissu-
ssartut taimane sermerssup nalåne ta-
mardluinarmik sermerssuarmik ivsso-
Kissumik KagdlerneKarsimåput. nu-
narssuvdlo ilåne nunarujugssuit. av-
dlat sermerssuarmik KagdlerneKarsi-
massut — sordlo Kalåtdlit-nunåt. A-
merika avangnardleK, Patagonia, Si-
biriap KerKa kangialo ima agtigissu-
mik serminigsimåput agdlåt imartait
månåkut imartåinit 105 meterinik at-
singnerulersimavdlutik,
Europap kujatå’tungå sordlo Kana-
llp erKågut ima imartakitsigisimavoK
agdlåt tuluit nunåt tikingajavigdlugo
nunångorsimagaluardlune. kisalo tai-
manerssuaK nunat orpigpagssuagdlit
KåKarssuit Alpinik taineKartartut ku-
jatåinit aitsåt autdlartisimåput tai-
manilo imaK Akugdlerssuan imarta-
kitsuararssusimavoK imardlo Kerner-
toK tasinausimagaluardlune. akerdli-
anigdle månåkut inoKajuitsorssuaK
pagssuitdlo kisalo Saharap Afrikavdlo
avangnåta nunartai taimanikut nag-
gorigsut månåkornit najoruminarne-
rujugssusimåput sordlume OKautige-
rigkavtitut imat angalanigssamut må-
nakornit akornutåungineruput ilåti-
gume agdlåt peKåsanatik.
ukiut tamåko atuneråne tupingnå-
ngitsumik sujuaissavut inuit Homo
sapiens Asiamit nunarssuarmut ta-
marmut siaruarsimåput sujulerisima-
ssatigdlo inuit kinguarsimaneroKissut-
dle Neanderthal-mennesker inanger-
simavdlugit nungutisimavdlugitdlu-
nit.
sermerssuaKarsimanerup kingorna
aitsåt — tåssa imat Kagfariartulersi-
mariarmata, nunarssuvdlo kiåssutsi-
migut avgornere avdlångoralermata
orpigpagssuit naulerdlutik sujornati-
gut orpigpagssuaKångikaluartune nu-
natdlunit naggorigsorssusimagaluar-
tut inoKajuitsorssuångorsimangmata
inussut ingminermingnut atåssuteKar-
nerat avdlångorsimavoK avigsåriartu-
lersimavdlutigdlo. tåssalo tamånar-
piaK pissutausimavoK inussut månå-
kutut avigsårtusimangmata pissutsi-
mikut issikumikut erKarsautsimikut-
dlo åssigingissuteKalerdlutik.
seuernup kiå
såkukinerulersimassoK?
sordlo autdlarKautåne OKautigeré-
rigput nunarssup sermerssuaKartar-
nere tatdlimat ilisimavavut tamarmik
4—5-eriardlutik kiangnerulårtunik a-
kuneKartarsimassut. kisiåne nunar-
ssup maunåinåkut kiåssusiata avdlå-
ngortarnera sumik patsiseKartarsima-
nersoK ilisimångilarput. nunarssuv-
dle kiåssusia seKinermik pissuteKar-
tarmat ilimagissariaKarpoK ukiut au-
lajangersimassut ingerdlaneråne se-
Kernup kissarnera migdlissarsima-
ssok, kisiåne tamåna ugpernarsavi-
savdlugo påsissutigssaKångilavut. tai-
måikaluartordle taimatut silåinaup
avdlångorsimanera kingugdleK ukiut
✓
10.000-t sujorKuterujugssuardlugit pi-
simångingmat — tåssa taimane Dan-
marke masarsuinangajaugatdlarmat
Skandinavialo sermerssuaKaratdlar-
mat påsissutigssaKarniåsavdlune a-
jornaviångilaK, pingårtumik ilisimav-
dlugo sermerssup nunap Kåne ilisar-
nausiussusimassai sule ersserKigsoru-
jugssungmata.
2