Tíminn - 12.08.1975, Blaðsíða 11

10
TÍMINN
Þriðjudagur 12. ágúst 1975
Þriðjudagur 12. ágúst 1975
11
HIN FORNU
TUN
A sl. ári kom út efnismikil bók,
sem ber heitiö Hin fornu tún.
Undirtitill er: Reykjavik I ellefu
aldir. Höfundur hennar er Páll
Lindal borgarlögmaður.
Þetta er saga höfuðborgarlend-
unnar og mannlifs hennar frá ár-
dögum landnáms til okkar daga.
Bókin er með svo að segja ótelj-
andi skýringamyndum.
Einkunnarorð bókarinnar eru
þetta ljóömál Eggerts Ólafsson-
ar:
„Ungir munu risa
i Reykjavik
og fræva hin fornu tún”.
Bókarhöfundur segir i inn-
gangi: „Oneitanlega er það mikil
dirfska af einum manni að taka
að sér að semja slika bók. I bók-
inni er fjallað um ýmis svið, sem
ég þekki litið til, en þar hef ég not-
ið ýmissa góðra manna, sem hér
verða ekki nefndir, en eru þó ekki
gleymdir. Um það, sem missagt
er, er ekki við þá að sakast, held-
ur mig einan. Það hefði vissulega
komið til álita að fela hópi manna
að semja rit þetta, en hætt er við,
að þá hefði það orðið mjög ósam-
stætt og hlutföll milli einstakra
þátta orðið ennþá hæpnari en er i
þessu riti.
Við samningu þessarar bókar
var það einna erfiðast að gera
upp milli einstaklinga, félaga og
stofnana, ákveða hverra geta
skyldi. Þar sem bókin fjallar um
Reykjavik er þeirra einna getíð,
sem sérstaklega hafa komið við
sögu eða málefni Reykjavikur:
brautryðjenda er fremur getið en
þeirra, sem siðar komu til. Ég
hefði gjarnan viljað geta ýmissa
þeirra, sem mótaö hafa þróun
mála, t.d. borgarfulltrúa og borg-
arstarfsmanna, umfram það,
sem gert er. Slikt hefði hins vegar
lengt bókina, sem þegar er orðin
lengri en upphaflega var ráðgert,
þvi þótti ekki fært að auka við að
þessu leyti.
Ekki verður komizt hjá endur-
tekningum. Vona ég að þær verði
ekki til sérstakra leiöinda. Reynt,
hefur verið aö færa upplýsingar
sem næst útgáfutima, þó nokkur
misbrestur sé á þvi.
Að lokum vil ég segja þetta:
Jónas B. Jónsson fyrrverandi
fræðslustjóri átti hugmynd að
bókinni. Stjórn rikisútgáfu náms-
bóka tók siðan að sér málið undir
forustu Kristjáns J. Gunnarsson-
ar. Borgarstarfsmenn hafa veitt
mikilsverða fyrirgreiðslu.”
I þessum inngangsorðum er
mikilsverð greinargerö frá hendi
höfundarins um afstöðu hans til
verkefnisins.
En hvernig hefur þá bókin tek-
izt?
Mér virðist i stuttu máli sagt,
að hún hafi tekizt afbragösvel.
Mér finnst furðulegt hversu
þessi rúmlega 200 blaösiðna bók
— i fremur smáu broti og þvi létt
á höndum og þægileg i meöferð —
inniheldur mikinn sögulegan heil-
steyptan fróðleik I máli og mynd-
um um Reykjavik, auðveldan les-
endum og aögengilegan.
Yfir bókinni i heild er sá létt-
leikablær, sem aðeins fylgir þeim
verkum, sem unnin eru af þeim,
sem valda verkefninu. Þessi létt-
leikablær gerir bókina skemmti-
lega, — jafnvel talnalesturinn.
Páll Lindal borgarlögmaður
Enginn ritar auðvitað stað-
reyndasögu byggöar án talna, en
tilreiðsla talna, sem venjulega
eru harðar undir tönn, getur gert
þær að hnossgæti, og svo er víðast
hvar i Hinutn fornu túnum.
Viðs vegar um land eru menn
nú að rita — eða láta rita sögu
byggöa sinna. Ég hef tekið dálit-
inn þátt i slikri söguritun. Hef
þess vegna ekki komizt hjá að
hugsa töluvert um þess háttar
viðfangsefni.
Nú þegar ég les Hin fornu tún
finnst mér, að þar megi margt af
læra fyrir þá, sem fást við
byggðasöguritun, ekki sizt um val
forgangsatriöa — niðurskipun
þeirra og samþjöppun. Þá er
einnig ómetanleg hin skilnings-
rika og hlýlega mennska.er þar
svifur yfir vötnunum i frásögn-
um. Hvað sem liður landkostum,
þá er auðvitaö mannlif hverrar
byggðar i aldanna rás aðalatriði
sögu hennar. Þess vegna er svo
mikilsvert að sá, er söguna segir,
hafi skilningsrika mennsku til að
bera.
Tilvitnanir i úrvals bókmenntir
eru mjög viða i bókinni. Lýsa þær
eins og vitar og leiðbeina með
birtu sinni. Eru lika skraut bók-
arinnar frá upphafi til loka
meginmáls.
Næst á eftir innganginum, sem
ég hef áöur vitnað I er þetta erindi
Einars skálds Benediktssonar, úr
kvæði þjóðminningardagsins
1897:
„Þar fornar súlur flutu á land
viö fjarðarsund og eyjaband
þeir reistu Reykjavik.
Hún óx um tiu alda bil,
naut alls, sem þjóðin hafði til,
varö landsins högum lik. —
Og þó vor höfn sé opin enn
og ennþá vanti knerri og menn,
við vonum fast hún vaxi senn
og veröi stór og rik.”
Tómas Guðmundsson er skáld
Reykjavikur „umfram alla
aðra”, eins og segir i bókinni. Til
hans er þar að sjálfsögðu vitnaö:
„Þln er borgin björt af gleði.
Borgin heit af vori og sól.
Strætin syngja. Gatan glóir.
Grasiö vex á Arnarhól”.
Með töfrandi ljóölist sinni hefur
Tómas Guðmundsson sannað höf-
Gömul mynd frá Reykjavik
uðstaðarbúum að borgin þeirra
tilheyrir hinni fögru veröld.
Meginmáli bókarinnar lýkur
með þessari slyngu meinfyndni
Steins Steinars frá 1958 um að-
dráttarafl Reykjavikur:
„Þar eru fleiri en strákfifl eins
og ég, ásamt öllum vinnukonum
heillar kynslóðar, sem hún hefur
seitt til sin og skilar aldrei aftur.
Hún hefur dregið svo átakanlega
á tálar gamla héraðshöfðingja og
dannebrogsmenn út um byggöir
landsins, að þeir hafa rifið sig upp
frá búum sinum, selt aleigu sina
fyrir slikk til þess eins að verða
götusóparar, rukkarar eða
stefnuvottar i Reykjavik. Slikt er
ægivald þessarar borgar yfir
hjörtum mannanna.”
Þaö er sama hvort maöur er
þéttbýlis- eða strjálbýlissinni,
eins og kallað er, hann á erindi
við „Hin fornu tún”,ef hann vill
verða fróður um þjóðlifið, af þvi
að það er laukrétt, sem þar segir:
„Sá, sem ekki kann skil á þróun
Reykjavikur, getur varla öðlazt
sanna mynd af þjóðlifinu I heild”.
Þetta er uppsláttarbók. Henni
fylgir „Nafna og atriðisorða-
skrá”, sem auðveldar uppslátt-
inn.
Bókin er af miklu mannviti
gerð. Lesandanum er þar viða
gert haglega hægt um vik.
Karl Kristjánsson.
Frá höfninni I Reykjavlk (Mats Wibe Lund)
Lárus Jónsson:
UPPSALABRÉF
Ég sé i Timanum, að súmir
höfðu óttazt að ráðstefna S.Þ.,
sem haldin var I Mexikó, myndi
i allt of litlum mæli snúast um
mismun kynjanna. Satt að segja
sýnist mer þaö vera að stökkva
langt yfir skammt, að halda
heimsþing til þess að rökræða
um þann muninn. Þeim mun
þýðingarmeira er það að ræöa
mismunun kynjanna. öllu þýð-
ingarmeira er þó, að hver liti I
eigin barm og rannsaki ástandið
heimafyrir heldur en að hlaupa
til Mexikó og eiga þar I orða-
skaki við náungann handan
jaröarhvelsins.
Ekki veit ég hvaða rök hnigu
að þvi, að ráðstefnan var haldin
I Mexikó. 1 minum huga er
Mexikó það land, þar sem
Ölympiuleikar voru haldnir
fyrir nokkrum árum og þar sem
tjaldað var auglýsingaspjöldum
meðfram akveginum frá flug-
velli inn i borg, til þess að aöall
æsku allra landa skyldi ekki
þurfa að sjá hvernig konur og
börn, hundar, hænsni og svln
búa þar I úthverfunum, enda
hefði kannski einhverjum í hópi
hinna ungu afreksmanna flökr-
að við eihhverjum veizlunum.
Ég hef ekki séð þess getið, hvort
fulltrúum á kvennaþinginu hafi
verið treyst til þess að sitja
veizlur móttökunefnda eftir að
hafa séð hvernig alþýða manna
lifir.
Héðan af man ég kannski
Mexikó sem landið, þar sem
forsetinn kom allri heimsbyggð-
inni á óvart með þvi að opna
ráöstefnuna með skeleggri
ræðu, þar sem hann fjallaöi um
jafnréttismál kynjanna af sllkri
róttækni, að undrum sætti. Siö-
an gaf hann góðum gestum sln-
um gjafir. Sænski forsætisráð-
herrann (karlm) fékk bók eina
gullfallega um Mexikó, land og
þjóð, aðalfulltrúi Svla, ráðherra
þróunarhjálpar, (kvenm) fær
brúðu, gullfallega.
Auðvitað er það illkvittni hel-
ber, þegar ég undrast nokkuð
þann söfnuð forseta-, forsætis-
ráðheriQ- og einræðisherrafrúa,
-dætra og -systra, sem fylltu
þingnefndir margra landa.
Þarna var frú Sadat frá
Egyptalandi, frú Rabin frá
ísrael, systir Iranskeisara, frú
Bhutto frá Pakistan, heil hjörö
kvenkyns ættmenna Jomo Keny
atta frá Kenia og svo
mexikanska forsetafrúin, sem,
skv. frásögn Sigriðar Thorla-
cius i Tlmanum, var áhugasöm
og fylgdist vel með. Auðvitað
hefur ekkert þessara landa átt
völ annarra kvenna. sem til
jafns við þessar skilja vanda-
mál kynsystra sinna heima-
fyrir, eða eru færari að flytja
mál þeirra á alþjóðavettvangi.
Eftirtektarvert er hve hleypi-
dómar geta hlaupið með jafnvel
athugult fólk I gönur. Svo er t.d.
átalið I sænskum blööum, hve ó-
mögulegt það var, að fá aust-
ur-evrópsku fulltrúana til að
viðurkenna að misrétti væri til
hjá þeim milli kynjanna. Þaö er
að sjá sem þessu sé ekki trúaö
almennilega, og þó er jafnréttið
komið á svo hátt stig i Ung-
verjalandi t.d., að þar ná konur
eftirlaunaaldri fimmtugar, en
karlmenn sextugir! 1 Kina eru
öll slik vandamál leyst fyrir
löngu, og auðvitaö hrein tilvilj-
un, að á þeim dagheimilum
fyrir börn, sem tengd eru vinnu-
stöðunum til þess að tryggja
foreldrum jafna aðstöðu, á þeim
vinna bara konur.
Vlða hefur verið fjargviðrast
út af þvi, að mikið var deilt um
mál, sem sumum iðnaðarþjóð-
unum þótti óviökomandi. Auð-
vitað eru alltaf skiptar skoðanir
um það hvað sé viðkomandi og
hvað sé óviðkomandi, þegar svo
margar og óllkar þjóðir þinga.
Ættum við þó ekki að geta skilið,
að mörgum fulltrúum vanþró-
aðra landa þótti næsta tilgangs-
laust að fjölyrða um kvennamál
eða kynja, á meðan að bæði
maður og kona horfa upp á það,
Lárus Jónsson
að börn þeirra deyja, eöa ná aö-
eins takmörkuöum þroska — af
næringarskorti. Þess vegna
kröfðust þeir, að áherzlan yröi
lögð á nýtt efn^fegskerfi I
heiminum. Á móti þessu lögðust
ýmis riki og af breytilegum á-
stæðum. Sum iðnaöarveldi sáu
veldi sínu (sem oft byggir á fá-
tækt fátækra þjóða) hætt, önnur
riki töldu, aö yröi aðaláherzlan
lögð á efnahagskerfið yrði það
notaðsem tylliástæða til þess að
gera litið sem ekki fyrir konurn-
ar, enda ekki nauösynlegt að
biða þess að heimsvaldastefna
USA biði algjört skipbrot áður
en tekin væri upp barátta gegn
löglegri misþyrmingu
eiginkvenna, giftingu (sölu) 12
ára dætra o.fl. — þ.e. gegn öllu
þvi sem lögum skv. skipar hinni
giftu konu I mörgum löndum á
bekk með búfénaöi og hinni ó-
giftu á bekk með söluvarningi
e.t.v. um það bil sem kynbóta-
peningur.
Hörmulegt er, að ályktun
þingsins skyldi hafa að geyma
sérstaka fordæmingu á sion-
isma, sem þar er talinn meöal
fyrirbæra, sem standa i vegi
fyrir jafnræði milli kynjanna.
Mér sýnist þetta hörmulegt af
tveimur ástæðum. 1 fyrsta lagi
vegna þess, að hér hefði átt að
leggja öll trúarbrögð að jöfnu.
Trúarbrögö yfirleitt setja kon-
una skör lægra manninum.
Kristni er þar engin undantekn-
ing, og sionisminn varla verri
en önnur trúarbrögö I þvl efni.
Hin ástæðan er sú, að hér lágu
engar trúarlegar aðeins póli-
tiskar yfirveganir að baki.
Auk þeirrar ræðu Mexikófor-
seta, sem ég nefndi, vakti ræða
aðalfulltrúa Ástraliu mesta at-
hygli. Aðalfulltrúinn er ráð-
herra, fer með kvennamál, og
vil ég gjarnan trúa þvi, aö hún
sé athafnasöm, þvl að athafna
mun þörf I þvi nýbyggjalandi
Astralíu.
Eva Moberg heitir blaöakona
sænsk, sem tók þátt I þinghaldi
þar I Mexikó og hefur ritað um
þetta I blað samvinnumanna,
VI. Henni þótti, eftir að hafa
heyrt þessar tvær ræður, heldur
litið koma til ræðu Olofs Palme.
Það er auövitað leitt fyrir okk-
ur, sem teljum hann nokkuð
dugandi forsætisráðherra.
Huggun má okkur þó vera, að
þannig verður bilið milli orða og
athafna örlitið minna.
Nú mun það mála sannast, að
það er ekki bara vegna lág-
mæltrar ræðu, sem bilið milli
orða og athafna kannski er
minna hjá Palme en hjá mörg-
um öðrum. Um nokkurt árabil
hefur setið að störfum nefnd eða
ráð fyrir jafnræði kynjanna.
Ráð þetta heyrir beint undir
ráðuneyti forsætisráðherra, og
til þess að undirstrika alvöruna
var ráöuneytisstjórinn fyrsti
formaöur. Auk starfsfólks hefur
ráðið sér til fulltingis hóp
kvenna úr hinum ýmsu stéttum
og frá hinum ýmsu landshlut-
um. Hlutverk þessa hóps er aö
trýggja tengsli ráösins viö kon-
ur hversdagsllfsins úti I at-
vinnulífiriu, gagnrýna og styðja
ráðið, allt til þess aö ráöiö sjálft
skuli ekki sitja ráðalaust og ein-
angrað I ráðurieytinu I Stokk-
hólmi.
Það er eins og gengur, að
mörgum þykir sem lltiö liggi
eftir ráðið ennþá. Þó hefur það
safnað miklum og margvlsleg-
um upplýsingum um stöðu kynj-
anna I þjóðfélaginu. Þessar
upplýsingar eru sjaldan upp-
örvandi, ástandið er vægast
sagt bágt. Ýmsar tillögur til úr-
bóta hafa þó verið lagðar fram,
sumar jafnvel komið til fram-
kvæmda. Mesta þýðingu trúi ég
að ráöiö hafi haft sem hug-
myndagjafi. Það hefur átt
frumkvæöiö aö margvlslegum
umræöum og kastað fram
mörgum hugmyndum. Dag-
heimili fyrir börn er eitt prakt-
iskt atriöi, sem ræöur miklu um
raunverulegt jafnræði foreldra
varðandi atvinnumöguleika.
Þar hafa þó sveitarfélög siðasta
orðið og hafa oft valdiö von-
brigðum og brugðiö fæti fyrir
framfaratillögur. Ein möguleg
lausn á þeim vanda er að rikið
taki á sig stærri hlut af kostnaöi
við dagheimilin, e.t.v. launa-
kostnað svipað og gert er um
skólana.
Fremst af niðurstöðum ráðs-
ins er þó sú sjálfsagða, aö litil
von er til þess að hægt sé að
breyta stöðu konunnar nema
staða mannsins breytist einnig.
Þá er ekki átt við hlutfallslega
stöðu gagnvart konunni, heldur
algjöra breytingu á afstöðu
gagnvart heimilishaldi og öllu
þvi er þar að lýtur. Ein raunhæf
ráðstöfun i þessa átt er sú, að
það sem áður var réttur móöur-
innar einnar að fá fri fra vinnu
með svo til fullum launum I sjö
mánuði eftir barnsburð er nú
réttur beggja foreldra, þ.e. for-
eldrarnir mega skipta þessum
sjö mánuðum á milli sln að eigin
geðþótta. Hér kemur þó afstaða
— hleypidómar — karlmanna i
ljós, þvi ennþá sem komið er eru
þeir ekki ýkja margir feðurnir
sem hafa notfært sér þetta. Von
er þó til þess að þetta lagist meö
timanum. T.d. hefur einn borg-
arstjóri tekið sér föðurorlof.
Annaö atriði, sem ég trúi að
jafnræðisráðið hafi kastað
fram, er almenn stytting vinnu-
tima I 6 tima á dag 5 daga á
viku. Slíkt mundi gjörbreyta
möguieikum beggja foreldra
og eiga hlutdeild i uppeldi
og þroska barna sinna. En slikt
kostarmikið. Alþýöusambandiö
hefur reynt að malda I móinn, til
þess fý?st og fremst, að fólk
skuli gera sér grein fyrir þvi
hvilikt stökk þar sé um aö ræöa,
og að það verði að borga á ein-
hvern hátt. Kemur slik stytting
vinnutimans til með að auka á-
iag á fólk i vinnunni, auka þar
meö slysahættu og aðra van-
heilsu, sem leiðir af of miklu á-
lagi? Onnur spurning er sú
hvort sllk breyting efli það sjón-
armiö að vinnan sé I sjálfu sér
eitthvaö illt, sem ekki verði
undan flúið. Verkalýðshreyfing-
in vill gjarnan stefna I hina átt-
ina, að vinnan sé I sjálfu sér
eitthvað gott, þroskandi fyrir
manninn, og þvl jákvæður þátt-
ur I lifir.u. Þess vegna er talaö
um rétt einstaklingsins til þess
að fá vinnu. Atvinnuleysisbætur
eru þvi neyðarlausn, ekki bara
af efnahagsástæðum, heldur og
öllu fremur af sálarlegum og fé-
lagslegum ástæöum. Þess
vegna er það vinnustaðurinn og
vinnutilhögun sem eigi að
breyta til þess að gefa öllum
kostá verkefnum sem þeim geti
fundizt meining i aðframkvæma
Aukiö álag vilja menn helzt ekki
þurfa að óttast. Umræöurnar
um 6 stunda daginn eru á byrj-
unarstigi, margs er að gæta og
skoðanir skiptar. Hann er þó
markmiö að stefna aö. Kannski
erum við þar um 1990.
A mörgum öðrum sviöum
erum viö miklu nær byltingu i
atvinnulifinu hér. Hin siðustu
misseri hafa mörg ný lög verið
sett, sem breytt hafa aöstöðu
vinnuþega gagnvart vinnuveit-
anda. Aðalatriðið er þó eftir, er
á leiöinni. Kannski verður þaö
efni i bréf, þegar við vitum
betur hvernig sú réttarbót litur
út.
Fyrsta dag ástústmánaöar 1975