Tíminn - 12.10.1975, Blaðsíða 11

Sunnudagur 12. október 1975
TÍMINN
n
Breytingarnar koma yfirleitt
siðast fram á ytri kynfærum
(vulva) og á leggangnaopinu
(introitussvæðinu): þar verður
rýrnun á skapafellingum og
þrengsli i leggangnaopi. Einnig
rýrnar slimhúð þvagrásar og
blöðruþríhyrnu. Rýrnun vöðva-
fruma og veiklun stoðíefs veldu.
þá oft legsigi.
Einkenni
Menn greinir mjög á um hve
stör hluti kvenna fær óþægindi á
þessu timabili og nefndar eru töl-
ur frá 10 og upp i 75%. Liklega
stafar ágreiningurinn af þvi, að
menn eru ekki sammála um hver
einkennanna séu i beinu sam-
bandi við hormónabreytingar á
timabilinu kringum tiðahvörfin.
A þessu timabili fá u.þ.b. 20%
allra kvennaþað mikileinkenni að
þær leita læknis. Einkennin eru
margvisleg og hættir mönnum til
að setja öll óljós einkenni hjá kon-
um um fimmtugt i samband við
breytingatimabilið.
Sum einkennanna, þ.e.a.s. ein-
kennin frá kynfærum, er unnt að
setja I beint samband við breyt-
inguna á hormónastarfsemi
likamans. Oðrum einkennum er
venjulega skipt i þrennt: Ein-
kenni frá ósjálfráða taugakerf-
inu, geðræn einkenni og einkenni
frá efnaskiptum.
Einkenni frá
kynfærum
Eins og að ofan greinir er
minnkuð progesteronmyndun
höfuðeinkenni premenopausis.
Myndun östrogena er oftast
minnkuð.engetur veriðeðlileg og
jafnvel aukin. Ef östrogenmynd-
unin er minnkuð, þá getur ano-
vulatio valdið blæðingahléi i 2-6
mánuði. Ef saman fer eðlileg eða
aukin östrogenmyndun annars
vegar og ekkert egglos hins veg-
ar, getur það leitt til ofvaxtar i
legslimhúð. Sé slik slimhúð skoð-
uð I smásjá sjást útþandir blöðru-
laga kirtlar, sem eru einkenn-
andi. Er þetta nefnt hyperplasia
glandulo-cystica og kliniska
myndin hefur verið kölluð metro-
pathia hæmorrhagica cystica.
Þótt egglos verði, geta orðið
blæðingatruflanir ef starfsemi
gulbúsins er ófullnægjandi og
progesteron skortir þar af leið-
andi. Einkum er þá um að ræða
tlðari blæðingar og smáblæðingar
stuttu fyrir tiðir. Einnig getur
tiðamagn aukist. Ofangreindar
blæðingatruflanir Myoma uteri
vaxa oft á þessum aldri og valda
blæðingum.
Ef kona á pre-menopausis-aldri
fær milliblæðingar, þá er nauð-
synlegt að rannsaka hana vel.
Þarf þá að gera gynecologiska
skoðun, taka sýni til frumufræði-
legrar rannsóknar og stundum
þarf að skafa legið til þess að
reyna að útiloka illkynja sjúk-
dóm. Krabbamein i leghálsi er al-
gengast á þessu aldursskeiði og
tiðni krabbameins i legbol eykst
mjög úr þvi að konur eru komnar
yfir fertugt.
Tiðaspenna (pre-menstrual
tension) er mun algengari á þessu
aldursskeiði en hjá ungum konum
oger skýringarinnar sennilega að
leita i minnkandi progesteron-
myndun. Eftir tiðahvörf verður
slimhúðin i leggöngunum þynnri
og þurrari en áður, og þá um leið
viðkvæmari fyrir bakteriusýking-
um. Konur fá þá oft svonefndan
kolpitis senilis, en honum fylgir
útferð og sviði. Einnig er algengt,
að konur fari að finna til sársauka
við samfarir. Kraurosis vulvae
getur gert samfarir ómögulegar
og stundum koma fram hvftflögu-
breytingar á vulva, sem fylgir
kláði.
Einkenni frá ósjálf-
ráða taugakerfinu
Einkenni frá ósjálfráða tauga-
kerfinu eru mjög algeng á þess-
um árum og eru þau mest áber-
andi á stuttu timabili i kringum
tíðahvörfin. Er þá um að ræða
vasomotorisk einkenni, þ.e.a.s
einkenni frá þvi vöðvakerfi, sem
dregur saman og vikkar út æðar.
Einkennin lýsa sér i þvi, að blóðið
eins og þýtur upp i höfuðið og
veldur þvi, að sjúklingarnir
roðna snögglega. Af svipuðum
órsökum svitna þessir sjúklingar
oft snögglega og er þá fyrst og
fremst um að ræða nætursvita.
Þessir sjúklingar geta fengið
kuldatilfinningu og stundum, fá
þeir subjectiv hjartaeinkenni, svo
sem harðan hjartslátt, sem oft
fylgir hitakófunum. Tiðni þessara
einkenna hefur ekki verið nægi-
lega könnuð.
Á árunum 1930-1940 voru ýmsar
rannsóknir gerðar, en niðurstöð-
urnar voru mjög breytilegar.
Sumir héldu þvi fram, að aðeins
2% kvenna fyndu fyrir þessum
einkennum, en aðrir töldu að 80%
þeirra fyndu fyrirþeim. Neugart-
en og Kraines (’65) rannsökuðu
konur á ýmsum aldri, frá gelgju-
skeiði og fram að sextugu. Þeir
komust að raun um, að hitakóf og
sviti væru mun algengari á árun-
um eftir tiðahvörf, en á öðrum
aldursskeiðum. Afturá móti væru
önnur einkenni, sem áður voru oft
sett i samband við tlðahvörf, svo
sem þreyta, höfuðverkur,
gleymni og svefntruflanir, jafn
algeng á öðrum aldursskeiðum.
Davis (1964-1965) rannsakaði
einnig þessi atriði og heldur þvi
fram, að einungis vasomotorisku
einkennin eigi rætur sinar að
rekja til tiðahvarfanna.
Um orsakir þessara einkenna
er ekki vitað með vissu. Ekki er
unnt að skýra þau með skorti á
östrogenum þvi einkennin eru
óþekkt hjá sjúklingum með litla
östrogen-framleiðslu af öðrum
orsökum (t.d. vanvirkni i heila-
dingli og hypothalamus). Ekki er
heldur unnt að skýra þau til fulls
með aukinni gonadotropinmynd-
un, þvi margar konur, sem hafa
hátt gonadotropinmagn I blóði, fá
engin hitakóf. Sennilega er orsak-
anna að leita i starfsemi hypo-
thalamus. Öþægindin eru mjög
mismikil. Konur, sem úr hafa
verið fjarlægðir eggjastokkarnir
stuttu eftir tiðahvörf fá hvað mest
óþægindi.
Geðrænar truflanir
Taugaveiklun, óróleiki, þung-
lyndi og örar geðsveiflur eru al-
geng fyrirbæri á breytingaskeið-
inu. Vafasamt er hvort orsakanna
er að leita i hormónabreytingum
eða hvort um er að ræða byrjandi
ellibreytingar. Sennilega eru
orsakirnar margþættar og flétt-
ast þar saman bæði innri og ytri
þættir. Flestir eru sammála um,
að skapgerð sjúklinganna skipti
meginmáli. Þannig fá örgeðja,
kviðakjarnar og úthaldslitlar
konur meiri óþægindi á breyt-
ingatimabilinu, en aðrar. Sumar
konur fyllast skelfingu við til-
hugsunina um, að blæðingarnar
séu endanlega að hætta og þær
séu að verða ófrjóar. Aðrir óttast,
að kynlif þeirra breytist til hins
verra.
Margar ranghugmyndir eru
bundnar breytingartimabilinu,
bæði sem arfleifð frá fyrri timum,
og einnig er sú tilhneiging
nútimafólks að halda dauðahaldi i
æsku og hreysti til þess fallin að
auka kvfða. Kynorkan minnkar
hjá báðum kynjum er á ævina lið-
ur. Margar konur telja að kynlifi
þeirra sé lokið um leið og
blæðingar hætta, en gagnstætt þvi
sem margir halda, þá er kynlifið
ekki nema að nokkru leyti bundið
kynkirtlunum. Ýmsar hafa ekki
fengið þá lifsfyllingu, sem þær
dreymdi um og þeim erframtiðin
likust eyðimörk án vinja.
A þessum árum eru börnin oft
orðin fullorðin og flytja að
héiman og við það einangrasi
konurnar oft félagslega. Kielholz
(1959) lýsti breytingartimabilinu
sem ,,Zeit der Verluste”. Konur,
sem eiga auðvelt með að blanda
gerði við annað fólk og hafa nóg
fyrir stafni og næg áhugamál,
losna yfirleitt við ofangreindan
vanda.
Vafalaust er þó samband milli
hormóna likamans annars vegar
og geðheilsu hins vegar. Allir
vita, að hormónasjúkdómar geta
valdið geðtruflunum t.d. veldur
myxoedema stundum psykosis.
Kynhormónar hafa lika áhrif á
geðheilsu og er tiðaspennan gott
dæmi um það. En það er erfitt að
finna beint samband milli
hromónajafnvægis likamans á
breytingatimabilinu annars veg-
ar og geðrænna einkenna hins
vegar. Oft er þó augljóst óbeint
samband þar á milli, t.d. getur
dyspareunia eyðilagt ánægju af
samförum, siðan i kjölfar þess
fylgt alls konar erfiðleikar. Oft
verða konurnar þunglyndar og
kviðnar. Paranoid-einkenni geta
komið fram, en það er sjaldgæf-
ara. __
A siðari árum hafa menn horfið
frá þvi að nota hugtakið psykosis
klimakterika, eins og reyndar
aðrar geðsjúkdómsgreiningar.
sem tengdar eru ákveðnu aldurs-
skeiði.
Skiptar skoðanir eru um, hvort
geðtruflanir eru algengari á
breytingartimabilinu, en á öðr-
um aldursskeiðum. Vinberg
(1957) komst að þvi, að konur á
aldrinum 45-50 ára lágu sjaldnar
á geðdeildum en konur úr yngri
aldursflokkum. Það er þvi heppi-
legra að nota hugtökin neurosis
eða psykosis hjá konu i
klimakterium i stað neurosis eða
psykosis klimakterica.
Einkenni frá
efnaskiptum
Tiðnisumra lyflæknissjúkdóma
eykst en annarra minnkar á ár-
unum fyrir og eftir tiðahvörfin. Af
þessum sökum hafa ýmsir álitið,
að beint orsakasamband væri
þarna á milli. Hvað flesta þessa
sjúkdóma áhrærir hefur ekki tek-
istað færa sönnur á að svo sé. Svo
unnt sé með vissu að skera úr um
þetta er nauðsynlegt að gera
viðtækar prospektivar rannsókn-
ir, en engar slikar rannsóknir
liggja fyrir. Þess vegna verður að
notast við óbeinar sannanir.
Þrátt fyrir ofanskráð eru likur
á, að tiltekin hrörnunareinkenni
geti ágerst, þegar hormónafram-
leiðsla eggjastokkanna hættir.
Þetta á fyrst og fremst við um
osteoporosis og hjarta- og æða-
sjúkdóma.
Albright et al. (1941) bentu
fyrs.tir manna á, að osteoporosis i
hryggjarliðum er miklu algeng-
ara hjá konum enkarlmönnum og
að flest tilfellin koma fram eftir
tiðahvörf. Nefndu þeir sjúkdóm-
inn „menopausal osteoporosis”.
Með osteoporosis er átt við
ástand, þegar beinamassinn er
minnkaður en beinið heldur þrátt
fyrir það eðlilegri efnasamsetn-
ingu og þar með kalkinnihaldi.
Nú orðið er ljóst að rýrnun
beina er almennur fylgikvilli ell-
innar (Newton-John og Morgan,
1968). Rannsóknir, sem gerðar
hafa verið i Bandarikjunum
benda tilþess,að unnt sé röntgen-
ologiskt að sýna fram á
osteoporosis hjá 5. hverri konu á
aldrinum 50-54 ára. Sömu
rannsóknir benda til þess, að 80%
af öllum osteoporosu-tilfellum
séu konur i postmenopausunni.
Sýnt hefur verið fram á hækk-
aða tiðni osteoporosis hjá konum,
sem hætta ungar að hafa á klæð-
um, eða eggjastokkarnir hafa
verið fjarlægðir úr og þær ekki
fengið östrogenmeðferð eftir á
(Meema et. al. 1965). Þær sem fá
östrogenmeðferð verða siður
fyrir óþægindum og hætta að
styttast. Sömu höfundar (Meema
et. al. 1968) og aðrir (Davis et al.
1970) hafa sýnt fram á, að beina-
búskapur þeirra postmenopausal-
kvenna, sem fá östrogen er miklu
betri en hinna, sem ómeðhöndlað-
ar eru. Gallacher og Nordin
(1972) álitá sannað, að skortur á
östrogenum ráði úrslitum um að
koma af stað eða flýta fyrir
postmenopausal-beintapi. Sömu
höfundar telja einnig, að
östrogen-efni minnki næmi beina
fyrir parathyroid-hormónum.
Vitað er, að hætta á hjarta- og
æðasjúkdómum eykst með hækk-
andi aldri og, að karlmenn fá oft-
ar þessa sjúkdóma en konur. Mis-
munurinn milli kynjanna minnk-
ar þó með hækkandi aldri og
munurmilli kynja ereinnig minni
meðal þeirra sem búa við léleg
lifsskilyrði.
Bandariski læknirinn Tracy
(1966) sýndi fram á, að fram að
fimmtugu eru dauðsföll af völd-
um mb. cordis arterio-scleroticus
6sinnum algengari hjá körlum en
konum.Eftirtiðahvörfin minnkar
munurinn smám saman og eftir,
að náð er 85 ára aldri er dánar-
tiðni úr þessum sjúkdómi jöfnhjá
báðum kynjum.
Eftir tiðahvörf eykst blóðfita
verulega. Jafnframt lækkar
cholestreol og phospholipidar hjá
geltum konum, ef þeim er gefið
östrogen. Þessi atriði og reyndar
fleiri benda til þess, að östrogen
sé á einhvern hátt vörn gegn
arterio-sclerotiskum sjúkdómum
ihjarta og æðum, Ef unnt reynist
að skýra þetta iamband nánar
verður e.t.v. hægt að finna ráð til
að draga úr æðakölkun.
Meðferö
Konur á breytingaskeiði þarfn-
ast iðulega læknishjálpar. Að yisu
verður að lita á breytingaskeiðið.
sem eðlilegt hrörnunartimabil, en
Framhald á bls. 39
nokkuð
fyrir peningana
ATHUGIÐ BARA VERÐIN
SHODR
685.000
Verð til öryrkja CA KR,
SHODR
IWL
Verd
shoor
co^ííOR
Verö til öryrkja CA KR. 622.000
Sérstakt
hausttilboð!
BÍLARNIR ERU AFGREIDDIR
Á FULLNEGLDUM BARUM
SNJÖDEKKJUM.
TEKKNESKA BIFREIÐAUMBOÐIÐ
Á /SLAND/ H/F
AUÐBREKKU 44-46 KÓPAVOGI SÍMI 42600,
Hóþrýstivindur
istærðum2,31—2,7t—3,2 tonn.
Hifingahraði frá 18 m/min — 36 m/min.
Hentugar sem löndunarvindur á krana og
bómur fiskiskipa o. fl.
Meðal skipa sem nota Pullmaster eru
Guðmundur RE, Gullberg VE, Huginn VE
og Runólfur SH. Með mjög góðum
árangri.

MASTER H
UMBOÐIÐ
VÉLAVERKSTÆÐIÐ
VÉLTAK H/F
sími 86605 — 86955