Tíminn - 14.10.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Þriðjudagur 14. október 1975.
Iðnaður er safnheiti yfir
margar mjög fjölbreyttar at-
vinnugreinar. Þessar greinar
búa við ólik skilyrði, hvað snert-
ir markað, hráefni, vinnuafl og
aðrar aðstæður.
Iðnaður skiptist i þrjá höfuð-
flokka: Framleiðsiuiðnað, fisk-
vinnslu og þjónustuiðnað.
Starfssvið starfshópsins er
framleiðslu- og þjónustuiðnað-
ur, en um fiskvinnslu er fjallað
af öðrum starfshópi. t fram-
ieiðsluiðnaði er að jafnaði fram-
leitt á iager, en f þjónustuiðnaði
er framleitt eftir pöntunum cða
unnið við viðgerða- og viðhaids-
starfsemi.
Framleiðslu- og þjónustu-
iðnaður er, hvað mannafla,
veltu og hlutdeiid í þjöðarfram-
leiðslu snertir, næst stærsta at-
vinnugrein þjóðarinnar á eftir
þjónustustarfsemi (verzlun,
samgöngur, opinbcr þjónusta,
o.fl.). Hann er um 38% fjöl-
mennari en fiskiönaður og fisk-
veiðar samanlagt og um 74%
fjölmennari en landbúnaður
miðað við árið 1972. Framlag
framleiðslu- og þjónustuiðnaðar
til brúttó þjóðarframleiðslu var
um 28% hærra en framlag fisk-
iðnaðar og fiskveiða og uin 188%
hærra en framlag landbúnaðar
árið 1972.
Verðmætisaukning á mannár
árið 1972 var 570-580 þús. króna i
framleiðslu- og þjónustuiðnaði,
540 þús. kr. i fiskiönaði, 740 þús.
kr. i fiskveiðum og 350 þús. kr. i
landbúnaði.
Verðmæti útfluttra iðnaðar-
vara var 15.5% af heildarút-
flutningsverðmæti þjóðarinnar
árið 1973. Framlag fiskiðnaðar
og fiskveiða var 51.3%, en land-
búnaöur 2%.
Framleiðslu- og þjónustu-
iðnaður er hornreka í þjóðfélag-
inu, hvað snertir allar aðgerðir
hins opinbera. Flestar aðgerðir
i efnahagsmáium eru miðaðar
við hagsmuni sjávarútvegs og
landbúnaðar og við byggða-
stefnu.
Gengisskráning islenzku
krónunnar er miðuð við fiskafla
og fiskverð, og yfirlcitt þannig
háttað, að litt fýsilegt er að
flytja út iðnaðarvörur. Byggja
þvi flest iðnfyrirtæki starfsemi
sina á heimamarkaði. Smæð
hans leyfir venjulega ekki notk-
un þróaðra og stórvirkra fjölda-
frainleiðsluaðferða.
Staöa isienzks iðnaðar á inn-
anlandsmarkaði var vernduð
með innflutningshöftum og toil-
vernd. Nú eru höftin horfin og
toliarnir að hverfa vcgna aðild-
ar að EFTA og samninga við
EBE, þannig að samkeppni við
erlendan iðnvarning eykst stöð-
ugt. Rikisvaldiö ákvarðar með
aðgerðum sinum eða aðgerða-
leysi svo marga og þýðingar-
mikla þætti, er snerta rekstur
fyrirtækja, að það er einungis
að takmörkuöu leyti á valdi
fyrirtækjanna sjálfra að ráða
samkeppnishæfni sinni.
Aðgerðum var Iofað af hálfu
hins opinbera tii þess að bæta
stöðu iðnaðarins, á meðan toll-
vernd og höft væru aö hverfa
þannig að iðnaðurinn gæti búið
sig unilir að mæta erlendri sam-
keppni. Lítið hefur hins vegar
orðið úr framkvæmdum vegna
hefðbundins forgangs sjávarút-
vegs og landbúnaðar og skiln-
ingsleysis á nauðsyn þróunar
iðnaðar.
Ekkert liggur fyrir um
hvenær stjórnvöld hyggjast
fella niður tolla á ýmsum mikil-
vægum aðföngum, hráefnum og
vélum, sem falla utan tollskrár-
númera, sem eingöngu eða
aðallega innifela aðföng til
iðnaðar.
Afskriftareglur samfara óða-
verðbólgu hindra nauðsynlega
eigin fjármyndun i iðnaði og
fjárfesting í atvinnufyrirtækj-
um, er ekki samkeppnishæf við
önnur sparnaðarform í landinu.
Vextir af rekstrarfé eru um
36% hærri i iðnaði heldur en
iandbúnaði og 32% hærri en i
sjávarútvegi.
Arðsemi i iðnaði var meiri en i
sjávarútvegi árin 1970-1972,
þannig að arðsemisjónarmið
virðist ekki ráða dreifingu fjár-
festingarfjár.
Innfluttar iðnaðarvörur njóta
forgangs framyfir inniendar
iðnaðarvörur hvað verðlagn-
ingu snertir.
h'Iest iðnaðarfyrirtæki eru
mjög smá. Meðaifjöidi starfs-
manna i framleiðsluiðnaði er
um 33 á fyrirtæki, en um 3 á
fyrirtæki i þjónustuiðnaði. Litið
er um sérmenntaða stjórnendur
og tæknimenn hjá iðnfyrirtækj-
um, m.a. vcgna smæðar fyrir-
tækjanna.
Auka þarf möguleika á
raunhæfri sérmenntun fyrir
iðnaðinn, bæði verklegri og
bóklegri, þar á meðai verk-
menntun iðn verkafólks og
iðnaðarmanna, verkstjórnar-
menntun, verkþjáifun verk- og
tæknifærðinga og stjórnunar-
fræðslu fyrir iðnrekendur.
Fylgja þarf menntuninni eftir
inn i fyrirtækin, þannig að
fengin kunnátta sé aðlöguð
þörfum fyrirtækjanna.
Smæð istenzka markaðarins
stuðlar oft að þvi, að fyrirtæfcin
dreifa afkastagctu sinni á fjöi-
margar framieiðslutegundir.
Þetta krcfst m jög alhliða og oft-
ast einfalds tækijabúnaðar, sem
hægt er að nýta til inargs án
mikiliar afkastagetu. Vinnslu-
virði á mannár er þvi mun
lægra I iðnaði hér en eriendis.
Litil sem engin vöruþróunar-
og rannsóknastarfsemi er i is-
lenzka iðnaöinum. Auka þarf
gæðaeftirlit með iðnvarningi.
Tiifinnanlega skortir tölulegar
upplýsingar um islenzka
markaðinn, sem iðnfyrirtækin
gcta notað til hagstjórnar og
ákvaröanatöku. Til dæmis eru
hagtöiur um iðnað á islandi svo
gamlar við útgáfu, að þær
gegua frekar hlutverki sögunn-
ar en tækis til hagstjórnar.
Spáð hefur verið 18.5% aukn-
ingu mannafla í framleiðslu- og
þjónustuiðnaði milli 1972 og
1980. Þessi spá cr óraunhæf að
inati starfshópsins. Þar sein
engar markvissar aðgerðir
stjórnvalda eru til að mæta auk-
inni samkeppni við erlendar
iðnaðarvörur, er hér spáð 8%
mannafiaaukningu fram til
1980.
Hinar ýmsu starfandi iðn-
greinar búa við injög misjafna
staöarvernd og skilyrði þeirra
tii að inæta fyrirsjáandi erfið-
leikum vegna aukinnar crlendr-
ar samkeppni eru þvi talsvert
mismunandi.
i starfandi iönaði eru ekki
sýnilcg nein ný umtalsverð út-
flutiiingstækifæri, sem gera
muni hetur en að mæta aukinni
hlutdciid innflulnings i innan-
landsmarkaði, ef aðstæður
breytast ekki til muna.
Ekki er búizt við öðrum breyt-
ingum i stóriðnaðarm álum
lram til 1980, en að lokið verði
byggingu járnblendiverksmiðju
og að álveriö i Straumsvik verði
stækkað. Hugsanlegt er, að salt-
verksmiðjan á Reykjanesi
komist af umræöustiginu fyrir
lok timabilsins.
Enginn aðili hefur það hlut-
verk að beita tæknilegu og hag-
rænu mati á nýiðnaðartækifæri
og raða þeim f forgangsröð. A
öllum stigum iðnaðaruppbygg-
ingar er ruglað saman póli-
tik.tækni og hagkvæmni. könn-
un iðnaðartækifæra þarf að
stjórna frá einum stað, er hefði
yfir að ráða fjármagni til þess
að leggja I einstök verkefni,
bæri ábyrgð á verkefnunum,
mæti hvað langt eigi að ganga
hverju sinni með tilliti til tækni
og hagkvæmni, og visi t.d.
aðeins þeim iðnaðartækifærum,
er óumdeilanlcga hafa upp á
ákveðna kosti að bjóða, til
Iðnaðarráðuney tis og/eða
„Stóriðjunefndar”. Þar geta
þeir aðilar metið einstök mál
pólitiskt.
Tengja þarf stóriðnaðartæki-
færi almennri iðnaðaruppbygg-
ingu.
Litlir möguleikar cru' á fjár-
mögnun nýiðnaðar nema frá is-
lenzka rikinu. Eru þvi mögu-
leikar starfandi iðnaðar til þátt-
töku i slikri starfsemi h vcrfandi
litlir við núverandi aðstæður.
Nauðsynlegt er að efla tækni-
aöstoö við iðnaðinn, svo að hún
nái til allra þátta iðnþróunar.
Hægt er að auka verulega fram-
leiðni i iðnaðinum með tiltölu-
lega kos'tnaðarlitlum aðgerðum
á sviöi framleiðslutækni, vöru-
þróunar og markaðstækni.
Forsenda aukinnar tækni-
þjónustu er stóraukin fjár-
framlöghins opinbera og iðnað-
arins sjálfs til hennar.
Nauðsynlegt er, að öll iðnþró-
unarstarfsemi i landinu verði
samtengd, samræmd og endur-
skipulögð frá grunni, i þeim til-
gangi að við það fáist virkari
þjónusta. Við endurskipulagn-
ingun bcr einkum að taka tillit
til þeirra vandkvæða á miðlun
tækniþekkingar til iðnfyrir-
tækja, sem komið hafa i ljós
erlendis við starfscmi iðnþróun-
arstofnana. Til úrlausnar
þessum vanda kemur helzt til
greina að bæta móttökuhæfni
fy rirtækjanna með aukinni
menntun og endurmenntun
stjórnenda og starfsmanna, en
einkum þó með stórauknu frum-
kvæði og úthverfari tækniþjón-
ustu en áður hcfur tiðkazt hér.
Jafnframl þarf 'að stuðla að
meira sjálfsforræði þjónustu-
stofnana iðnaðarins en nú er
rikjandi, svo að verkefnaval og
ráðning starfsmanna og stjórn-
enda verði óbundnara en nú er.
Ennfremur þarf að koma á lif-
andi sambandi milli háskóla-
dcilda, tækniskóla og fleiri
mennlastofnana við iðnþróun-
arstarfsemina í landinu.
Að lokum leggur starfshópur-
inn áherzlu á, að enn verði að
lita á island sem vanþróað land
á tæknisviðinu a.m.k. i sarnan
hurði við nágrannalöndin. Fjöl-
margar greinar islen/.ks
iðnaðar standa nú á timamótum
vegna ört versnandi samkeppn-
isaðstöðu. Iðnþróun næstu árin
mun að verulegu leyti markast
af þeirri tækniaðstoð, sem
iðnaðurinn fær og verið hcfur
alltof litil til þessa. Veltur allt á
þvi, að nógu snemma verði haf-
izt handa um nauðsynlegar úr-
bætur.
bróun
iðnaði
RANNSÓKNARÁÐ rikisins hefur
gengizt fyrir úttekt á stöðu is-
lenzks iðnaðar og spám um þróun
hans næstu árin. Starfshópur,
sem hafði það hlutverk að fjalla
um framleiðslu og þjónustuiðnað
hefur nú skilað skýrslu um fyrsta
stig verkefnisins, og er i þessari
grein gripið á nokkrum athyglis-
verðum atriðum, sem fram koma
I skýrslunni. Starfshópinn mynd-
uðu eftirtaldir menn: Haukur
Björnsson, viðskiptafræðingur,
formaður, og verkfræðingarnir
Asbjörn Einarsson, Gunnar
Bjömsson, Hörður Jónsson, Ósk-
ar Maríusson og Reynir Hugason.
t meðfylgjandi ágripi er getið
helztu atriða skýrslunnar en hér á
eftir raktar svoli'tið nánar nokkr-
ar niðurstöður hennar.
2000 iðnfyrirtæki
i landinu
Fram kemur að rúmlega 2000
iðnfyrirtæki eru rekin i landinu.
Af þeim eru um 300 framleiðslu-
fyrirtæki með um 10 þús. starfs-
menn, eða að meðaltali 33 starfs-
menn i hverju fyrirtæki. Til fram-
leiðsluiðnaðar teljast matvæla-
og drykkjarvöruiðnaður, vefjar-
fata-og skinnaiðnaður, trjávöru-
iðnaður, pappirsiðnaður, efnaiðn-
aður, steinefnaiðnaður, álfram-
leiðsla og skipasmiði.
Við þjónustuiðnað starfa aðal-
lega faglærðir iðnaðarmenn, og
fást við viðgerða- og viðhalds-
starfsemi. Af rúmlega 2 þús. iðn-
fyrirtækjum i landinu má ætla að
um 1800 séu viðgerða- og þjón-
ustufyrirtæki með 5—6 þús.
starfsmenn.
Framtíðarhorfur
iðnaðar
t skýrslunni er rætt um fram-
tiðarhorfur iðnaðar og er þá átt
við næsta fimm ára timabil, eða
til ársins 1980. Þar segir að ýmsar
spár hafi verið gerðar, m.a. af
sérfræðingum i þjónustu rikisins
um liklega breytingu vinnuafls og
skiptingu þess á atvinnugreinar. i
niðurstöðum þeirra er talið að
aukning vinnuafls komi vart til
greina i landbúnaði og sjávarút-
vegi og er þvi eingöngu gert ráð
fyrirnýjum atvinnumöguleikum i
iðnaði og aðallega i ýmsum þjón-
ustugreinum. Hefur verið áætlað
að framleiðslu- og þjónustuiðnað-
ur muni telja um 19.000 mannár
árið 1980, sem er um 3.000 mann-
ára aukning, eða 18,5% frá árinu
1972. Starfshópurinn telur spá
þessa fyrir iðnað byggða á all-
mikilli óskhyggju um að aðrir
þættir svo sem fjármagn, tækni
og markaður muni ekki skapa
hindranir. Spáir starfshópurinn
að mannárum i iðnaði fjölgi um
rúmlega 1200 mannár fram til
1980, eða um tæp 8%. Er þetta
mun minni aukning en á næsta
sex ára timabili á undan, þ.e.
1966—72, en þá var aukningin
18,2%. Forsendur þessarar spár
eru annars vegar, að aukin hag-
ræðing og þar með aukin hag-
Hlutfallsleg skipting vinnuafls á
atvinnuvegi þjóðarinnar 1972.
ræðni vinnuaflsins muni að mestu
geta mætt væntanlegri aukinni
eftirspurn og hins vegar að
starfshópurinn eygir ekki umtals-
verðar útflutningstækifæri við ó-
breyttar efnahagsaðstæður, sem
gera muni betur en mæta aukinni
hlutdeild innflutnings i innan-
lan d sm ark a ðn um.
Spá um mannafla i iðnaði bygg-
ist á þróun siðari ára i þessum
efnum og framtiðarmöguleikum.
1 framleiðslu og þjónustuiðnaði,
þ.e. i' þeim greinum, sem fyrr eru
taldar, unnu árið 1966 samtals
13,495 manns, 1972 unnu 15.987
mannsiþessum starfsgreinum og
árið 1980 munu 17.215 manns
vinna við þessar greinar sam-
kvæmt spá starfsnefndarinnar.
Andvaraleysi i rann-
sókna- og tækni-
efnum leiðir til
ófarnaðar
Streymi fjármagns hér á landi
er og hefur verið stjórnað með
pólitiskum ákvörðunum um
margra áratuga skeið. Hefur það,
hvað iðnað snertir, ekki aukizt i
hlutfalli við vinnuafi, aukna
tækniþörf eða stækkun markaða.
Þá má nefna segir i' skýrslunni,
að fjármagnskostnaður iðnaðar
er mun hærri en t.d. landbúnaðar
ogsjávarútvegsog munar þar um
30-35% á rekstrarlánum.
Af framansögðu verður þvi
ekki betur séð, én að fjármagns-
þátturinn geti orðið sá Þrándur i
götu, án skjótrar og verulegrar
stefnubreytingar af hálfu pólit-
iskra yfirvalda, að hann hindri að
fyrri áætlanir um vinnuaflsþróun
verði að veruleika. Meira en 50%
af vexti brúttóþjóðarframleiðslu
á siðari árum i ýmsum sambæri-
legum löndum við island, stafar
af breytingum á tækniþættinum,
sem eru rannsóknir, þróunar-
starfsemi, uppfinningar, hagræð-
ing og bætt menntun.
t öllum tiltækum skýrslum um
fjármagn, sem varið er til tækni-
þáttarins, er island neðst á blaði.
Er það greinilegt hættumerki.
Þess er ekki að vænta að smáþjóð
eins og islendingar skipi sér i
fylkingarbrjóst i þessum málum,
en starfshópurinn er þeirrar
skoðunar, að rikjandi andvara-