Tíminn - 25.02.1977, Blaðsíða 13

12
13
{ { [}{ \{ I \{\\
Föstudagur 25. febrúar 1977
Föstudagur 25. febrúar 1977
Uppi á háaloftinu fannst sonnunargagnið:
100-200 MILLJÓNIR
KRÓNA VORU í HÚFI
Það var mánudagur.
Stina Nyberg var að
taka tii á háaloftinu á
bæ sinum, Steinnesi
utan við Lyngbæ í Svi-
þjóð. Hún fann það,
sem hana hafði sizt ór-
að fyrir. Meðal þess,
sem þangað hafði ein-
hvern tima verið látið
var hundrað og tiu ára
gamalt skjal sem rak
endahnútinn á langa og
flókna erfðadeilu, sem
varðaði stórbýlið Selle-
berg. Þetta var úr-
dráttur úr dómabók frá
haustþingi i héraðs-
réttinum i Sunnebo árið
1866. Stúlkan Maria
Jónasdóttir hafði stefnt
eiganda Sellebergs —
hann hét Kalli Gustafs-
son i faðernismáli. Með
þetta gamla, nýfundna
skjal að leiðarljósi,
tókst að grafa upp ó-
rækt sönnunargagn i
landsskjalasafninu i
Tyra Jansson er oröin
milljónamæringur, áttræö aö
aldri. Þaö á hún aö þakka <
skjölum, sem fundust á háa- 1
lofti úti f sveit, og þaö eru
einmitt þessi gömlu gögn, sem
hún heldur hér á.
Vadstena — dóm sem
kveðinn var upp á sum-
arþingi 1867.
Héraösrétturinn haföi komizt
aö þeirri niöurstööu aö Kalli
Gustafsson væri réttur faöir
telpunnar Ingiriöar Kristinar
^sem Marla Jónasdóttir ól I janú-
armánuöi 1864. Skyldi hann
kosta uppeldi barnsins.
Kalli Gustafsson mun þó lengi
vel ekki hafa vitaö um þennan
dómsúrskurö. Hann haföi sem
sé flutzt til Ameriku áriö 1865.
Maria Jónsdóttir sagöi svo frá 1
fyrir réttinum, aö hann heföi
horfiö tveim dögum áöur en
máliö var tekiö fyrir I fyrsta
skipti. Ekkert heyröist heldur
frá honum i annaö og þriöja
sinn. Héraösrétturinn viröist
hafa treyst framburöi Marlu,
sem ef til vill hefur getaö stutt
hann vitnisburö vinnuhjúanna á
Sellebergi, þar sem hún sjálf
var þjónusta.
Aö tveimur árum liönum fór
Maria frá Sellebergi. Hún Var
ekki rekin úr vistinni eins og titt
var um stúlkur sem uröu van-
færar og eignuöust börn. Og
þegar fram I sótti var Ingirlöur
litla Kristln kölluö Karlsdóttir I
sóknarmannatalinu. Þannig
hneig allt aö því, aö faöerni
hennar heföi fengiö lögfestu á
sinni tlö.
Kalli Gústafsson var harö-
lyndur húsbóndi og illskeyttur. -
Maríu Jónasd. hefur ekki ver-
iö fisjaö saman úr því aö hún á-
ræddi aö sækja mál sitt gegn
honum. Vinnumennirnir á Selle
bergi þoröu ekki fyrir sitt litla
llf aö koma nálægt kvenfólkinu
þar, þvi aö skapsmunir og afls-
munir fóru saman hjá hús-
bóndanum. En Marla geröist
svo djörf aö segja ekki aöeins
fólki slnu hiö sanna um faöerni
bams slns, heldur sneri sér til -
yfirvaldanna og lét stefna föö-
urnum.
Selleberg er nú virt á 100-200
milljónir íslenzkra króna. Fjöldi
fólks hefur gert erföatilkall til
búgarösins alls tuttugu og einn
maöur og þar aö auki hinn al
menni erföasjóöur. Málaferlin
hafa staöiö I sjö ár. Gögn þau, er
fram hafa komiö, hafa oröiö til
þess, aö setriö hefur fallið I
skaut áttræöri konu I Stokk-
hólmi, Tyru Jansson. Hún haföi
ekki hugboö um tilvist skjalsins
sem frænka hennar, Stlna Ny-
berg, lagði fram I réttinum I
Lyngbæ daginn áöur en máliö
var dómtekiö.
— Ég vissi svo sem hver móð-
urfaöir minn var, segir hún. Þaö
var oft talaö um hann og Seile
berg heima þegar ég var lltil.
Amma mln, Marla Jónasdóttir
sagöi oft: Vesalings litlu nór-
urnar — þiö eigiö stórauöugan
afa, en hann skeytir ekkert um
ykkur. Og svo vorum viö líka
hædd vegna ætternisins —
vegna þess, aö viö vorum fátæk,
en heföum átt aö vera rik. Þvl
aö þetta var saga, sem allir
þekktu.
Þaö var raunar Tyra, sem
fyrstgeröi tilkall til Sellebergs,
sem ella heföi oröiö eign hins al-
menna erföasjóös. Máliö bar
þannig aö, aö Anna, eina barniö,
sem Kalli Gústafsson haföi
sjálfur gengizt viö, aö hann ætti
andaðist háöldruö og barnlaus. -
Yfirvöld tóku bú hennar til
meöferöar, og taliö var, aö eig-
ur hennar myndu renna til hins
almenna erföasjóðs. Auglýsing-
ar voru birtar lögum samkvæmt
og heitiö á þá aö gefa sig fram
er kynnu telja sig geta gert til-
Stina Nyberguppiá háaloftinu I Steinnesi meö plaggiö.
kall til arfsins. Ættingjar Tyru I
Lyngbæ sáu auglýsingu og
sendu henni. Hún hófst þegar
handa um eföatilkall, og siöan
komu fleiri og fleiri. Þetta fólk
taldi sig vera börn Kalla Gúst
afssonar, sem dó fyrir sextlu
árum, eöa niöja hans I allt aö
fjóröa liö. Gósseigandanum á
Sellebergi haföi sem sagt
manna á meöal veriö eignaö all
margt barna, enda var þetta
fólk af fjórum ættum. En stjórn
eföasjóösins taldi sig ekki geta
lagt neinn trúnaö á þaÖ, er þetta
fólk haföi fram aöfæra, þar sem
þaö styddi mál sitt ekki ööru en
gömlum sögusögnum, sem enga
lagastoö heföu.
Þrefiö um arfinn varö samt
langvinnL Þegar mest gekk á,
skaut upp manni, alls óskyldum
Kalla Gústafssyni og Selle-
bergsfólki, er taldi sig réttan
eiganda góssins. Hann lagöi
fram erföaskrá sem átti aö vera
„slöasti vilji” önnu, hinnar einu
dóttur, sem Kalli Gústafsson
haföi játaö sig eiga og rækt viö
fööurskýldur slnar. En þessi
erföaskrá reyndist augljóslega
fölsuö og þaö meira aö segja á
hinn klaufalegasta hátt.
En svo kom fram þetta gamla
skjal sem Stina Nyberg fann, og
þaö sem dregiö var fram I dags-
ljósiö I framhaldi af því. Aö
þeim gögnum fengnum taldi
dómarlnn ekki vafa leika á aö
Tyra Jansson væri hinn rétti
erfingi.
Lögmenn hinna kröfuhafanna
eru þó ekki af baki dottnir. Kalli
Gústafsson haföi vlöa I seli,
segja þeir, og litill vafi á þvi, aö
hann átti I rauninni fleiri börn
en Ingiríöi Kristlnu og önnu
Þeir hafa þess vegna stungiö
upp á þvl, aö aörir sem geta
stutt þaö sterkum orörómi, aö
þeir séu af Kalla komnir fái
hlutdeild I arfinum. Þetta hafa
kröfuhafarnir sjáifir fallizt á.
En hvort sem þaö er rétt eöa
ekki, aö þetta fólk sé út af gamla
Sellebergsbóndanum komiö,
þá getur þaö engar lagasannan-
ir lagt fram, nú fremur en áöur.
Þær hefur gamla Tyra Jansson
ein.
Héraðsskólamir á tímamótum
Ólafur H. Kristjánsson:
Ein merkasta framkvæmd á
sviöi skólamála dreifbýlisins
hér á landi á fyrri hluta þessar-
ar aldar er án efa bygging
héraösskólanna. Þeir eru aö
öörum þræöi vaxnir upp úr þeim
jarövegi menningar og mann-
bóta, er ungmennafélögin höföu
erjaö um skeiö, og sumir þeirra
a.m.k. fyrir beinan fjárstuöning
og vinnuframlög ungmenna-
félaganna.
Aö hinu leytinu eru þeir arf-
takar eldri skóla, er starfaö
höföuumskeiö.eins og t.d. skól-
ans á Breiöumýri, Heydalsár-
skólans, er nokkrir bændur viö
sunnanveröan Steingrimsfjörö
stofnuöu áriö 1897, og er þaö tal-
inn fyrsti heimavistarskóli fyrir
unglinga hér á landi. Hvltár-
bakkaskólinn var stofnaöur 1905
og var fyrirrennari Reykholts-
skóla, ungpiennaskólinn aö
Núpi 1906 og alþýðuskólinn á
Eiöum 1919. Þeir siöast töldu
féllu svo undir héraösskólalögin
1929 ásamt hinum nýrri skólum.
Enginn einn maöur átti meiri
þáttlaö héraösskólarnir uröu til
en Jónas Jónsson frá Hriflu, en
hann varö kennslumálaráö-
herra 1927. Hann átti sinn þátt i
aö þeir voru reistir viö jaröhita
og má segja aö þá hafi augu
manna opnazt fyrir þvi, hverjir
fjársjóöir voru fólgnir I heitu
uppsprettunum vlös vegar um
landiö.
Þótt deilur yröu um staöarval
sumra héraösskólanna uröu
þeir brátt óskabörn fólksins I
héruöunum umhverfis og marg-
ur unglingurinn, sem þá var að
vaxa upp, sá þann einn mögu-
léika til skólagöngu aö komast i
héraösskóla. Enda mátti segja
aö ekki væri I kot visaö, þvl aö
skólarnir höföu á aö skipa hin-
um hæfustu starfskröftum, er af
hugsjón og eldmóöi ræktu sitt
starf án spurningar um tima og
erfiöi. Viðast I sveitum fór
barnafræöslan þá fram I far-
skólum og skólaskylda aöeins
frá 10 til 14 ára aldurs og viðast
aöeins nokkrar vikur á vetri,
sem hvert barn naut skóla-
göngu. Fæstir sveitaunglingar
áttu þess kost aö njóta fram-
haldsmenntunar, þeir efnuöustu
og harögeröustu einir brutust
áfram 1 bændaskóla, kennara-
skóla eöa menntaskóla.
Meö starfsemi héraösskól-
anna uröu þvi þáttaskil I skóla-
málum dreifbýlisins. Nú áttu
flestir unglingar sveitanna þess
kost aö afla sér nokkurrar
framhaldsmenntunar á tiltölu-
lega ódýran og auöveldan hátt
og þeir, sem hugöu á lengra
nám, hlutu þar góöa undirstöðu
undir nám I öörum skólum,
einkum þó er fræöslulögin 1946
tóku gildiog landsprófiö kom til
sögunnar, sem jafnaöi aö mun
aöstöðu unglinga til framhalds-
náms.
Héraösskólana sóttu i fyrstu
eingöngu unglingar ofan
skyldunámsins. Héraös-
skólarnir voru þvi eingöngu
framhaldsskólar og þannig
hugsaöir I upphafi. Þeir voru
reknir I samvinnu héraöa og
rikis fyrst I staö, en aö þvl rak
fyrir rúmum áratug, aö héruöin
höföu ekki bolmagn til aö
byggja skólana upp og reka sem
skyldi og tók þá rikiö viö þeim
hverjum af öörum, þannig aö nú
eru þeir allir rikisskólar.
A ýmsu hefur oltiö um upp-
byggingu þeirra, enda I mörg
horn aö IIta hjá rlkinu, en þó
hafa þeir allir til sins ágætis
nokkuö, þótt flesta skorti eitt-
hvaö á aö standast samanburö
hvaö húsnæöi snertir viö hina
nýtlzkulegu grunnskóla er risið
hafa viöa um byggöir landsins. 1
framhaldi af þessu er rétt aö
komifram, aö gifurleg breyting
hefur oröið á skólamálum sveit-
anna frá þvl aö héraösskólarnir
hófu göngu sina. Farskólarnir
úr sögunni, aöeins eitt farskóla-
héraö eftir, sem nú syngur sitt
slöasta lag, en I staöinn komnir
heimavistar- og heiman-
akstursskólar meö hinum bezta
búnaöi margir hverjir. Skóla-
skyldan lengd fyrst til 15 ára og
nú siöast meö grunnskólalögun-
um til 16 ára.
Þvl er ekki aö leyna aö lög-
gjafinn hefur hingað til jafnan
veriö á undan meö kröfur um
lengingu skólaskyldunnar
möguleikum sveitarfélaganna
aö fullnægja þeim. Hefur þaö
þvl komiö I hlut héraðsskólanna
aö sjá allfjölmennum hópi ungl-
inga i efstu árgöngum skyldu-
námsins fyrir skólagöngu,
héruöunum aö kostnaöarlausu.
Eins og áöur er aö vikiö hafa
viöa um byggðir landsins risiö
af grunni glæsilegir og nýtizku-
legir heimavistar- og heiman-
akstursskólar, byggöir I sam-
starfi rlkis og sveitarfélaga. Ber
aö fagna þvi, aö nú sér til lands I
skólamálum sveitanna aö þvi er
skyldunámiö snertir. Hafa
byggöarlögin lagt metnað sinn I
aö gera þessa skóla sem bezt úr
garöi, enda studd af hinu póli-
tiska valdi. Þaö er og metnaðar-
mál hvers skólahverfis aö geta
fullnægt skólaskyldunni I slnum
skóla.
Fyrir héraösskólana hefur af-
leibingin af þessari stefnu rlkis-
valds og sveitarfélaga oröiö sú,
aö nú fækkar óöum I þeim
ólafur H. Kristjánsson
aldursflokkum skyldunámsins,
sem héraösskólana sóttu og þeir
hafa veriö aö basla viö aö koma
til nokkurs þroska.
Innan tveggja til þriggja ára
veröa þessir aldurshópar al-
gjörlega horfnir úr héraös-
skólunum, en hvaö kemur I
staðinn viröist vera nokkuö i
lausu lofti. Þaö má heita kald-
hæöni örlaganna, aö héraðs-
skólarnir, sem um áratuga
skeiö hafa veriö snarrþáttur i
mennta- og menningarlifi dreif-
býlisins og fóstraö ýmsa af
áhrifamönnum þjóöarinnar,
skuli eftir skildir á flæðiskeri, ef
svo fer fram sem horfir.
Fyrr er aö þvi vikið, aö
héraösskólarnir voru upphaf-
lega hugsaöir sem framhalds-
skólar og hafa löngum veriö
þaö.
Nú er boðaö aö unnið sé aö
skipulagi framhaldsnáms aö
grunnskóla loknum. Frumvarp
er lagt fram á þessu þingi til
kynningar, en tæpast til af-
greiðslu. Ber aö fagna þvi, aö
fyrir framhaldsnámi sé hugsaö,
en fyrr heföi þaö þurft að vera á
feröinni.
Nú er þaö vitað, aö þaö er al-
mennur vilji fólksins I þeim
héruöum sem aö héraösskólun-
um liggja, aö þeir veröi efldir
sem framhaldsskólar, er geti
veitt, sem f jölþættasta menntun
I samræmi viö þarfir fólksins,
bæbi verklega og bóklega. Þaö
er hins vegar ljóst, aö vegna fá-
mennis þeirra og legu veröur
fjölbreytni þeirra fremur
þröngur stakkur skorinn, en úr
þvi ætti aö mega bæta meb
skynsamlegri verkaskiptingu
og samstarfi vib aöra skóla I
fræösluumdæminu. En til þess
aö hægt sé aö reka þá sómasam-
leg sem menningarstofnanir tel
ég ab þefr þurfi a.m.k. að hafa
þrjá aldursárganga, enda ætti
þá aö vera nokkrum áfanga náö
hvað nám snertir.
Rök fólksins fyrir þvl aö
héraðsskólarnir veröi áfram
framhaldsskólar eru m.a. þau,
aö foreldrar vilja hafa börn sln
sem lengst heima i héraöi og
telja aö þá séu meiri likur til aö
þau Ilendist I heimabyggö. Auk
þess er dvöl á héraösskóla yfir-
leitt ódýrari en I skólum þétt-
býlisins þar sem ekki er um
heimavist og mötuneyti aö
ræða. Þá kemur og til greina
sem veröugt hlutverk fyrir
héraösskólana aö stuöla aö full-
orðins fræðslu. Slfellt eykst þörf
fyrir endurhæfingu og áfram-
haldandi nám og gæti fólk úr ná-
grenni héraðsskólanna sótt
þangað námskeiö, svo fremi aö
þeir heföu á aö skipa nægu
starfsliöi.
Nú er þaö algengt aö áriö um
kring sæki ungir og fullorönir I
sundlaugar, iþróttasali og leik-
velli héraösskólanna og þvi
skyldu þeir ekki geta veitt fjöl-
þættari þjónustu?
Héraösskólarnir standa nú á
timamótum. Ef til vill munu
einhverjir þeirra vegna um-
hverfis sins veröa aö hluta meö
nemendur á skyldunámsstigi,
en flestir þeirra munu ekki hafa
þaö og veröa þvi eingöngu meö
framhaldsnám.
Fyrir skólalok I vor verður aö
liggja fyrir I stórum dráttum
hver hlutur þeim er ætlaður.
Slöan má smátt og smátt móta
stefnuna nánar eftir þvl sem
timiog reynsla leiðir I ljós. Máli
skiptir að engin lægö eöa eyöa
myndist I starfsemi þeirra.
Söguleg og þjóðfélagsleg rök
liggja til þess, aö þeir haldi að
fullu reisn sinni og verði fyrst og
fremst menntastofnanir dreif-
býlisins og aölagist breyttum
þjóðfélags- og atvinnuháttum.
Möguleikarnir eru margir.
Verkmenntun þarf stórlega aö
auka, enda til þess ýmis skilyrði
frá náttúrunnar hendi þar sem
jarðhiti og ræktunarlönd bjóða
upp á fjölþætta möguleika er aö
landbúnaöi lúta og almennt
undirstööunám iön- og tækni-
menntunar gæti einnig fariö þar
fram, svo og undirbúningur
fyrir þjónustustörf.
Allt þetta og sjálfsagt fleira
kemur til greina auk bóknáms á
menntaskólastigi.
Þess er aö vænta aö þeir, sem
nú vinna aö skipulagningu
framhaldsnámsins, geri hlut
héraösskólanna góöan svo sem
þeim ber.
áþökogveggi nýrra og gamalla
bygginga.
Nýja hússtálið er fáanlegt í ýmsum litum, lengdum og
gerðum. Það er auðvelt að sníða, klippa og leggja.
Hefur verió sett á allmörg hús hér á landi og líkar
frábærlega vel.
Verð þess er lægra en á mörgum öðrum tegundum
klæðningar.
Komið — hringið — skrifið,
við veitum allar nánari upplýsingar.
Komið með teikningar, við reiknum
út efnisþörf og gerum verðtilboð.
(ffi) PLANNJA
V^/ Sænsk gæðavara
SAMBAND ÍSLENZKRA SAMVINNUFÉLAGA
BYGGINGARVÖRUR
SUÐURLANDSBRAUT 32 SÍMI82033
r
Óskum að rdða
starfsfólk
við snyrtingu og pökkun i hraðfrystihús
okkar i Bíldudal.
Upplýsingar i simum 94-2116 og 94-2110.
Fiskvinnslan i Bfldudai.
Húsbyggjendur
Norður- og Vesturlandi
Eigum á lager milliveggjaplötur. Stærð
50x50 cm. Þykkt 5,7 og 10 cm.
Söluaðilar:
Búöardalur: Kaupfélag Hvammsfjaröar, simi 2180.
V-Húnavatnssýsla: Magnús Glslason, Staö.
Blönduós: Sigurgeir Jónasson, slmi 4223.
Sauöárkrókur: Jón Sigurösson, simi 5465.
Akureyri: Byggingavörudeild KEA, slmi 21400.
Húsavlk: Björn Sigurösson, slmi 41534.
LOFTORKA H.F. — BORGARNESI
Simi 7113 — Kvöldsimi 7155