Tíminn - 22.03.1977, Blaðsíða 8

8
Þri&judagur 22. marz 1977
Wíwmm
Greinargerð frá Heilbrigðiseftirliti ríkisins
UM ÁLBRÆÐSLUR
með tilliti til ytri og innri mengunar
ásamt hollustu- og heilbrigðiseftirliti Fyrr. hluti
Af gefnu tilefni (grein Islenzka
álfélagsins í Morgunblaöinu 5.3.
1977 svo og yfirlýsing Ragnars
Halldórssonar forstjóra tslenzka
álfélagsins i sjónvarpi 4.3. 1977)
vilja heilbrigðisyfirvöld koma á
framfæri nokkrum mikilvægum
upplýsingum er varöa rekstur ál-
verksmiöja með tilliti til mengun-
ar ytra sem innra umhverfis,
mengunarvarna, svo og aðgerð-
um og reglum sem um slikan
rekstur gilda hérlendis sem og er-
lendis.
Tilgangurinn með þessum
skrifum er fyrst og fremst sá að
gera mönnum ljóst hvernig staðið
er og á að standa aö slíkum
rekstri hérlendis sem erlendis og
er skýrslan unnin eftir erlendum
gögnum um þessi mál, sem aflað
hefur verið auk islenzkra gagna
sem við eiga.
Er það von okkar að með þess-
um skrifum ljúki timabili skrifta
og máls sem einkennzt hafa af
yfirlýsingum um rangfærslur
hinna ýmsu aðila og við taki
markvisst og raunhæft starf milli
þeirra aöila sem þessi mál varöa,
svo komiö verði á þeim umbótum
og eftirliti sem nauðsynlegt er að
hafa við slfkan verksmiðjurekst-
ur i framtiðinni.
Um lög, reglur og
skyldur aðila
Þegarlöginum álverksmiöjuna
I Straumsvik voru samin 1966 (L.
nr. 79 frá 13 mai 1966), voru sett I
þau ákvæði um mengun ásamt
reglum um öryggi, heilbrigði og
hreinlæti.
Þessi ákvæði hafa eflaust þótt
nauösynleg með tilliti til þess hve
islenzk lög og reglur voru (og eru
enn) fátækleghvaö varðar meng-
un, öryggi, heilbrigði og hreinlæti
fyrir verksmiðjur almennt, en þó
sérstaklega vegna þess að hér var
um að ræða sérstakan og vara-
saman verksmiðjurekstur með
tilliti til ofannefndra atriöa, sem
áöur var óþekktur hér á landi og
engin reynsla af þannig aö
ástæða þótti til aö fela verksmiöj-
unni umsjón og ábyrgð á að fylgt
væri þeim venjum og reglum sem
tiðkast við slikan verksmiðju-
rekstur erlendis.
Segir svo í gr. 12.02 i áöurnefnd-
um lögum:
,,lsal mun gera allar eðlilegar
* ráöstafanir til að hafa hemil á
og draga úr skaðlegum áhrif-
um af rekstri bræðslunnar i
samræmi við góðar venjur I
i&naöi i öðrum löndum við svip-
uö skilyrði.”
Hvað eru góðar venjur í iðnaði i
öðrum löndum þar sem álbræðsla
fer fram?
Svör við þeirri spurningu leit-
umst við að fá meö úttekt þeirri
sem gerö hefur veriö og fylgir sið-
ar I þessari greinargerö.
Siðan segir I 13. gr. sömu laga
um reglur um öryggi, heilbrigði
og hreinlæti:
,,AÖ tilskildum ákvæðum 12. gr.
skal Isal byggja, útbúa og reka
bræösluna og halda henni við i
samræmi við núgildandi og siö-
ari lög og reglur á Islandi varð-
andi öryggi i atvinnurekstri,
heilbrigöiog hreinlæti, og skal i
þessum efnum vera háð eftirliti
opinberra stofnana, sem
ábyrgð bera á framkvæmd á
slikum reglum.”
Þau islenzk lög, sem til eru á
þessum tima þ.e. um 1966 og
ákvæði 13. gr. fjalla um eru lög
nr. 23 frá 1952 með siðari
breytingum, um öryggisráð-
stafanir á vinnustöðum. 1 þessum
lögum er eftirlit með aö ákvæðum
laganna sé framfylgt falið
öryggiseftirliti' rikisins. Þessari
skyldu hefur öryggiseftirlitið
framfylgt eftir þvi sem kostur
hefur verið og I þess valdi staðiö.
Lögin gera einnig kröfur til
vinnuveitenda, sem þeim er skylt
að fara eftir, óháð þvi hvort opin-
berteftirlithafihönd i bagga með
að slíkum ákvæðum sé framfylgt.
Við teljum að eftirfarandi ákvæði
gildi sérstaklega fyrir álbræðsl-
una, þar sem aðstandendur henn-
ar eigi að hafa haft meiri og betri
þekkingu á öllum þáttum verk-
smiðjurekstrarins sem varhuga-
verður er sbr. 13. gr. laga um ál-
bræðsluna.
I 5. gr. áðurnefndra laga um
öryggisráðstafanir á vinnustöð-
um segir:
„Vinnuveitanda ber að sjá um,
að á vinnustað sé öllu svo fyrir
komið, að verkamenn séu
verndaðir gegn slysum og sjúk-
dómum eftir þvf sem föng eru
frekast til.
Vinnuveitanda ber aö sjá svo
um, að verkamenn fái vit-
neskju um, ef hætta fylgir
störfum þeirra og á hvern hátt
best sé að forðast hana. Sér-
staklega skalleiöbeina óvönum
verkamönnum, nemum og ung-
um verkamönnum i þessu
efni.”
1 sömu lögum segir s vo í 22. gr.:
„Kerog önnur ilát, sem soðið er
í eða brætt svo og ilát með æt-
andi efnum eða öörum hættu-
legum efnum, skulu vera þann-
ig útbúin og þannig frá þeim
gengiö, að hættan af þeim sé
svo litil sem verða má.”
Fleiri ákvæði mætti til telja,
sem gera ákveðnar kröfur til
vinnuveitanda, en ofannefndar
greinar (5. og 22. gr. L. nr.
23/1952) teljum við að eigi sér-
staklega við um álverksmiðjuna
vegna stærðar og sérstæörar
starfsemi óháð þvi hvort opinber-
ir eftirlitsaðilar hafi haft bol-
magn til að framfylgja eftirliti
með þvi hvort þeim væri fram-
fylgt eöa ekki.
Lagaákvæði Islenzk, sem hér
hafa verið nefnd svo og ákvæðin I
12.02 gr. og 13. gr. laga fyrir ál-
bræðsluna taka af allan vafa um
það, hverjar skyldur hvila á að-
standendum álversins I Straums-
vik.
Um mál er snerta heilbrigöi
verkamanna segir i 32. gr. 2.
málslið L nr. 23/1952: öryggis-
eftirlitið hafi samráð við hlutaö-
eigandi héraðslækni, í þessu til-
viki héraðslækninn I Hafnarfiröi.
Landlæknir er yfirmaður
héraðslæknis. Heilbrigðisráö
Hafnarfjarðar og heilbrigöisfull-
trúi hafa daglega umsjón meö
heilbrigðis- og hollustuháttum i
verksmiðjunni, I upphafi og fram
til 1970 samkv. heilbrigðisreglu-
gerö Hafnarfjaröar en frá 1972
samkv. heilbrigöisreglugerð fyrir
Island nr. 45.
Samkvæmt lögum um
hollustuhætti og heilbrigðiseftir-
lit nr. 12 frá 1969 er Heilbrigðis-
eftirlit rikisins stofnað og falið
yfirumsjón með að ákvæðum
þeirra laga og reglugerða, settra
samkv. þeim sé framfylgt, og
heilbrigðisnefndir bera ábyrgð á.
1 heilbrigðisreglugerð fyrir Is-
land nr. 45/1972 segir svo um
verksmiðjur og hvers konar aðra
vinnustaði úti og inni:
Gr. 97.1. „Eftirtaldir vinnu-
staðirskulu þannig útbúnirog um
þá gengið, að ekki valdi heilsu-
tjóni á starfsfólki eða öðrum, sem
viö þá skipta: Verksmiöjur hvers
konar......” og 98. gr. 2.: „Eftir-
talda starfsemi má ekki setja á
fót eða breyta að ráði, án þess að
leyfi heilbrigðisnefndar hafi feng-
ist áður og fyrirmælum hennar
hafi verið hlýtt um allt fyrir-
komulagið. 98. gr. 2.2. ... álfram-
leiðsla eða önnur efnavinnsla.”
Ogí99.gr.l.: „Þar sem ákvæði
þessarar heilbrigðisreglugerðar
ná ekki til, fer fast eftirlit með
heilbrigði, velferð og slysavörn-
um á vinnustað fram skv. lögum
um öryggisráðstafanir á vinnu-
stöðum og reglugerðum samkv.
þeim.”
1 XIX. kafla heilbrigðisreglu-
gerðarinnar eru ákvæöi um reyk,
mengaðar gufur, eitraðar loft-
tegundir og jónandi geislun. Þar
segirsvo i gr. 197.3. öðrum máls-
lið:
„I sambandi við verksmiöjur
og iðnað, þar sem reykur og
eitraðar eða daunillar lofttegund-
ir myndast, getur heilbrigöis-
nefnd gefið út fyrirmæli um hæð
reykháfa, hreinsunartæki og ann-
an útbúnað, til aö koma i veg fyr-
ir, að óþrifnaður, óhollusta eða
náttúruspjöll hljótist af.”
Og 1 gr. 198.1.: „Eigendum og
forráðamönnum er skylt aö sjá
um, að i fyrirtækjum þeirra og
stofnunum sé jafnan, eftir þvi
sem við verður komið, óspillt
andrúmsloft og hóflega rakt, svo
að ekki valdi starfsfólki eða vist-
mönnum óþægindum eða heilsu-
tjóni. Hér bersérstaklega að hafa
i huga eiturefni, sem notuð eru 1
iðnaði.”
Um hávaða og titring segir
reglugerðin gr. 200.1.: „Forráða-
mönnum verksmiðja, stofnana
eða annarra fyrirtækja er skylt
aö gera allt, sem i þeirra valdi
stendur, til þess að draga úr eöa
koma I veg fyrir heilsuspillandi
hávaða, eða hávaða til
óþæginda.”
I gr. 200.2. segir svo: „Nú er
ekki, vegna eölis starfseminnar,
hægt að draga úrhávaöaog er þá
starfsmönnum skylt að nota
heyrnarhlífar viðurkenndar af
heilbrigöiseftirlitinu, sem fyrir-
tækið lætur þeim I té endurgjalds-
laust, enda auki það ekki slysa-
hættu að öðru leyti.”
Að lokum skal getið reglugerð-
ar nr. 164 frá 1972 um vamirgegn
mengun af völdum eiturefna og
hættulegra efna, settri samkv.
lögum nr.85 frá 1968um eiturefni
og hættuleg efni. Samkv. reglu-
gerðinni er Heilbrigöiseftirliti
rikisins gert að vera umsagnar-
aðili til heilbrigðisráðherra um
starfsleyfi verksmiðja og iðju-
vera sem ráðherra endanlega
gefur út. I umsögn sinni skal Heil-
brigðiseftirlit rikisins gera tillög-
ur um t.d. hreinsunar- eða
varnarbúnað og mengunarmörk
o.s.frv. Heilbrigöisnefnd I hverju
sveitarfélagi skal fylgjast með
þvi að ákvæðum reglugeröar
þessarar sé hlýtt en Heilbrigðis-
eftirlit rlkisins hefur yfirumsjón
með því.
Eins og kunnugt er hefur álver-
ið I Straumsvik ekki starfsleyfi
samkv. reglugeröinni og þvi um
tómtmálaðtala þegarrætter um
mengunarmörk settum samkv.
reglugerðinni.
Að svo töldu er ljóst að skyldur
Isals hvað varðar mengun og ráð-
stafanir til að hafa hemil á og
draga úr skaðlegum áhrifum af
rekstri bræðslunnar hafa verið og
eru i samræmi viö góöar venjur I
iönaöi i öðrum löndum við svipuö
skilyröi samkv. gr. 12.02 I lögum
fyrir bræðsluna og að tilskyldum
þeim ákvæðum skal Isal hlita
ákvæðum i núgildandi og siöari
lögum á Islandi er fjalla um
öryggi I heilbrigði og hreinlæti
sbr. gr. 13 i sömu lögum.
Þannig er Isal skylt að hlita is-
lenzkum lögum og reglum, sem
ekki eru strangari en lög og regl-
ur i öðrum löndum sem
ákvarðandi eru um slikan verk-
smiðjureksturog stuðla aö góðum
venjum í iðnaði við svipuð skil-
yrði.
Eru þá lög og reglur sem um ál-
bræðslu gilda hér á landi strang-
ari heldur en i öðrum löndum?
Gert er ráð fyrir þvi að með
öðrum löndum sé fyrst og fremst
átt við Norðurlöndin, lönd Norö-
ur-Evrópu ásamt Bandaríkjum
Norður-Ameriku en ekki
þróunarlöndin i Afriku, Suður-
Ameriku o.s.frv.
An þess að farið sé út i saman-
burð laga og reglna i þessum
löndum er óhætt að fullyrða aö is-
lenzk lög og reglur eru i fullu
samræmi við þau og hvergi
strangari, einkum i samanburði
við Norðurlöndin sem fyrst og
fremst eru höfð til hliðsjónar við
gerð isl. laga. Þannig eru i gildi
ströng ákvæði um mengunar-
varnireigi starfsleyfiaö fást fyrir
slikan rekstur svo og strangar
reglur um öryggi, hreinlæti og
heilbrigði og er óhætt aö fullyrða
að ákvæði mótsvarandi Islenzkra
laga og reglna um þessi efni, þ.e.
reglugerð nr. 164/1972 um starfs-
leyfi, lög um öryggiseftirlit úr
23/1952, lög um hollustuhætti og
heilbrigði nr. 12/1969 og reglu-
gerðirsamkv. þessumlögum, eru
flestum ef ekki öllum tilvikum
vægari og ættu þvi að gilda fyrir
Isal, sem þó ber skylda til að fara
að strangari ákvæðum sé um slikt
að ræða samkvæmt góðum venj-
um I iönaði I öðrum löndum
samanber gr. 12.02 i lögum fyrir
álbræðsluna.
Hér á eftir veröur gert grein
fyrir þeim ráðstöfunum sem tiðk-
ast til vamar mengun innra sem
ytra umhverfis svo og öryggis-,
heilbrigðis- og hollusturáöstaf-
ana, i löndum þar sem álitið er að
góöar venjur i iðnaði við svipuð
skilyrði gildi, en fyrst fer greinar-
gerð um atriði sem sérkenna ál-
bræðslu meö tillititilofannefndra
atriða og er stuðzt við gögn sem
aflaö hefur verið erlendis frá.
Um mengun á vinnu-
stöðum við álbræðslur,
og sjúkdóma
Þetta yf irlit er ekki tæmandi og
á við um álbræöslur þar sem not-
uð eru „prebaked” eða forbökuö
skaut eöa svonefnd „Söderberg”-
skaut með þeirri undantekningu
að við þau siðarnefndu er magn
fjölhringa kolefnissambanda 1
andrúmslofti I kerskálum mikl-
um mun hærra heldur en við
notkun forbakaðra skauta.
Um magn hinna ýmsu meng-
andi efna i andrúmsloft á vinnu-
stöðum er ekkert hægt að
fullyrða nema mælingar fari
fram á þeim en fjölmörg
atriði eru afgerandi I þvi sam-
bandi eins og t.d. loftræsting
almennt eða viö ákveöin störf,
aðrar varnir eins og innbygging
mengandi’framleiðslu eða starfa
t.d. lokun bræðslukerja o.s.frv.
Um heilbrigðishættu frá þessum
efnum fer mikið eftir þeim
varnarráðstöfunum sem gerðar
eru til að koma I veg fyrir eöa
minnka mengunina f andrúms-
lofti eða umhverfi st>rfsmanna
svo og mismunandi styrkleika
eða eöli viðkomandi efna ásamt
næmni eða varnarstyrkleika viö-
komandi starfsmanna gagnvart
þessum efnum, auk þess sem
mismunandi timi getur liöiö frá
þvi viökomandi er útsettur fyrir
megunina þar til einkennin geta
komið fram.
Helztu mengunarvaldar I and-
rúmslofti á vinnustööum i álver-
um eru:
Viö uppskipun:
Aloxið (A1203) ryk
Kryolit : Na3AlF6), ryk
Asbest, ryk
Kvarts, ryk (sé eldfastur steinn
úr kvartsi)
I kerskál:
Aloxið (A1203), ryk (alfa og
gamma A1203)
Kryolit (Na3AlF6), ryk
Chiolitt (Na3AlF), ryk
Flussýra (HF), loftkennd eöa
bundin i ryki.
CF4, loftkennt
Brennisteinssýrlingur (S02), loft-
tegund
Kolsýrlingur C02), lofttegund
Fjölhringa kolefnissambönd
(PAH/PPOM) I loftkenndu
ástandi koma fyrir en eru fyrst og
fremst við Söderberg’s skaut.
t kersmiöju:
Asbest, ryk
Kvarts, ryk (sé eldfastur steinn
úr kvartsi)
Tjöru- eða asfaltgufur
(S02?)
i skautsmiöju:
Kolaryk
Tjöru-asfaltgufur
(S02?) Flúorið
t steypuskál:
Asbest, ryk
Kvarts, ryk (frá eldföstum steini)
Klórgas (C12) þar sem það er
notaö
Frá kerbrotum:
Cýaniö (þar sem ker eru brotin
upp og þeim fargað)
t vélaverkstæöi t.d. frá raf-
suðu:
Zink
Nikkel
Ozon, lofttegund o.fl.
Annaö ryk frá framleiðslu eöa
hráefnum sbr. hér að ofan.
Aörir heilsuspillandi þættir
eru:
Hávaöi
Geislun (hita)
Óeðlilegt hita- og rakastig
Rafsegulsvið i kerskál?
Köfnunarefnisoxlö (N02)
Helztu sjúkdómar sem komið
geta upp vegna ofangreindrar
mengunar:
Sjúkdómar I húð:
Húðkrabbameinfrá sóti og tjöru.
Exem eöa útbrot frá ýmsum
málmum t.d. nikkel
Kláðieða erting á húöfrá brenni-
steinssýrlingi, flússýru, ryki.
Brunasár vegna flússýru.
Sjúkdómar I öndunarfærum,
brjósthimnu eöa lifhimnu:
Lungnakrabbamein. Fjölhringa-
kolefnissambönd, tjöru-asfaltguf-
ur, asbest (sérstaklega reykinga-
menn)
Brjósthimnu-lifhimnukrabba-
mein. Asbest
Óeölileg bandvefsmyndun i
lungnavef
(Asbestosis og Silicosis); Asbest,
kvarts.
Berkjuþrengsli: („obstruktiv”
lungnas júkdómar):
a) bráö, án vamanlegra lungna-
skemmda: frá (fluormenguðu)
r>4ci,
b) Langvinn meö lungnakvefi:
(„Chronic obstructive” lungna-
sjúkdómar) þar er um varanleg-
ar lungnaskemmdir er aö ræöa
t.d. Chronic bronchitis (langvinnt
lungnakvef), asthma (occu-
pational non allergic), emfysema
(lungnaþan).
Erting á slimhú&ir öndunar-
færa meö hósta:
Brennisteinssýrlingur (S02)
Köfnunarefnisdioxiö (N02)
Ozon (/3), getur valdiö lungna-
bjúg