Tíminn - 07.04.1977, Qupperneq 10

10
Fimmtudagur 7. april 1977

Hannes J. Magnússon:
Þaö fylgja því óteljandi skyld-
ur aö vera þegn I þjóöfélagi, svo
margar, aö þær veröa ekki tald-
ar upp. Þær eru ekki aöeins
fjárhagslegar, svo sem aö
greiöa Utsvör sin og skatta skil-
vislega. Þær eru einnig siöferöi-
legar, og þær slöastnefndu eru
kannski hinar mikilvægustu. En
þvi fylgja einnig réttindi. Þau
eru einnig dteljanleg i lýöræöis-
rikjum. Þetta tvennt veröur
alltaf aö fylgjast aö, og má
aldrei vera neinn baggamunur
ef vel á aö fara, en þegar eitt-
hvaö hallast á fer jafnvægi sam-
félagsins úr skoröum, kröfu-
geröir og óánægja setja þá svip
sinn á allt þjóöllfiö.
Einhver örlagarikasti, en
jafnframt glæsilegasti kaflinn i
Njálssögu er frásögnin um þá
bræöur Gunnar og Kolskegg, er
þeir rföa aö heiman til skips,
sem á aö flytja þá seka til fjar-
lægra landa. Þar er hiö stóra og
smáa á listrænan hátt látiö vefa
voö örlaganna. Jafn litilfjörlegt
atvik og þaö er hestur Gunnars
hnýtur, ræöur úrslitum I hinum
hrikalegasta sorgarleik er saga
vor hermir.
En þetta litla atvik hefur
einnig oröiö þess valdandi aö æ
siöan hefur rómantiskur ljómi
leikiö um nafn Gunnars á Hllö-
arenda. Hann var ekki aöeins
hin glæsilega hetja, sem allir
ungir menn vildu likjast, heldur
er ætlö vitnaö til hans, sem
„vildi heldur blöa hel en horfinn
vera fósturjaröarströndum.”
Þaö erslzt ætlan min aö draga
úr þeim ljóma sem sagan hefur
ofiö um nafn Gunnars á Hilöar-
enda. En ekki get ég aö þvl gert
aö eins oft veröur mér hugsaö til
hins bróöurins, sem á úrslita-
stund kveöur Gunnar bróöur
sinn meö þessum oröum:
„Hvorki vil ég á þessu nlöast
og á engu ööru þvi er mér er til
trúaö.” Þaö getur meira en vel
veriö aö Gunnar hafi unnaö ætt-
jörö sinni og átthögum meira en
Kolskeggur bróöir hans. Þó er
ég dcki viss um þaö. En ætti ég
um þaö aö dæma, hvor bróöur-
inn geröi réttar gagnvart sam-
vizku sinni, sá, sem knúöi hest
sinn sporum heim aö Hliöar-
enda aftur, eöa hinn, sem reiö
þögull og hljóölátur niöur Land-
eyjarsand, og sigidi þaöan til
fjarlægra landa, vegna þess aö
hann vildi hlýöa lögum lands
sins, þá myndi ég dæma þeim
siöari hiö betra hlutskiptiö.
Þegar ættjaröarást og þegnholl-
usta geta ekki átt samleiö, kýs
ég mér veg þegnskaparins
heldur, þvi aö hann er grund-
völlur allrar þjóöarfarsældar.
Þetta siöfágaöa hugarfar sem
aldrei niöist á neinu þvi, sem
manni er til trúaö. En Gunnar
hlaut nú frægöina en Kolskegg-
ur nafnlausa gröf i erlendri
mold.
Er þaö annars ekki hlutskipti
flestra þeirra sem færa hinar
hljóöu fórnir. Er þaö ekki hlut-
skipti móöurinnar, hins venju-
lega verkamanns I þjóöfélaginu,
sjómannsins og allra hinna
nafnlausu þegna þjóöfélagsins?
Svo lélegur dómari getur al-
menningsálitiö veriö aö hávaö-
inn einn getur oft ráöiö úrslitum
um þaö hvort sagan á aö geyma
nöfn manna, eöa þau eiga aö
hverfa inn i þögn og gleymsku.
En hamingjunni sé lof fyrir, aö
hinir yfirlætislausu þegnar
þagnarinnar færa enn sinar
hljóöu fórnir, þótt hávaöinn
aukist meö hverjum degi, sem
liöur og hiö opinbera lif færist
nú æ meira i þaö horf aö veröa
aö stórum fyrirsögnum á siöum
blaöanna.
Þaö er aö visu erfitt aö gera
upp á milli mannlegra dyggöa,
en enga dyggö þekki ég, sem
liklegri væri til aö byggja upp
farsælt og siöfágaö þjóöfélag en
hugarfar Kolskeggs Hámundar-
sonar.
Fyrir nokkrum áratugum var
sú dyggö ákaflega rik i Islenzkri
Hannes J. Magnússon
ritsins/ Heimili og skóli.
Hannes J. Magnússon
var fæddur í Blönduhlíð í
Skagafirði 22.3 1899. Þó
að hugvekja þessi sé
nokkurra ára gömul er í
henni vikið að ýmsum
þeim þjóðfélags vanda-
málum er á dagskrá eru
með þjóðinni.
é
inu, jafnt á hinum hæstu sem
lægstu stööum, nyndi gerast
kraftaverk á flestum eöa öllum
sviöum þjóölifsins. Sama þjóöin
býr enn I sama landinu, er hún
hefur flutzt tíl. Hún hefur flutzt
yfir á nýjan grundvöll. Þaö er
forsenda þess, aö viö getum
hugsaö skynsamlega og raun-
sættum þessi mál, aö viö skilj-
um þetta.
Þó aö sitt sýnist hverjum i
þessum efnum hafa þó deUur
um orsök og afleiöingar tak-
markaö gildi, en eitt er vist.
Baráttan um lifsgæöin er i al-
gleymingi, stéttaskipting hefur
oröiö gleggri meö hverju ári
sem liöur, og baráttan hefur
færzt yfir á meira og minna
óábyrgan grundvöll stéttaskipt-
ingarinnar. Yfir á grundvöll
sérhagsmunanna.
Vafalaust hafa þessar breyttu
aöstæöur reynzt fjárhagslegur
ávinningur fyrir marga, en þó
hafa allir beöiö ósigur. Þvl, sem
viö höfum grætt út á viö, höfum
viö tapaö inn á viö. Viö höfum
þrátt fyrir marga menningar-
lega sigra beöiö siöferöilegan
ósigur og uppeldislegan ósigur,
aö minnsta kostium langt skeiö.
Foreldrarnir, sem fluttu meö
börn sin hópum saman úr sveit-
um landsins til bæja og
sjávarþorpa, vissu ekki hvaö
þeir voru aö gera. Þeir keyptu
börnum slnum aö visu meiri
þægindi, meiri og betri skóla-
menntun, sem sizt ber aö van-
meta, og ef til vill Ifleiri miöa i
happdrætti lifsins, en bjuggu
þeim um leiö lélegri uppeldis-
skilyröi, og þvi fleiri, sem völdu
sér þaö hlutskipti aö hætta á
óvissa atvinnu, þvi veikari varö
samfélagsvitundin og ábyrgö-
artilfinningin gagnvart heild-
inni og hag hennar. Gamli, góöi
húsbóndinn sem áöur haföi
veriö þjónaö, varö nú aö
ófreskju, sem kallaö var riki.
Þaö mátti bjóöa þvl allt. Þaö
var ekki persóna. Þaö mátti
gera kröfur til þess, án þess aö
hafa samvizkubit af. Þegar hús-
bóndinn var oröinn svona óper-
sónulegur var lika húsbónda-
hollusta nálega úr sögunni, aö
minnsta kosti i hinum gamla
skilningi. /
Þaö var óheillastund I lifi
þjóöarinnar, þegar þjóöin skipt-
ist i tvo andstæöa hópa: Vinnu-
veitendur og vinnuþiggjendur.
þjóðarskapgerö, sem nefnd er
húsbóndahollusta.
Hún var ein hin traust-
asta stoö hinna mörgu
smárikja þjóöfélagsins, heimil-
anna, og hún var meira: Hún
var ein af þeim hornsteinum,
sem hagur og gengi þjóöfélags-
ins valt á. Hún var hinn dýrmæti
arfur þegnaskapar og trú-
mennsku frá Kolskeggi Há-
mundarsyni, og gekk eins og
vigöur þráöur I gegnum Islenzkt
mannllf, kynslóð fram af kyn-
slóö. Þaö voru ekki lög aö utan
komin. Þaö var siöalögmál, sem
mönnum var I brjóst lagiö, og
ekki slzt þeim lægst settu I þjóö-
félaginu. En alltaf koma nýir
siöir meö nýjum mönnum og
kynslóöum, og einhver kann aö
hafa hvlslað þvl út I daginn, aö
þetta hugarfar væri I ætt viö
þrælslund, og loks kom launar-
oröiö frelsi ., sem bylti öllum
hlutum viö og haföi endaskipti á
heiminum. Enginn veit enn,
hvað sannarlegtfrelsi er I raun
og veru.
Ég minnist enn margra þess-
ara fulltrúa þegnskaparins og
trúmennskunnar frá þvl er ég
var aö alast upp noröur I Skaga-
firöi fyrir 60-70 árum. Þaö bjó
hvorki yfir lærdómi né verald-
arvizku, þetta fólk, en þaö liföi I
verki þann þjóöfélagssannleika,
aö hagur eins er hagur allra.
Svona var vizkan fátæklega bú-
in á þeim árum. En réttlæti
þurfti aö rikja I þeim hluta-
skiptum. Kannski eitthvaö hafi
skort á þaö?
Aö óeigingirni var þaö I ætt
viö Spartverjann, sem bauö sig
fram I 300 manna ráöinu, en var
hafnaö. Hann gekk burt I hrifn-
ingu yfir þvi, aö I Spörtu skyldu
vera til 300 menn, sem væru
honum fremri.
Þetta fólk horföi yfir heimili
sitt eins og eina órjúfandi heild
þar sem hagur heimilisins var
aöalatriöiö. Jafnvel launin
komu þar á eftir. Svona var Is-
lenzka vinnufólkiö, sem
myndaöi eina stétt I þjóöfé-
laginu, sem nú er útdauö, sem
slik. Ener hugsunarhátturinnþá
ekki einnig útdauöur? Ekki vil
ég segja þaö, enn eigum viö
marga menn meö sliku hugar-
fari, sem betur fer... Ég tek
hattinn ofan fyrir þvi fólki hvar
sem ég mæti þvi. Þetta voru
menn, sem liföu fyrir sitt litla
rlki. Þetta voru eins konar
hlutamenná þjóöarskútunni, og
fengu þó sjaldan þann hlut, sem
þeim bar.
Þaö var ekki aöeins vissan
um, aö hagur og tap heimilisins
væri þeirra hagur eöa tap, sem
svo ramm traust og uppalandi,
áöur en hinn mikli flótti brast i
liö þaö, sem þar haföi háö
baráttu sina I meira en þúsund
ár og gert Islenzkt mannlff aö
góöum skóla, en fyrna höröum
stundum, þrátt fyrir allt.
Þaö er ekki vinsælt verk að
kveöa upp dóma yfir samtiö
sinni, en þvi verður ekki neitaö,
aö þaö viröist vera erfitt aö ala
ungt fólk upp til þegnskapar nú
á tfmum. Þó aö hann veröi
aldrei geröur aö skólanáms-
grein, gætu skólarnir þó margt
gerttilaösnúa viöþvlhjóli, sem
snýst um velferð og aftur vel-
ferö. Þaö er mannlegt aö
sækjast eftir lifsþægindum og
lagsfræöina, sem illu heilli
hefur veriö vanrækt I skólunum.
Hefur gamla vinnufólkiö
nokkurn tima veriö sett á sviö I
skólastofunni og þegnskapur
þess og trúmennska sýndur I
skýrum og lifandi myndum.
T.d. meö upplestri úr ritum,
sem sýna þetta fólk og þá daga,
sem þaö liföi á?
Þaö fæöast ekki lakari börn
nú né minna gefin. Ég held aö
þeim betur gefnu fjölgi frekar,
en galdurinn er aö ná valdi yfir
aöstæöunum, sem oft eru óhag-
stæöar og gera okkur þær já-
kvæöar. Ef hugarfar Kolskeggs
—hugarfar gamla vinnufólksins
okkar yröi rikjandi i þjóöfélag-
...1111 11
Hannes J. Magnússon,
fyrrv. skólastjóri og rit-
höfundur á Akureyri er
höfundur eftirfarandi
greinar, sem hann mun
hafa skrifað skömmu
fyrir andlát sitt árið 1972
og hefur ekki birzt opin-
berlega áður. Hannes var
þjóðkunnur skólamaður
— var kennari og síðar
skólastjóri á Akureyri í
alls 35 ár og skrifaði
margar bækur og tíma-
ritsgreinar einkum um
uppeldis- og skólamál.
Hann var fyrsti ritstjóri
tveggja norðlenzkra
tímarita, barnablaðsins
Vorsins og uppeldismála-
hér réö mestu. Þaö var
uppeldiö, sem þetta fólk haföi
fengiö. Þaö heföi alizt upp viö
trúmennsku og þegnskap, eins
og slikt væri eitt af lögmálum
llfsins. Þeir voru samvinnu-
menn i þess orös beztu merk-
ingu, þótt þeir hafi aldrei heyrt
samvinnu nefnda á nafn, og þaö
var þetta hugarfar Kolskeggs,
sem geröi islenzk sveitaheimili
meölæti, en er ekki þjóöfélagiö
oröiö ein óskaplegur hrunadans
um velferö og lifsþægindi? Svo
litur þetta aö minnsta kosti út á
yfirboröinu. Ég gat um þaö
áöan aö þegnskapur gæti aldrei
oröiö aö skólanámsgrein.
Kannski ekki? En ég hygg nú
samt, aö skólanir gætu þama
lagt lóö á vogarskálina. Til
dæmis i gegnum söguna og fé-
Nemendur fylkja sér viö dyr barnaskólans á Akureyri. Auk starfa sinna aö menntun og
uppeldi ungra Akureyringa ritaöi Hannes J. Magnússon mikiö um uppeldi og skólamál og
lét viöa aö sér kveöa I þeim efnum.
AÐ
VERA
ÞEGN