Tíminn - 17.04.1977, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 17. apríl 1977
menn og málefni
Boðar kirkjan of
lítið fagnaðarerindi?
Séra Páll Sigurösson I Gaulverjabæ og kona hans, Margrét Þóröardótt-
ir. Guðbrandur Guðbrandsson tók myndina árið 1865.
Kennimaður
aldamótakynslóðar
Eins og fleiri Islendingar,
dvaldi ég erlendis um páskadag-
ana, en ekki lá leiðin til Suður-
landa, heldur til noröurhéraöa
Englands, þar sem enn var kalt i
veöri. Ég hefi fylgt þeirri venju,
þegar ég hefi fariö utan, þótt til
skammrar dvalar hafi verið, aö
hafa meö mér valda Islenzka bók
til uppbótar á erlent lestrarefni.
Aö þessu sinni var bókarvaliö
hins vegar ekki venjulegt, því aö
ég tók meö mér Helgidaga-pré-
dikanir sr. Páls Sigurðssonar i
Gaulverjabæ. Ég haföi eignazt
hana fyrir nokkrum árum, en
ekki gefiö mér tima til aö lesa
nema stutta kafla, sem ég haföi
hrifizt af, og þvi alltaf ætlaö mér
aö lesa hana alla. Þaö rifjaöist
upp fyrir mér, aö ég átti þetta
ógert, þegar Matthias Jóhannes-
sen, ritstjóri Mbl., sagöi mér frá
innblásinni predikun, sem hann
heföi nýlega flutt I Gaulverja-
bæjarkirkju. Matthlasi á ég þaö
þvi aö þakka, aö ég tók Helgi-
daga-prédikanir séra Páls meö
mér I feröalagiö, en skemmst er
frá þvl aö segja, aö ég hefi ekki
orðið öllu hrifnari af annarri bók
Slikt þarf heldur ekki aö undra,
þvl aö vafasamt er aö Islenzk
kirkja hafi átt annan meiri
kennimann en séra Pál. I ræöum
hans fer saman andriki og ein-
faldleiki, mikil speki og hrlfandi
sannfæringarkraftur, sem er þó
oftast öfgalaus. Helgi-
daga-prédikanir hans voru gefnar
út aö honum látnum, en hann féll
frá fyrir aldur fram, 48 ára gam-
all. Bókin kom út 1894 og náöi
talsveröri útbreiöslu um skeið,
en var þó ekki endurprentuö.
Margir aldamótamenn, sem ég
hefi kynnzt, minntust hennar meö
mikilli aödáun, en þó hvaö mest
Jónas Jónsson. Hún var hús-
lestrabókin á æskuheimili hans
og heyröi ég Jónas oft dást aö Páli
fyrir mælsku hans og frjálslyndi.
Margt finnst mér benda til, aö
Helgidaga-prédikanir séra Páls
hafi haft mikil áhrif á aldamóta-
kynslóöina og veriö henni herhvöt
til frjálslyndis og framfara. Þar
sem fáir eiga nú kost aö njóta
þessarar bókar, finnst mér ekki
úr vegi aö birta hér nokkra kafla
úr henni, sem engan veginn eru
þó dæmi um, hvernig séra Páli
te"kst bezt, heldur gefa þeir
nokkra hugmynd um boöskap
hans, sem á ekki slöur erindi til
þjóöarinnar nú en á slöari áratug-
um 19. aldar.
Bókstafurinn
og andinn
Séra Páll Sigurösson ræöir oft
um þaö I ræöum sinum hvernig
túlka beri ritninguna. Hann bend-
ir á, aö hún sé að verulegu leyti
manna verk. Þess vegna sé
margt I henni, sem orki tvlmælis
og megiskilja á fleiri en einnveg.
Þetta hafi oft gert mikinn skaöa.
Um þetta farast séra Páli svo orö
á einum staö:
„Samkvæmt þeirri aöferö, sem
höfö hefir veriö jafnaöarlega til
aö þýöa ritninguna, hefir þaö
gjört skaöa og hann ekki Htinn.
En samkvæmt þeirri aöferö, sem
á aö viö hafa I þýöing hennar, þá
þarf það ekki og á þaö ekki aö
gjöra tjón. Hver aöferö hefir þá
venjulega verið höfö til aö þýöa
heilaga ritningu?. Sú, aö þýöa
hana of mjög eftir bókstafnum, en
of litt eftir andanum. ,,En bókstaf
urinn deyöir”, eins og skrifaö
stendur. Já, bókstafurinn er þaö,
sem deyöir kirkjuna aö þvi leyti
sem hún veröur deydd. Bókstaf-
urinn veldur miklum misskiln-
ingi, miklum ágreiningi I kristn-
inni. Bókstafurinn er það, sem
sundrar henni i flokka enn i dag.
Bókstafurinn/hefir valdið öllum
trúarofsóknum, öllum trúarstríö-
um, heift, hatri og blóðsúthell-
ingum, sem um margar aldir hef-
ir afmyndað kristnina og hnekkt
henni niður i heiðindóm. Bókstaf-
urinn slær menn með blindni,
veldur þvi að þeir misskilja krist-
indóminn og lifiö, sökkva niður I
fáfræðiog eymd og lifa li'kir skyn-
lausum skepnum. A þennan hátt
hefir ritningin oft og löngum veriö
þýdd. Að ritningunni hefir verið
beitt svo, staðfestir þann óyggj-
andi sannleik, að mögulegt er að
vanbrúka gersemar, hve góðar og
dýrmætar sem þær eru. Hvernig
á þá — munu menn spyrja — að
þýða ritninguna svo, að ekki veröi
tjón að misskilningi? Það á að
þýöa hana eftir andanum, þýöa
hana svo, að hún veki andann I
oss og hafi áhrif á lifið til alls
góðs.”
Meginmunur
Séra Páll segir ennfremur um
bókstafinn og andann:
— „Mismunurinn á því, aö
þýöa ritninguna eftir bókstafnum
og eftir andanum getur oröið
ákaflega mikill og haft mikilvæg-
ustu afleiöingar. Bæöi ég yöur,
kærir tilheyrendur — ég tek þaö
tildæmis — aöþýöa mér einhvern
torskilinn kafla eftir bókstafnum,
þá byggist ég helzt viö aö fá slna
skýringuna frá hverjum, en enga
fullnægjandi. Ef þér aftur vilduö
útskýra sama kaflann eftir and-
anum , þá heföi ég von um, aö fá
sannleikann aö heyra, þá hlyti
skýringin aö koma heim viö þaö,
sem er samkvæmt ritningunni,
samkvæmt reynslunni, sam-
kvæmt skynseminni, samkvæmt
náttúrulögunum, I stuttu máli:
samkvæmt öllum uppsprettulind-
um guölegrar opinberunar, sem
til eru. Þetta er aö þýöa ritning-
una eftir andanum. Og þannig á
aö þýöa hana, aö kenningar henn-
ar færi líf inn I heiminn, veki til-
heyrendurna, fræöi og gleöji, séu
ávallt nýjar og ferskar og færi
óþrjótandi uppsprettu sannleiks
og fagnaöar. Þaö á aö þýöa ritn-
inguna svo, aö kenningin komi
heim viö allsherjar lögmál og
niðurröðun heimsins, komi heim
viö kenningar náttúrunnar, kenn-
ingar skynseminnar og samvizk-
unnar, kenningar vlsindanna,
kenningar llfsreynslunnar, og vér
skulum halda þvl föstu, aö þaö
getur ekki veriö, aö nokkur sú
grein finnist I ritningunni, sem
ekki sé I samhljóöun viö allt
þetta.”
Framfaralög-
máliö
Segja má, aö rauöi þráöurinn I
kenningum séra Páls Sigurösson-
ar sé þaö, sem hann kallar fram-
faralögmál kristindómsins.
Kristur var borinn I heiminn til aö
vekja menn til hugsunar og
framtaks jafnt I veraldlegum og
andlegum efnum. Kristur boöar
trúna á sigur hins góöa og mark-
miö kristindómsins er ekki slöur
aö skapa Guösrfki I þessu llfi en
ööru lífi. Versta vantrúin er sú, aö
heiminum geti ekki fariö fram. 1
einni ræöunni farast séra Páli orö
á þessa leiö:
„Framfaraleysi I einu mann-
félagi, er ófyrirgefanlegur hlutur,
og þess vegna óþolandi, og kemur
þaö beint af þvl, aö þaö strlöir á
móti guös og manna lögum. Maö-
urinn er skapaöur til framfara, til
óendanlegra framfara og full-
komnunar, og ef nokkur hrópandi
rödd er sterk, ef nokkur reiöar-
þruma lætur til sin heyra, þá er
þaö sú, sem kallar eigi aö eins af
himnum ofan, heldur frá einu
skauti jaröarinnar til annars og
segir: áfram, áfram! Þetta er þvl
ekki einungis ritaö lögmál, upp
fundiö af þeim, er semja bækur:
nei, þaö er náttúrulögmál, þaö
hljómar til vor engu fremur úr
ritningunni, en innan aö úr djúpi
mannlegrar náttúru. Framför er
lögmál vort og rétta eöli, skylda
vor, ákvörðun vor og sjálft vort
sanna lif. Hæfilegleikinn til fram-
fara er sjálfur hyrningarsteinn-
inn undir náttúru vorri, einmitt
þetta, sem skynsemin bendir til
og samvizkan brýnir fyrir oss og
er öll vor framtiðarvon og far-
sældarvon hnigur að. Það mann-
félag, sem misskilur eða vettugi
virðir þennan hæfilegleik eða
fylgir honum ekki af alefli fram,
það misskilur lifið frá rótum og
hlýtur að leiða bölvun yfir sig og
eftirkomendur slna. Af þessum
orsökum kemur, að deyfö og
framfaraleysi er ófyrirgefanlegt,
þaö er jafn ónáttúrlegt og þaö er
syndsamlegt, jafn óbærilegt og
það er sárgrætilegt.”
Frumkvöðull
framfaranna
Einna bezt túlkar séra Páll
Sigurðsson framfaralögmáliö I
jólaræöu sinni, þar sem hann lýs-
ir þvl, aö Kristur sé I heiminn
kominn til aö losa manninn undan
yfirráöum blindra náttúrukrafta,
jafnt ytri sem innri. Séra Páll
segir m.a.:
„Ég hefi sagt, aö kristindómur-
inn sé gefinn oss til aö sigra fyrir
hans kraft blind náttúruöfl bæöi
fyrir utan oss og innra meö oss,
og kristindómurinn er eigi aö eins
kenníng, heldur um fram allt andi
og líf. Nemum staöar fyrst viö
þaö atriöi, aö hann á aö sigra
náttúruöflin fyrir utan oss. Veriö
getur,aösumirséuþeir,sem ekki
trúa eöa hafa ekki íhugaö, aö
kristindómurinn hafi þaö ætl-
unarverk aö veita manninum
vald yfir hinni ytri náttúru. En
hvernig geta menn hugsaö sér
sigur andans yfir holdinu án
þess? Hvernig skilja menn ann-
ars frásögur nýjatestamentisins
um kraftaverkin. Hvernig skilja
menn þaö, aö bæöi Kristur og
postular hans gjöröu tákn og stór-
merki I augsýn fólksins og sýndu
meö því fullkomiö vald andans
yfir náttúrunni, þegar þeir til
dæmis kyrröu vind og sjó, létu
blinda fá sýn, halta ganga, lfk-
þráa hreinsast, daufa heyra,
dauöa upp rísa? Ætli þessi verk
hafi veriö gjörö ófyrirsynju og
ætli þau standi I engu sambandi
viö eöli kristindómsins og ákvörö-
un mannsins? Ég skil kraftaverk-
in beinllnis svo, aö þau sé forboö-
ar um þann sigur á ytri náttúru-
öflum, sem manninum er ætlaö
aö ná. Ég skil þau svo, aö meö
þeim sé manninum boöaö, aö
hann eigi með tlmanum, jafnótt
og andi hans þroskast og hann
verður betur kristinn, einmitt aö
ná æ fullkomnari yfirráöum yfir
hinni skynlausu náttúru. Ef eigi
mætti skilja kraftaverkin þannig,
þá mundi ég fyrir mitt leyti veröa
efaöur I aö trúa tilveru þeirra. —
Þetta, sem ég nú hefi tekið fram,
staðfestir mannkynssagan og
ekki slzt nú á tlmum. Þvl aö hver
er undirrótin aö allri þeirri
* menntun og framförum og
frelsishreyfingum, rannsóknum
og uppgötvunum, sem einkennir
þessa tlma? Undirrótin aö þvl er
andi kristindómsins, og er þaö
auöséö meöal annars af þvl, aö
einmitt kristnu þjóöirnar
auökenna sig meöal þjóöanna aö
þvi, aö þær einar eru eiginlegar
framfaraþjóöir, en hinar standa I
staö eöa miðar mjög lltiö áfram.
Sá sannleiksandi, frelsisandi,
félagsandi og kærleiksandi, sem
kristindómurinn vekur og glæöir,
þessi andi er, ef rétt er á litið,
frumkvööull allra framfara.”
Frjáls maður
En þó mikils vert sé aö sigra
hina ytri náttúrukrafta, er þó
meira um vert aö sigra hina innri.
Um þetta segir séra Páll I jóla-
ræðunni:
„Ég hefi nú tekið fram þaö ætl-
unarverk kristindómsins, aö
veita manninum vald yfir hinni
ytri náttúru, og kem þvl næst aö
ööru höfuö atriöi þessa máls, að
hann er einnig og ekki slöur gef-
inn, til aö veita oss vald yfir hinni
innri, yfir náttúrukröftunum
innra I oss, og þótt ég telji þetta
atriöi síöar, en hitt, þá er þaö ekki
svo aö skilja, aö þaö sé minna
vert, en hitt, heldur þvert á mót
sannleikurinn sá, aö fyrst þurfum
vér að sigra heiminn i oss, áö-
ur vér getum sigrað hann fyrir
utan oss, fyrst þurfum vér
að veröa frjálsir í andlegu
tilliti, áöur en vér getum orðið
það á ytra hátt. Sá heimur er
næstur oss, sem er innra með
oss, og sigurinn á þeim innri öfl-
um er skilyröi — óvlkjanlegt skil-
yröi — fyrir sigri vorum út á viö.
En hver eru þessi innri öfl? Ég
hefi þegar drepiö á þaö I ræöunni,
og skal nú vera svo fáoröur sem
hægt er. Þeir skynlausu náttúru-
kraftar innra I oss, sem ég hér um
tala, og sem vér þurfum aö yfir-
vinna eru: stjórnleysi geöshrær-
inganna, deyfö og drungi vor til
hins góöa, vanþekking vor, kær-
leiksleysi vort og svo framvegis.
Sá getur enginn heitiö frjáls
maöur, sem af þessum öflum er
undirokaöur.”
Enn segir séra Páll Sigurösson I
jólaræöunni:
„Þegar maöurinn á fyrir alvöru
og getur fyrir alvöru fariö aö
sigra þessa bæöi ytri og
innri náttúrukrafta,þá er þaö, að
kristindómurinn er gefinn oss, og
þá veröur þaö, sem skrifaö er I
jóladagsins heilaga guöspjalli: „t
dag er yöur frelsari fæddur”.
Höfuðbrestur
Framfaralögmál kristindóms-
ins veldur þvl, aö hann er jafn-
framt fagnaðarboðskapur. Aö
dómi séra Páls lpggur kirkjan
ekki nægilega áherzlu á þaö. Um
þetta segir séra Páll I einni
ræöunni:
„Kristindómurinn er svo and-
legur og flytur svo háleitar kenn-
ingar, aö holdlegum mönnum
gengurseint aö skilja þær, já, svo
fagnaöarrlkar kenningar, aö
menn þora varla aötrúa þeim. Og
ef einhver vill spyrja mig um,
hver vera muni höfuðbresturinn
við kenningarnar I kirkjunni,
bæöi minar og annarra, þá get ég
vel sagt þaö, eftir minum skiln-
ingi á kristindóminum, hver hann
muni vera. Hann er auövitað sá,
aö vér rýrum fagnaöarboöskap-
inn i meöferðinni. Vér flytjum of
litiö fagnaöarerindi. Kenningin
fræöir of litiö, gleöur of lltiö, vek-
ur of lltiö. Og eins og þetta er einn
aöalgallinn á kenningunum, eins
er þaö llka ein aöalorsökin til
þess, aö prédikun orösins verkar
svo litiö og svo seint til sannrar
menntunar, og gott ef hún ekki
svæfir fólk sumstaðar og kemur
inn þeirri skoðun. aö úttalaö sé
fyrir löngu um öll trúarmálefni og
þar verði ekkert frekara kennt og
engu viö bætt þá meistara, sem
búnir eru aö kenna. En sannlega
segi ég yöur: flestir hafa þeir,
þessir meistarar, flutt og flytja
enn I dag of lltið fagnaöarerindi”.
Kenningar
Krists
Séra Páll segir I sömu ræöu:
„Þegar vér lesum sjálfar kenn-
ingar frelsarans, þá er allt hjá
honum inndælt fagnaöarerindi,
allt fullt meö fræöslu, leiörétting-
ar og huggunargreinir, allt fullt
meö fyrirheit og góöar vonir til
hins ókomna, og traust á guöi og
traust til mannlegrar náttúru og
mannlegra framfara. 011
framtiöin ljómar fyrir honum
sem guösriki, þar sér hann alla
fullkomnun alla unun og sælu: og
þvlllkt guösrlki boöar hann, ekki
einungis sem til komandi eftir
dauðann og i hinu lífinu, heldur
sem I hönd farandi nú þegar hér á
jörö, þvi þaö á aö gagntaka og
forklára jaröllfiö fyrst og slöan
enn framar hið eftirkomandi llf.
Veröi aumur syndari á vegi hans,
þá boðar hann honum þegar þetta
rlki ogþessaframtfö.og segir: þú
er sýkn, þér eru þlnar syndir
fyrirgefnar, far burt og syndga
ekki framar. Þvlllkar eru kenn-
ingar hans, og þetta er fagnaöar-
erindi. Þetta eru kenningar, sem
ástæöa er til aö gleöja sig yfir.
Þegar aftur er komiö inn I kirkj-
urnar hjá oss og farið er aö hlusta
á þá, sem segjast kenna I nafni
hans, hversu oft veröur þá kenn-
ingin daprari. Forlög mannkyns-
ins eru, segja þeir, eymdir og
Frámhald á bls. 26