Tíminn - 17.04.1977, Blaðsíða 36

Sunnudagur 17. aprll 1977
TIL.FINNIN GAR
Böl eða
kostur
leita þess sem stjórnar; stööug-
leika heilans, fær manninn til aö
þola hættuleg áhrif. Vísinda-
mennirnir einbeita sér nú aö
erföaþættinum: Erföa-
fræöilegum stööugleika eöa til-
hneigingu til taugaveiklunar.
Er refsing fyrir streitu
óhjákvæmileg?
Þaö er verkefni læknisfræö-
innar aö gera sjúkdóms-
greiningu á frumstigi breyttra
tilfinningaviöbragöa og tauga-
ástands. Fyrstu almennu ein-
kennin eru alþekkt: Ótimabær
þreyta, svefnleysi, hik eöa hiö
gagnstæöa, stifni. 1 stuttu máli
er þetta ástand jafnvægisleysis,
þegar menn svara léttriörvun
meir en sterkri, segir prófessor
Sudakov. Þessu fylgir ákaflega
mótsagnakennt skeiö á tauga-
sviöinu. Maöur gerir þaö sem
hann heföi ekki áöur þoraö aö
gera vegna menntunar sinnar.
Venjulega leöir þetta til tachy-
cardia, hás blóöþrýstings og
meltingartruf lana.
011 þessi einkenni geta horfiö
alveg, ef menn hefja nýtt líf.
Hvorki of mikill hraöi né daprar
tilfinningar orsaka taugaáfall,
ef tlmabil mikils álags skiptast
á viö hvfld. Tómstundaiöja er
varnarráö sem maöurinn hefur
fundiö upp, alveg eins og
umskipti frá andlegri til likam-
legrar vinnu.
Allt þetta sem viö höfum nefnt
dregur úr neikvæöum til-
finningum. Þróun tilfinninga
þýöir aö menn læra aö koma I
veg fyrir neikvæö viöbrögö,
telja vlsindamenn. Þegar
saman fara persónuleg og
félagsleg markmiö eru skilyröi
til þess aö stjórna tilfinning-
unum sérlega hagstæö. Tilfinn-
ingarnar má þjálfa alveg eins
og vööva.
Barn fær ekki aö nálgast borö
sem lagt hefur veriö á fyrir
gesti. Þaö veldur þvi
smástreitu, ef þaö skilur ekki
hvers vegna til eru orö eins og
„þú mátt ekki”. En fræösla
getur komiö I veg fyrir þetta.
Þaö eru ekki tilfinningarnar
sem eru hættulegar — þær eru
mannkyninu mikil blessun —
heldur þaö sem vekur þær. Þess
vegna er nauösynlegt aö þróa
félagslegar gagnlegar þarfir.
En þaö er vandamál sem
læknisfræöin ein getur ekki
leyst.
Svetlana Vinokurova,
vísindafréttaskýrandi APN.
„Taugaáfall er aöeins sorg-
legur endir á langri keöju trufl-
ana I taugakerfinu. Þess vegna
eru þaö mikil mistök I nútlma
læknavlsindum aö beina athygl-
inni aöeins aö lokaskeiöi veik-
indanna,” sagöi Konstantin
Sudakov, framkvæmdastjóri
Anokjin-IIfeölisfræöistofnunar-
innar. „Veikindin hefjast meö
nálega ómerkjanlegum efna-
fræöilegum viöbrögöum I
sameindum heilans, sem geyma
allt sem fyrir manninn kemur á
llfsleiöinni: Neikvæöar til-
finningar, skammtlma og
varanlegar truflanir.”
Þessi fullyröing er byggö á
staöreyndum. Sovézkir vlsinda-
menn hafa sannaö, aö tauga-
áfall á upptök sln I miötauga-
kerfinu. Vlsindamennirnir hafa
dregiö fram I dagsljósiö þá
heilastarfsemi er leiöir til
siaukinnar spennu er orsakast
af streitu og varanlegum nei-
kvæöum tilfinningum.
Er sökin hormónanna?
Frá því um 1900 hefur oröiö
mikil hlutfallsleg aukning
hjartasjúkdóma Iheiminum. Nú
deir jafnmargt fólk úr þeim
eins og krabbameini og slysum
til samans. Sjúklingarnir eru
yngri en áöur. Um aldamótin
fékk aldraö fólk taugaáfall, nú
er þaö fólk á fertugs- og
fimmtugsaldri og á slöustu
árum hefur þeirra oröiö vart hjá
börnum. Flestir vlsindamenn
tengja þetta visinda- og tækni-
þróuninni: Ofgnótt upplýsinga,
auknum llfshraöa og borgar-
llfinu. Þess vegna er taugaáfall
algengari veikindi I þróuöum
löndum en vanþróuöum og
meöal borgarbúa en sveitafólks,
þótt biliö fari minnkandi.
Þáttur taugastreitu I mótun
taugaáfalls hefur veriö
sannaöur meö tilraunum á
rannsóknastofum I mörgum
löndum. Frá þvl á fjóröa ára-
tugnum er kanadiski visinda-
maöurinn Hans Celiier skil-
greindi hugtakiö streita, hefur
athygli vlsindamanna þó beinzt
aö endocrinestarfseminni sem
frumorsök allra taugatruflana,
og vissulega er hormónum —
adrenalini, cortison o.s.frv. —
spýtt inn I blóöiö þegar um er aö
ræöa varanlegar neikvæöar til-
finningar, svo og likamlega
áreynslu eöa sjúkdóma.
„óllkt öörum visindamönnum
rannsökum viö heijann I heild og
hegöunarviöbrögö á grundvelli
kenningarinnar um starfskerfi,
sem vísindamaöurinn Pjotr
Anokjin setti fram á fjóröa ára-
tugnum. Hann sagöi: „Lifvera
er öflugt kerfi og upplýsingar
um fenginn árangur er eitt af
undirstööuatriöum starfsemi
hennar.” Nú hefur veriö
sannaö, aö taugafrumur starfa
samkvæmt þessari reglu:
Hvati, val afbrigöa, skilgreining
fengins árangurs, leiöréttingar
og leit aö svari. Lífveran beinir
kröftum sinum aö þvi aö halda
hinu innra sviöi 1 stööugu mót-
vægi viö umhverfiö sem breytir
þvl. Þetta jafnvægi tryggir llf.
Fyrir 15 árum deildu vlsinda-
menn ákaft um þaö hvort dýr
heföu tilfinningar. Sumir létu I
ljósi efasemdir um, hvort þaö
væri skynsamlegt aö reyna aö
rannsaka sllkar tilfinningar
þegar fyrir hendi væri
raunveruleg, „áþreifanleg”
starfsemi miötaugakerfisins —
skilyrt viöbrögö, sbr. rússneska
llfeölisfræöinginn Ivan Pavlov.
En Pavlov sjálfur neitaöi aldrei
þýöingu hins huglæga. „Mér
þætti gaman aö sjá þann mann,
sem neitaöi hinum huglægu
áhrifum eftir aö stigiö heföi
veriö ofan á llkþornin á
honum,” sagöi hann I spaugi.
Tilfinningar eru eins konar
vöröur líffræöilegra og félags-
legra þarfa og þess aö þeim sé
fullnægt, sagöi Konstantin
Sudakov. Þær gera mönnum
kleift aö meta þörfina og finna
viöeigandi viöbrögö, sem leiöa
aö ákveönu marki. Fullnæging
þarfar er fyrst og fremst full-
næging taugaáhrifa. Maöur
veröur saddur áöur en fæöan
hefur borizt út I frumur og vefi.
Undanfari
taugaáfalls
Heilinn mætir hinu ókomna
meö viöbrögöum viö hvötum
llöandi stundar I því skyni aö ná
nauösynlegum árangri. Þetta
gerir heilinn meö hjálp til-
finninganna. Vlsindamennirnir
fundu aöferö til þess aö fylgjast,
I fyrsta sinn I sögunni, meö
bylgjugangi slagæöaþrýstings
samfellt viö langvarandi tilraun
sem gerö var á frjálsri hegöun
dýrs. Tilraunin var gerö á
rottum, en lífsstarfsemi þeirra
hefur veriö mikiö rannsökuö og
viöbrögö þeirra skyld viö-
brögöum raanna.
Rotta þurfti aö fara I gegn um
völundarhús til þess aö komast
frá staö, þar sem hún varö fyrir
raflosti, og hún varö aö finna
eina lampann af mörgum sem
gaf fyrirheit um öruggt hæli.
Leiöin aö ijósinu var aö sjálf-
sögöu óeölileg fyrir rottu. Þess
vegna var rottan þjálfuö fyrst.
Annaö atriöi tilraunarinnar
fólst I samkeppni. Tvær rottur
fengu þjálfun og báöar höföu
sama takmark, aö komast
framhjá hættusvæöi eins fljótt
og unnt var. 1 völundarhúsinu
var nægilegt rúm til þess aö þær
gætu fariö i ýmsar áttir, en
„hindrunarskynjunin” haföi
yfirhöndina og rotturnar réöust
hvor á aöra og héldu áfram aö
veröa fyrir raflosti. Hegöun
Læknir kannar einkenni taugaveiklunar meöal ungra barna.
þeirra var ekki lengur I
samræmi viö ástandiö.
Tilraunirnar voru breytilegar
en meginreglan var hin sama:
Dýriö var svipt möguleika til
skjótrar fullnægingar þarfar.
Lögmál sem miljón ára þróun
haföi skapaö var brotiö.
Skynjarar skráöu stööugt
blóöþrýstinginn. Af þeim mátti
lesa, aö þegar rottan var aö
sigrast á hindruninni er var á
veginum aö takmarkinu, þá
hækkaöi þrýstingurinn. Þegar
merkinu var náö fylgdi „fegins-
alda” I kjölfariö og þrýst-
ingurinn féll niöur fyrir eölilegt
mark en jafnaöi sig svo aftur.
Þegar hin óþægilegu áhrif
söfnuöust saman eöa ekki
reyndist unnt aö ná markinu,
virtist hver örvunarbylgjan af
annarri skella yfir og þannig
söfnuöust saman neikvæöar til-
finningar. I þessum tilfellum
sáu vlsindamennirnir fyrir sér
dæmigert taugaáfall meö öllum
þess afleiöingum.
Þrir vitahringir
Nákvæmlega sami árangur
' fékkst af tilraunum meö bundin
dýr, sem sættu varanlegri
ertingu á hinu tilfinningalega
subcortexbelti heilans sem
stjórnar óttaviöbrögöum. Eftir
þriggja klukkustunda stööuga
ertingu þessa beltis myndaöist
hár blóöþrýstingur og tauga-
spenna. Þetta sannar enn einu
sinni tengsl tilfinninga viö
subcortexstöövar heilans og þá
einkanlega hypothalamus, þar
sem eru miöstöövar árásar-
hneigöar, ótta, hungurs og
þorsta.
I heilanum eru margar hring-
rásir sem tilfinningaleg örvun
getur fariö um lengi. Þaö er
mjög hættulegt. Viö varanlegt
ástand getur þaö leitt til tauga-
áfalls.
Sovézkir vlsindamenn hafa
sannaö meö vikulangri ertingu
hypothalamus aö vart veröur
breytinga á rafvirkni heilans
þótt þrýstingur aukist ekki. Ert-
ingarnarsem veröa I subcortex-
beltinu breiöast út til allra hluta
heilans. Þetta er allsherjar-
verkun.
Ef þessi vltahringur er rofinn
einhvers staöar er unnt aö koma
I veg fyrir taugaáfall. En I raun-
verulegu llfi er þetta ööruvlsi,
þar sem læknavlsindin geta ekki
enn greint sjúkdóminn á frum-
stigi. Slöan kemur annar vlta-
hringurinn. Fyrir milligöngu
hormóna og meltingarkerfisins
breiöist ertingin til endocrine-
kirtlanna. Rannsóknir sovézkra
vísindamanna sýna, aö hormón-
arnir hafa aftur áhrif á heilann.
Loks er þriöji vltahringurinn
þegar stjórnun þrýstings I æöa-
kerfiö er trufluö en æöar
mannsins eru 100.000 km aö
lengd.
Þegar taugaefnafræöingar
tóku þátt I tilraununum kom I
ljós aö efnasamsetning tauga-
fruma, sem veröa fyrir áhrifum
samsafnaöra neikvæöra til-
finninga, er mjög frábrugöin
hinu venjulega. Þetta gefur til
kynna efnafræöilegan flutning
taugaörvunar frá einni tauga-
frumu til annarrar.
Vlsindamennirnir telja ekki
útilokaö aö viö tilfinningalega
streitu myndist sérstakar
eggjahvltusameindir. Þær eru
þær einu sem breyta starfsemi
taugafrumanna. Ef þetta er
rétt, þá ættu vissulega aö
myndast andefni, eins og alltaf
á sér staö viö tilkomu utan-
aökomandi eggjahvltuefnis.
Þessi andefni má nota til aö
verja héilann.
Töflur gegn streitu eru engan
veginn eina hugsanlega leiöin,
segja vísindamennirnir Þeir
t ömmuskóla I Minsk, þar sem miölaö er leiösögn I heilbrigöismálum.