Fréttablaðið - 12.02.2006, Blaðsíða 19

í Reykjavík stofnað af Ásgeiri Sig-
urðssyni en þar var Tryggvi Gunn-
arsson, bankastjóri með meiru,
stjórnarformaður.
Árið eftir stofnaði Ditlev Thom-
sen Vindlaverksmiðju H.Th.A.Thom-
sen sem varð stærst þessara verk-
smiðja en Gunnar Einarsson kom
einnig á fót myndarlegu fyrirtæki
sem bar nafnið Vindlaverksmiðjan
Hekla. Á Akureyri starfræktu Ó.G.
Eyjólfsson og Frímann Frímanns-
son verksmiðjur frá 1902. Önnur
þeirra hóf starfsemi sína á Eski-
firði en var fljótlega færð norður.
Hjá þeim starfaði danskur vindla-
gerðarmeistari, Dahl að nafni, sem
stofnaði verksmiðju 1903 ásamt Otto
Tulinius kaupmanni. Nöfn þessara
verksmiðja voru Vindla- & reyk-
tóbaksverksmiðjan á Akureyri og F.
Frímannsson vindlaverksmiðja.
Íslendingar tóku þessari nýj-
ung vel og má af auglýsingum
frá vindlagerðunum ráða að þrátt
fyrir að verkakonum hefði fjölgað
jafnt og þétt hafðist vart undan að
anna eftirspurn. Thomsen byrjaði
1901 í einu herbergi í verslun sinni
Thomsen-magasín en fljótlega var
starfsemin í 5 herbergjum þar sem
40 stúlkur störfuðu þegar best lét.
Hinar verksmiðjurnar voru minni
en líklega hafa 10-20 stúlkur unnið
að vindlagerð í hverri þeirra.
Eitthvað fyrir alla
Það kemur einnig á óvart hversu
mikil fjölbreytni var í framleiðslu
verksmiðjanna. Allt frá litlum kaffi-
vindlum til stórra Havana-vindla
voru á boðstólnum og nöfn tegunda
lýstu andagift og hugkvæmni. Þjóð-
legir straumar í anda tímans birtust
í nöfnum eins og Skuggasveinn,
Fjallafífill og Hekla. Tæknihyggja
samtímans birtist í nöfnum eins
og Rafritinn kemur en einnig var
vel gætt að þörfum hvers og eins.
Thomsen bauð upp á Qvartetto fyrir
söngmenn, Geysi fyrir ferðamenn,
El Studio fyrir námsmenn, Capita-
no fyrir sjómenn en að síðustu má
nefna Ístrubelg fyrir þá sem vildu
hafa sína vindla efnismikla.
Betri borgarar nýttu sér góða
þjónustu vindlagerðamanna eins
og heimsendingaþjónustu Gunnars
Einarssonar og nokkrir viðskipta-
vinir auðkenndu sína vindla með
sérútbúnu „magabelti“, eins og
merktur pappírsrenningurinn utan
um vindla er jafnan kallaður.
Ekki atvinnuvegur fyrir Íslendinga
Fljótlega eftir að verksmiðjurnar
hófu starfssemi sína komu málefni
þeirra til kasta alþingis. Þingheimi
ofbauð uppgangurinn og gróði
vindlagerðarmanna og vildu sneið
af kökunni fyrir landssjóð. Þeir til-
burðir enduðu með gjaldtöku sem
varð þess valdandi að vindlastof-
urnar hurfu eins snögglega og þær
birtust.
Eftir allt saman risti hugar-
farsbreytingin ekki alveg eins
djúpt og ætla mætti af kveðskap
þjóðskáldsins Hannesar Haf-
stein. Hann fór fremstur í flokki
þeirra sem ekki vildu vindlagerð
á Íslandi eins og ræður hans á
Alþingi sýna. Honum leist ekki vel á
það að vindlagerðin færðist frá Dan-
mörku og til Íslands, enda þótti það
yfirleitt ekki fínt að brúka íslenskan
varning, hvað þá munaðarvöru eins
og tóbak: „...jeg tel næsta ólíklegt,
að þeir menn, sem nú kaupa þá
6.000 vindlakassa, er til landsins
flytjast árlega – meira er það ekki
nú – mundu láta þvingast til að fara
að reykja tóma illa innlenda vindla,
þetta er með öllu óeðlilegur atvinnu-
vegur fyrir Íslendinga og vantar öll
skilyrði hjer á landi.“
Annar þingmaður, Jón Ólafs-
son, hafði önnur rök sem reyndar
voru víða uppi á þessum tíma: „jeg
ímynda mjer, að allir, sem þekkja
nokkuð til þessa atvinnuvegs, hljóti
að játa, að engin sjerstök ástæða
sje til þess, að vernda hann fremur
en aðra atvinnuvegi. Ef maður til
dæmis tekur tillit til fólksins, sem
vinnur að þessari atvinnugrein, þá
mundi maður virkilega ekki hafa
mikla löngun til þess, að styrkja
hana, því bæði er vinnan feykilega
óholl, og þar að auki sjerlega illa
borguð, ekki nema 20-35 kr. á mán-
uði. Og fyrir þetta á fólkið að sjá
sjer fyrir húsnæði, fæði og klæðum.
Jeg held það væri nokkuð hollara og
betra fyrir stúlkur, að fara upp til
sveita og vera vinnukonur þar.“
Þrátt fyrir að Jón Ólafsson
reyndi að fría sig af fordómum í
garð iðnaðarins, þá skín í gegn að
þessi atvinna var þyrnir í augum
hans. Hér kemur fram rótgróinn
hugsunarháttur þeirra sem ein-
hvers var umleikis á þessum tíma;
ungar stúlkur áttu að vera í sveit en
ekki að freista gæfunnar í spillingar-
bælunum við sjávarsíðuna.
Eins og dögg fyrir sólu
Lög um tolla á íslenska vindlagjörð
voru sett í nóvember 1907 og vind-
laverksmiðjurnar sex höfðu hætt
starfssemi sinni aðeins nokkrum
mánuðum síðar. Á milli 100 og 150
einstaklingar, aðallega ungar stúlk-
ur, höfðu misst atvinnu sína og eig-
endur atvinnutækjanna höfðu orðið
fyrir miklu fjárhagslegu tjóni.
Til dæmis varð Gunnar Einars-
son sem átti vindlaverksmiðjuna
Heklu gjaldþrota og tapaði ævistarfi
sínu. Rök eru fyrir því að mesti
skaðinn hafi verið sá að íslenskt
samfélag hafi orðið af gullnu tæki-
færi til að auðga atvinnulíf lands-
manna og ná þeirri fjölbreytni og
því sjálfstæði sem barist var fyrir
á næstu áratugum. Sjálfstæðisbar-
átta þjóðarinnar var í algleymingi
á þessum tíma og raddir úr öllum
stigum samfélagsins kröfðust þess
að Íslendingar gerðu hlutina sjálfir;
það var jú boðorð dagsins.
477 form
1 skurðarvél
1 stimpilvél
8 járnpressur
2 vindlavélar
4 skurðarklossar
Ýmis verkfæri
Vindlabönd fyrir 15 kr.
1 límpottur
2 sigti
Kassar og spítur
2 klukkur
Vindlakassaefni fyrir 250 kr.
1 járnvals
1 kommóða
1 bali með lömpum
1 skúffa með hnífum
Borð og stólar
Búnaður Vindlaverksmiðjunnar Heklu
HAFNARSTRÆTI SKÖMMU EFTIR ALDAMÓTIN 1900 Í fimm litlum herbergjum í kjallara Thomsen-magasíns unnu tugir stúlkna við vindla-
gerð. Kaupið var lágt og vinnan erfið og óheilsusamleg. Það voru helstu rök þingmanna fyrir því að þessar stúlkur ættu að fara til vinnu í
sveitum landsins, eða þar sem þær áttu heima. SIGFÚS EYMUNDSSON / LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR