Fréttablaðið - 11.03.2006, Síða 26

11. mars 2006 LAUGARDAGUR26
Þetta er eins konar loftárás á orð, hugmyndir og hugarfar sem hafa legið allt of lengi í
loftinu án þess að hafa verið skot-
in almennilega niður,“ segir Andri
Snær Magnason um Draumalandið
sem kemur út innan skamms.
Hann kveðst fyrst og fremst
hafa viljað fjalla um ástandið á
Íslandi sem honum finnst hafa ein-
kennst vanmati á möguleikum
mannsins til að skapa sín eigin
tækifæri. „Þess í stað er okkur
fleytt áfram af hverri fimm ára
áætluninni á fætur annarri, sem
eiga að bjarga öllu. Markmiðið er
ekki að virkja heldur að vera að
virkja.“
Orðin sem liggja í umhverfi
okkar segir Andri að séu hönnuð
og búin til af stjórnmálamönnum
og hagfræðingum. „Mig langaði til
að skoða þessi orð og hvernig þau
virka á okkur. Orð eins og hag-
vöxtur, sem enginn skilur, hefur
verið notað eins og Grýla á þjóð-
ina. Ef maður les blöðin er alltaf
yfirvofandi kreppa og atvinnu-
leysi er handan við hornið.
Í sjálfstæðisbaráttunni var
stálinu stappað í fólk og því sagt
að það gæti slitið sig laust og stað-
ið á eigin fótum. Nú er þessu öfugt
farið; því er stöðugt dinglað fram-
an í okkur að við getum ekki slitið
okkur laus, því þá verðum við
fátæk. Það eru ekki settir fram
valkostir, bara afarkostir.“
Eitthvað gerist alltaf
Draumalandið er ekki skáldsaga,
heimspeki eða sagnfræði - kannski
„hálfspekirit“ svo vitnað sé í höf-
undinn. „Mig langaði til að skrifa
spennandi bók um samtímann og
ég held að menn hafi beðið lengi
eftir því að einhver tæki sig til og
skrifaði bók af þessu tagi. Þetta er
bók fyrir fólk sem vill átta sig á
heiminum og ég lagði mikið á mig
til að gera hana aðgengilega.“
Bókinni má lýsa sem samfé-
lagslegri ádeilu en Andri beinir
spjótunum ekki síður að þeim ara-
grúa möguleika og tækifæra sem
bíða þess að einhver grípi sig og
geri að raunveruleika. Hann veltir
upp Íslöndum sem hefðu getað
orðið og speglar í þeim skynjun
okkar á veruleikanum; hvernig er
hægt að njörva sjóndeildarhring
fólks eða beina því í átt sem það
hefði aldrei valið af sjálfsdáðum.
„Um miðja síðustu öld vildu
Bandaríkjamenn reisa þrjár her-
stöðvar á Íslandi, þar á meðal risa-
vaxinn herflugvöll á Rangárvöll-
um fyrir sprengjuflugvélar. Hann
hefði verið kallaður „stoð atvinnu-
lífsins“, hann hefði orðið hagvöxt-
ur, útflutningstekjur, verg þjóðar-
framleiðsla, honum hefðu fylgt
margföldunaráhrif. Trúin á að það
væru aðrir kostir í stöðunni gerðu
hins vegar að verkum að það var
ekki reistur flugvöllur á Rangár-
völlum. Allt fólkið sem fékk ekki
vinnu við að byggja upp völlinn
fór að gera eitthvað annað.“
Sandmelar og sölnuð grös
Framtíðin er og verður alltaf
óskrifað blað, bendir Andri á.
„Samt hanga alltaf í loftinu frasar
eins og „á hverju eigum við að
lifa?“ Ef við horfum á lönd eins og
Danmörku, þá er ekki svar - spurn-
ingin heyrist varla. Þeir verða
bara að gera eitthvað. Fjölbreytta
hluti til að komast af. Við lifðum á
landbúnaði, síðan á fiski og nú
finnst okkur eins og eitthvað eitt
eigi að koma í staðinn og viljum
vita hvað. Þá er smíðuð fimm ára
áætlun sem heldur fólki uppteknu,
sem gerir að verkum að það miss-
ir af ótal öðrum tækifærum sem
það gæti fengið. Hæfileiki manns-
ins til sköpunar og að laga sig að
breytingum er ótrúlegur, en sömu-
leiðis viljinn til að halda í breyt-
ingar.“
Í þessu ljósi skoðar Andri stór-
iðjustefnuna, þar sem honum
finnst koma upp spennandi mynst-
ur sem vert er að kanna nánar.
„Samkvæmt stóriðjunni er ál róm-
antískt og tengist hreinni orku.
Náttúran er hins vegar tákn óskyn-
semi - sandmelar og sölnuð grös -
sem stóriðjan ætlar að bjarga
okkur frá, skjóta stoðum undir
okkur og auka lífsgæðin. Og hvað
getur ógnað þessu? Upplýsingar
og lýðræði. Líffræðingur er allt í
einu orðinn ógn, því hann gæti
bent á eitthvað sem kemur sér illa.
Það þarf því að steypa hann í mót
þar sem hann má bara tala hlut-
lægt. Annars er hann á móti hag-
vexti.“
Þá bendir Andri á það þver-
sagnakennda ástand þegar friður
er orðinn vágestur. „Þegar kalda
stríðinu lauk var það persónulegt
áfall fyrir venjulegt fólk á Suður-
nesjum sem vann á herstöðinni á
Miðnesheiði, því ef herinn fer
blasir ekkert við. Ímyndum okkur
þetta ástand í stærra samhengi; ef
þorra vopnaverksmiðja í Banda-
ríkjunum væri lokað myndu jafn-
vel brjótast út óeirðir í þeim lands-
hlutum sem yrðu verst úti. „Friður
vofir yfir!“ Fólk treystir á ein-
hverja vél án þess að gera sér
grein fyrir að það heldur vélinni
uppi, en ekki öfugt.“
Alið á sundrung
Andri telur að á undanförnum
árum hafi stjórnvöld alið á sundr-
ung í samfélaginu. „Það hefur
verið höggvið svo nærri fólki,
fyrst fyrir austan og á meðan það
sár er ennþá opið er höggvið aftur
á Húsavík. Þetta er ekki hagvöxt-
ur. Hagvöxtur snýst um samskipti,
þar sem fólk vinnur saman að því
að ná settu marki, ekki þegar sigur
eins merkir ósigur annars. Það
versta sem hægt er að gera
samfélagi er að ala á sundrung.“
Titill bókarinnar segir Andri að
vísi í mörg draumalönd. „Ég man
að þegar ég bjó í Bandaríkjunum
hafði ég ákveðna ímynd af Íslandi
sem gerði að verkum að mig lang-
aði alltaf að fara aftur heim. Land-
ið stóð líka alveg undir vænting-
um þegar ég sneri aftur og frelsið
og gildin sem Ísland stóð fyrir
voru nokkuð skýr. En mér hefur
fundist þessi gildi vera komin á
dálítið flot, sem getur jafnvel
endað með því að heimurinn fer að
skilja landið og þjóðina að; Ísland
verður tákn fegurðar en Íslend-
ingur er það sem ógnar henni.
Þetta verða ekki aðeins aðskilin
hugtök heldur hreinar andstæður.
Ég held að tími sé kominn til þess
að við ræðum hvað við erum orðin
og hvað við viljum vera.“ ■
Þegar friðurinn vofir yfir
”
Trúin á að það væru aðrir kostir í stöðunni gerðu hins
vegar að verkum að það var ekki reistur flugvöllur á
Rangárvöllum. Allt fólkið sem fékk ekki vinnu við að byggja upp
völlinn fór að gera eitthvað annað.
Að gera orð ómerk
Í bókinni 1984 eftir George
Orwell er búið til nýtt tungu-
mál - NýYrði eða NewSpeak.
Markmið þess er takmörkun
orðaforðans og þar af leiðandi
hugsunarinnar.
Í Draumalandinu bendir
Andri á hvernig tungumálinu
hefur verið hagrætt í þeim til-
gangi að móta umræðuna á
Íslandi; með því að vísa í von-
irnar og bjartsýnina sem óreist
álver á Reyðarfirði hefur skap-
að eru orð eins og stóriðja gerð
merkingarþrungin.
„Innan við hálft prósent af
vinnandi fólki á Íslandi starfar
við stóriðju. Það þarf ekki nema
eina sveiflu á heimsmarkaði til
að gera út af við hana, en samt
er talað um stóriðju sem eina af
„stoðum atvinnulífsins“. Hún er
orðin svo lífsnauðsynleg að það
þarf að skýra hvernig er hægt
að lifa við skort á henni. Í
útvarpinu var þáttur þar sem
kom fram að Hólaskóli væri
stóriðja Skagafjarðar. Orð hafa
gildi og merkingu og þarna þarf
að auka gildi hins 600 ára gamla
Hólaskóla með því að nota orðið
stóriðja. Ef við þýðum þettta á
ensku: „Harvard is Boston’s
Heavy Industry“ sjáum við
hvað þessi líking er fáránleg.
Orðið menntun hefur ekki nógu
mikið gildi og því þarf að styrkja
það með þessum hætti. Þetta
lýsir mjög vel andlegu ástandi
þjóðarinnar.“
ANDRI SNÆR MAGNA-
SON MEÐ ELÍNU
FREYJU DÓTTUR SINNI
„Hæfileiki mannsins
til sköpunar og að
laga sig að breyting-
um er ótrúlegur, en
sömuleiðis viljinn til að
halda í breytingar.”
FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Íslenskur „raunveruleiki“ er viðfangsefni Andra Snæs Magnasonar í nýjustu bók hans, Drauma-
landinu - sjálfshjálparbók handa hræddri þjóð. Bergsteinn Sigurðsson ræddi við Andra um tækifærin
sem liggja í loftinu, óttann við óvissuna og óskrifuð blöð.