Tíminn - 04.12.1977, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 4. desember 1977.
menn og málefni
Að sigra með
berum höndunum
Þaö dó maður á dögunum — nær
hálftíræður öldungur. Sfikt sætir
auðvitað ekki miklum tiðindum,
þvi að falls er von af fornu tré.
Fæstir ná þessum aldri, og aðeins
örfáir ögra elli og hrörnun öllu
lengur.
Þessi maður hét Jón H. Fjall-
dal, og fyrir nokkrum áratugum
að minnsta kosti lét það nafn
kunnuglega i eyrum þeirra, sem
kunnu á annað borð skil á sam-
tiðarmönnum sinum. Það var
samt ekki af þvi, að hann byggi
við þær þjóðbrautir, sem fjölfarn-
astar voru og eru. Hann var út-
skagamaður og átti bæ sinn á
slóðum, sem afskekktar voru.
Að þessu er vikið hér sökum
þess, að Jón H. Fjalldal var eitt
hið ágætasta dæmium manndóm
og mannlund þeirrar kynslóðar,
sem óx á legg um aldamótin sið-
ustu. I fari hans fór saman sá
hugur til allra mála, sem honum
virtust horfa til góðs, að jafn-
skjótt og til hans kasta kom, var
pyngja hans opin til útláta og
hendur hans reiðubúnar til starfa,
og jafnframt sú elja við búsum-
sýslu, er skipaði honum framar-
lega i flokk.einnig á þvi sviði. Og
þar var dugnaöurinn ekki einn á
báti, heldur lika sú snyrti-
mennska, sem af bar. Var til
marks um þaö, að hann gekk i
kring um húsin og grandskoðaöi
bæjarhlaðiö og tindi upp hvert
strá, sem þar kunni að hafa
slæðzt, þegar hey var flutt heim.
Manndómur
í mann-
raunum
Jón H. Fjalldal bjó allan sinn
búskap, talsvert hátt á fimmta
tug ára, á Melgraseyri á Langa-
dalsströnd. Þaö segir nokkuð um
það, hverrar gerðar hann var, að
á einu skeiði ævinnar ætlaöi hann
að hætta búskap. Það bar svo til,
að bæjarhúsin brunnu. Hefði þá
flestum sýnzt enn frekari ástæða
til þess að framfylgja fyrri fyrir-
ætlan, þvi aö ekki var hann fjáð-
ari maður en svo, aö hann hlaut
að sjá fram á mikla erfiðleika eft-
ir húsbrunann.
En Jón á Melgraseyrihugsaði á
annan veg. Honum fannst au-
virðilegt aö fara burt frá bruna-
rústunum. Það var meiri læging
en hann gat á sig lagt að skilja við
jörð sina þannig leikna. Þess
vegna venti hann kvæði sinu i
kross, reisti allt að nýju á
myndarlegan hátt, axlaði þá
byrði, er þvi var samfara, og hélt
áfram búskapnum. Hann hafði
brugðizt við óhappi sinu á karl-
mannlegan og drengilegan hátt,
sem var isamræmi við lifsviðhorf
hansog hugsjónamál, og gat horft
óhvikulum augum framan i hvern
sem var. Og haldið áfram að
styrkja góö málefni i oröi og
verki.
Kominn á áttræðisaldur lét
hann búskap sinum á Melgras-
eyri lokiö. Hann hvarf þaöan frá
öllu i góðu gengi. En hann gerði
það ekki til þess að setjast i helg-
an stein. Honum var ekki lagið að
láta hendur hvila i skauti sér. Um
langt skeiö vann hann verka-
mannavinnu, jafnótrauður og
þeir.sem ekki höfðu hálfan aldur
hans.
Þeir,sem kunnugireru viöa um
land, hafa vafalaust þekkt menn,
sem svipaði til Jóns Fjalldals um
einlæga fórnfýsi, tryggð og elju,
og entust likt og hann til hárrar
elli, þrátt fyrir erfiðissama ævi,
kannski ólikrar lyndiseinkunnar
að ýmsu leyti, en samt viðlikrar
gerðar, þegar á reyndi og
hugðarmál þeirra kölluðu á liðs-
menn.
Mér flýgur i' hug annar maður,
sem lézt fyrir skömmu, Björn
Jakobsson á Varmalæk. Einlæg-
ari hugsjónamann mun erfitt að
finna, heilsteyptari og fúsari til
framlags og fórna i þágu þess,
sem hann trúði á. Þegar flestir
aðrirtelja starfsævi nokkurn veg-
inn lokið, hélt hann áfram að
vinna að félagsmálum og söng-
menntog öðruþvi,sem hann taldi
göfga manninn, náttúrlega langt
til alveg án launa, þvi að til pen-
inganna sá hann ekki. Um langt
skeið var hann ritstjóri timarits i
Borgarnesi, og þegar i tal var
borið við hann einhvern tima á
siðustu misserunum, sem hann
lifði, að hann hefði litið fengið fyr-
ir störf sin, svaraði hann þvi til,
að hann hefði mikil laun, þá
ánægju að nota siðustu krafta
sina i þágu héraðs sins og sam-
vinnuhreyfingarinnar þar.
Ég get ekki heldur stillt m ig um
að nefna Steingrim Samúelsson á
Heinabergi, þótt lengra sé siðan
hann féll i valinn. Mér er hann i
minni, grannholda og ekki öðrum
fremur garpslegur á að sjá, trú-
lega réttaðeins bjargálna maður,
en hafði samt efni á þvi að hugsa
um fleira en eigið gagn og taldi
ekki eftirsér að leggja þar lið, er
liðs var þörf, ef heilbrigð tilfinn-
ing hans sagði honum, að þar
væri góðu að þjóna.
Ég kann ekki frá þvi að greina,
hve oft og viöa hann hljóp undir
bagga, en eitt af timamótaskáld-
um okkar ólst upp i skjóii hans.
Og þegar hann háaldraður, og þvi
erætla má slitinn maður, hugðist
létta af sér önn og áhyggjum,
varð skarð fyrir skildi með sorg:
legum atvikum, og þá haföi hann
engar vöflur á, klæddist gömlu
slitklæöunum sinum og geröist á
ný fyrirvinna f jölskyldu svo lengi
sem kraftar hans hrukku til.
Grýttur
jarðvegur
Úr hvaða jarövegi voru svona
menn sprottnir?
Þeir voru nánast börn þess ára-
tugar isögu íslands, þegar mestu
og langvinnustu haröindi gengu
yfir þaö. Þegar þeir skynjuðu
fyrst umhverfi sitt, voru flest hi-
býli i landinu moldarkofar og
meginhluti túnanna þúfnakrans i
kringum bæina. Meðal þeirra tið-
inda, sem bárust að barnseyrum
þeirra, voru sögur þess efnis, að
landfarsótt, barnaveiki eöa annar
skæður faraldur, hefði á viku eða
tiu dögum skilið eftir hljóðan bæ,
þar sem áöur voru kannski sex
eða átta börn. Annað, sem ofthef-
ur borið á góma, var vitneskja
um nágranna og venzlafólk, sem
gefiö hafði heimastritið upp á
bátinn og flúið til Ameriku.
Var þetta ekki þrúgandi and-
rúmsloft?
Vissulega hlýtur þetta að hafa
reynt á þolrifin. Kannski hefðu
þau ekki heldur orðiö jafntraust
og þau reyndust að öðrum kosti.
En einhvers staðar var lika rödd,
sem sagði: Þú skalt, þú skalt
samtfram. Þessirödd, og viljinn,
sem hún brýndi, varð sumum inn-
tak lifsstefnunnar til frambúðar:
Þú skalt, þú skalt samt fram. Og
ekki bara ég, heldur sveitin,
héraðið, öll þjóðin. Úr þessum
jarðvegi spruttu samvinnuféiög-
in, ungmennafélögin, skólahug-
sjónir fólks, sem hafði átt torsótta
leið til þess að mennta sig,
ræktunarhugsjón manna, sem
ungir höfðu barið þúfurnar
bakkaljáum, mannúðarhugsjón
þeirra, sem kynnzt höföu krókn-
uðum stráum, pr alizt höfðu upp i
örbirgð eða á naumu sveitar-
framfæri, vonin um hrausta og
heilbrigða þjóð, fædd i skugga
barnaveiki og berklafaraldurs,
draumurinn um frjálsa og sjálf-
bjarga þjóð, alinn ihjálendu, þar
sem fæstir máttu slaka á til þess
að hafa til hnifs og skeiðar.
Hin félags
lega vakning
Á nitjándu öld komust bændur á
tslandi upp á lag með að mynda
félög og samtök og vinna saman.
Aður höfðu aðeins veriö stofnuð
örfá, fámenn höfðingjafélög.
Fyrstu félög beindust aö nærtæk-
um viðfangsefnum, sem brunnu á
fólki. Elzta félagið, semvið al-
menning má kenna, er liklega
matarbirgöafélag, sem stofnað
var austur iFljótsdal á fyrstu ár-
um nitjándu aldar. Þegar á leið
öldina, urðu félögin mörg og við-
tæk, en sum hin umsvifamestu,
eins og Gránufélagiö og Þjóð-
vinafélagið, aö visu borin uppi af
einum mannieða örfáum, án þess
að þeir, sem nutu þeirra, hefðu
þar mjög hönd i bagga. 1 öðrum,
sem samvirkari voru og meiri
kröfu gerðu um almenna þátt-
töku, voru burðarásarnir rosknir
menn, sem stóðu framarlega i
sinni stétt.
Það var fyrst á tuttugustu öld-
inni, að unga fólkið rauf haft
þagnarinnar, myndaöi sin félög
og skipaði sér fremst i fylkingu
þeirra, sem vildu sjá nýja tið risa
og tsland frjálst og það sem fyrst.
Þá var enn sá timi, að kosninga-
réttur var mjög takmörkum háð-
ur. Menn fengu hann ekki fyrr en
þeir voru orðnir rigfullorðnir,
konur höfðu hann aðeins á þröngu
sviði og við viss skilyrði, og þeir,
sem þegið höfðu af sveit, voru
með öllu utan garðs. Sumir af
hinni eldri kynslóð lifðu enn i
gömlum heimi, og orð eins og
pilsvargar og ungmennafélags-
glamur voru þá slagorð, er raun-
ar hafa verið draugaorð f mál-
flutningi fram á þennan dag.
Að sjálfsögðu þarf ekki aö bera
brigður á það, að margar ung-
mennafélagsræðurnar hafa verið
hástemmdar og stungið i stúf við
blákaldan veruleikann á þeim
tima, er þær voru haldnar. Eigi
að siður var falinn i þeim neisti og
þótt sumt af þvi, sem unga fólkiö
sá ihillingum á morgni þessarar
aldar, hafi ekki rætzt, og annað
farið úrskeiðis, þá hefur margt
fariö langt .fram úr daumum
þeirra, sem mest tóku upp í sig.
I megindráttum má segja, aö
viðhorf ungmennafélagshreyf-
ingarinnar hafi runnið fjölda
fólks i merg og bein, og hún hafi,
ásamt þeim almenningssamtök-
um öðrum, sem mestum styrk
náðu, samvinnuhreyfingunni og
verklyðshreyfingunni, orðið
meginaflvaki flestra góðra hluta i
landinu, allt þar til heims-
styrjöldin siðari sundraði göml-
um hugarheimi og hafði á flestu
endaskipti.
Stórvirki fyrir
hálfri öld
Þetta hugsjónarika félags-
málafólk erfði land, þar sem
nauðafá hús voru nema til bráða-
birgða. Það erföi það tækjalaust
og með fátæklegan skipastól,
hafnlaust og langt til óræktað,
með fáa skóla og fáa menn með
það, er titlað hefur verið mennt-
un, brýr aðeins á stöku vatnsfalli
og nálega ekkert, sem vegur gat
heitið eða gata i kaupstað á mæli-
kvarða nútimans. Að sama skapi
voru atvinnuvegirnir fábreyttir
og ekkert, sem nefna mátti iðn-
stöðvar, nema heimilin sjálf, eða
viðhlftandi úrvinnsla þess, sem
framleitt var i landinu með ærnu
erfiði.
Arið 1927, þegar raunverulegur
valdatimi þessara afla hófst, var
ekki bilfært lengra út frá Reykja-
vik en upp á Kjalarnes og austur i
Rangárvallasýslu, og þó aðeins
að nafni til. Allir fjallvegir i land-
inu voru svipaðir og þeir höfðu
verið um langar aldir, hestagötur
með vörðubrotum, og jafnvel i
flestum meginhéruðum aðeins
spottar, sem skrölta mátti á vél-
knúnu ökutæki, þegar jörð var
auð. En svo skörp voru skilin árið
1927, að það var líkt og hendi væri
veifað: Samgöngur á landi og sjó
gerbreyttust á fáum misserum,
nýir skólar handa alþýðu risu
upp, og það var i félagslegri sam-
stöðu tekið að byggja i kaupstöð-
um, og með annars konar sam-
hjálp i sveitum, handa fólki, sem
áður hafði fæst annarra kosta völ
en leiguhúsnæði. 1 kjölfar þessa
kom ný og fullkomnari meðhöndl-
un á afurðum landsmanna —
kæliskip, frystihúsaiðnaður,
gerilsneyðing sölumjólkur,
vinnslustöðvar, innlendur iðnað-
ur i þágu landsmanna, nýting
jarðhita.
Að visu var sumt af þessu af
vanefnum gert. Vegirnir nýju
ófullkomnirog ekkihlaupið að þvi
að bæta þar úr, þegar skóflan og
hakinn voru áhöldin, sem vega-
gerðarmennirnir höfðu. Brýrnar
urðu margar of mjóar, þegar
ökutækin stækkuðu, og sumar
ekki nógu sterkar, þegar þyngd
bilanna margfaldaðist. Súðin
gamla, „járnbraut smáhafn-
anna”, teldist ekki neitt nýti'zku-
skip nú, sveitabæirnir, sem fyrst
voru reistir fyrir lánsfé úr bygg-
ingar- og landnámssjóði, þykja
ekki lengur hentug hús, gömlu
frystihúsin, sláturhúsin og
mjólkurstöðvarnar, eru fyrir
löngu úrelt.
En þetta er allt náttúrlegt, ekki
vegna þess eins, að þetta var allt
gert við harla takmörkuö fjárráð,
heldur einnig vegna þess, að tim-
inn stendur ekki i stað. Allt er
breytingum undirorpið, og fram-
vindan hefur verið hröð, og það,
sem ekki var aðeins gott, heldur
ágætt, fyrir fjörutiu eða fimmtiu
árum, er eðlilega fyrir löngu orð-
ið of naumt og ófullnægjandi nú.
En það breytir þvi ekki, að þeir,
sem kynna sér það, er gerðist upp
úr 1927 og siðan á sjálfum kreppu-
árunum, hljóta að standa undr-
andi gagnvart þvi framkvæmda-
þreki og þeim athafnavilja, isenn
djörfum og forsjálum, er lét verk
sin tala við öröugustu skilyröi og
fólslega hatramma andspyrnu
þeirra, er sjálfir höfðu látið árin
liða, án þess, að hafast aö, svo
að nafn sé gefandi. Frá fyrri tið
var það helzt siminn og nokkrar
brýr, sem af var að státa, vita-
skuld auk margs og mikils, sem
einstaklingar höfðu komið i verk,
hver á si'nu starfssviði.
Giftudrjúgt
veganesti
Hin margumrædda aldamóta-
kynslóð hafði litillar skólagöngu
notið. Meðal hennar voru hag-
fræðingar harla fjaldgæfir fuglar
og verkfræðingar næsta fáir. Hún
hafði ekki þeim viðskiptafræðing-
um, félagsfræðingum, sál-
fræðingum eða uppeldisfræðing-
um á að skipa, er gætu dregið
prófskirteini upp úr skúffu sinni.
Hún studdist ekki við hagsýslu-
stofnanir eða mannfrek stjórn-
sýslubákn yfirleitt, og hún átti
ekki aö bönkum að hverfa á
hverju götuhorni. Þjóðfélagið var
lika einfaldara i sniðum en nú.
En hún var samt sem áður
menntuð, þessi kynslóð, menntuð
i skóla lifsins, sjálfmenntuð af
bóklestri i þeim tómstundum,
sem gáfust, og sjálf heimilin i
landinu mörg hver eins konar
skólar á sinn hátt sum hver vafa-
laust á fátæklegan og fábrotinn
veg, en önnur með miklu viðari
sjóndeildarhring en við gerum
okkur nú grein fyrir i fljótu bragði
— á sinn hátt með þátttöku i
straumum og stefnum, sem þá
voru að ryðja sér til rúms eða
komin ef st á baug meðal hugsuða
heimsins. En umfram allt átti
hún vilja til þess að sækja fram,
viljann til góðs og það hugarfar,
sem vill nokkru fórna fyrir mál-
efni si'n, jafnvel flestu, ef i það
fór.
Einmitt það er kannski
lausnarorð þeirrar gátu, sem
fólki er nú, hversu miklu þessi
kynslóð, sem er gengin fyrir ætt-
ernisstapann eða um það bil að
hverfa af sviðinu, fékk áorkað
með svo tU berum höndunum,
yfirleitt jafnfátæk að fé og hún
var snauð að lærdómsgráðum,
sem staðfestar eru á virðulegan
pappir með gullnu eða silfruðu
letri og latneskum titlum.
Fjárráð
og farsæld
Þetta er um liðna tima, ævitið
mannaá likurekiog Jón Fjalldal.
Nú er önnur öldin. Upp eru risnar
borgir og bæir með gnæfandi
stórhýsi, ágæt atvinnutæki hafa
hleypt ólgándi lifi i langflest þorp
og sjótún landsins, svo að þau
hafa sprengt af sér haminn og
vantar sárlega meira húsnæði
handa ungu fólki, sem þar vill
hasla sér völl við nytsöm störf,
skólar margrar gerðar eru á
hverju strái, vænn hluti þjóðar-
innar á skólabekk meira en hálft
árið, og sérfræðingar i óteljandi
greinum tiltækar til þeirra verka,
er á slikt kalla. Ekkert lát hefur
orðið á nýjum og nýjum stór-
framkvæmdum. Og liðinn er
lokadagur þýzka veiðiflotans á
Islandsmiðum og allar hinar við-
áttumiklu fiskislóðir orðnar okk-
ar eftir langa og strsinga baráttu.
En þessu fylgja dimmir skugg-
ar. Veröbólga spennist upp úr öllu
valdi, og það, sem var þúsund
krónur i gær, gildir ekki nema
sem hundrað krónur i dag og tiu
krónus ámorgun. Og allirkeppast
við að þeyta flauturnar, á meðan
erlendar skuldir haugast upp og
vaxa þjóðinniyfirhöfuð. Það fólk,
sem menn fyrri tiðar trúðu, að
yrði farsælt og ánægt, þegar ör-
birgðin hefði verið gerð útlæg og
margvislegir sjúkdómar, sem
kvistuðu æskufólkið niður, kveðn-
ir i kútinn, er margt fullt af böl-
móði. Það fólk, sem margir
trúöu, að menntun myndi gera
vondjarft og frjálshuga, er á
hlaupum eftir firrum og ánetjað
af alls konar kennisetningum,
sem það heldur allan sannleik-
ann, en eru kannski ekki einu
sinni brot af honum, eða þá á
flótta á náðir áfengis og eitur-
lyf ja. Það fólk, sem einsýnt þótti,
að ekki myndi freistast til af-
brota, þegar það gæti hæglega
uppfyllt þurftir sinar með heiöar-
legri vinnu, er fleira á villigötum
en nokkurn hefði grunað.
Það ereitthvað, sem hefur farið
forgörðum.Aldarandi er ekki holl
ur i öllum greinum. Vafalaust
hefur heimsstyr jöldin og allt, sem
henni fylgdi og á eftir fór, orðið
okkur þyngra i skauti en svo, að-
við höfum beðið þess bætur fram
á þennan dag.Sárlegast megum
við kannski sakna þess gegnsýr-
andi anda, sem margir höfðu til-
einkað sér og sagði Islandi allt og
meinti það og sýndi iverki, og átti
þar með göfugt markmið að að
keppa og þá hugprýði, er ekki lét
sér ægja, þótt þvi sýndist tornáð.
JH.