Tíminn - 05.02.1978, Blaðsíða 16

16
Sunnudagur 5. febrúar 1978
menn og málefni
Þarf betri efnahagur
að spilla manninum?
t Reykjavfk skiptist nú á frost og snjór ellegar hálka og þiðviðri.Þessir piltar eru hrifnari af þvl fyrrnefnda.
Fyrir hundrað árum var ekki
neinn straumur útlendra ferða-
manna til jafnafskekkts staðar og
tsland var. En þeir, sem hingað
komu og sögðu tiðindi af landinu,
höfðu margir orö á þeirri furðu,
hversuafbrot væru hér fátið. Um-
mæli, sem hniga i þá átt, má lesa 1
mörgum ferðabókum frá þessum
tima og lengi þar á eftir. Gestirn-
ir ráku upp stór augu, að i svo
strjálbýlu landi, þar sem ekki
voru aðrir til löggæzlu en sýslu-
menn, með bændur meö hrepp-
stjóranafni sér við hlið, og örfáar
krákur, sem látnir voru heita lög-
regluþjónar, i höfuðstað landsins,
skyldi lögum vera fylgt jafn-
dyggilega og raun bar vitni, þrátt
fyrir mikla fátækt, sem stundum
nálgaðist neyð, jafnvel á mæli-
kvaröa þess tima.
Þessir ferðabókahöfundar, sem
margir hverjir sáu mörg lýti á
þjóðinni, og mikluðu þau sumir til
þess að gera bækur sinar krass-
andi, eða lögðu sökum misskiln-
ings með margvislegum hætti út
af þvi, erþeir höfðuséð eða heyrt,
vegsömuðu einna helzt þrennt:
Fornbókmenntirnar, þolgæði
litlu, islenzku hestanna og lög-
hlýðni vaðmálsþjóðarinnar, er
þeir hittu fyrir.
Hugarfarið
hinn strangi
vörður
Þessi ályktun var i meginatrið-
um rétt. Um margra áratuga bil,
fyrir og eftir siðustu aldamót,
voru ekki nema þrir menn ráðnir
af dögum i landinu, svo að kunn-
ugt sé, og meginglæpurinn var sá,
ef endrum og sinnum komst upp
um sauðaþjófnað, sem var voða-
verknaður i landi sauðfjárbú-
skapar og lausagöngu f jár á heið-
um og afréttum.Annað.semhelzt
kom til greina, var smáskitlegt
hnupl, er þó var veður út af, þeg-
ar það bar við. Og svo misbeiting
valds, sem var arfur frá gamalli
tið.
Það hefur eflaust verið hugar-
farið i landinu, sem var hinn
mikli og strangi vörður laganna.
Ótaliö er það alþýðufólk i sveitum
og sjávarbyggðum, er var svo
grandvart, aö það mátti varla til
þesshugsa aö vera öðrum skuld-
ugt um örfáarkrónur degi lengur,
nema þá kaupmanninum i beinni
neyð. Einn auöugasti bóndi i
Skagafirði tók til handargagns
pappirssnifsin, sem vafið var ut-
an um meðalaglösin, sem hann
fékk, og kom þeim til skila með
fyrstu ferð, sem féll, af þvi hann
taldi þau eign læknisins.
Gömul, borgfirzk kona, sem al-
in var upp við hræðilegt atlæti á
harðhnjóskuheimili og var alla
ævisnauð vinnukona,dáin i okkar
tið, snerti ekki viö mat, er hún
kom heim þreytt frá verkum, ef
húsbændurnir voru ekki viðlátnir
til þess að fá henni hann i hendur
eða vísa henni á hann eða höföu
gert ráðstafanir til þess, að aðrir
gerðu það. Þaö var ekki i sam-
ræmi við hugmyndir hennar um
heiðarleika að ganga i eða taka
viö mat úr hendi annarra en
þeirra, er áttu hann eða höfðu
ótvirætt umboð til þess aö fara
meö hann.
Fyrir daga sauðfjárpestanna
og girðinga þeirra, sem gerðar
voru vegna þeirra og vörnuðu
sauðfé að rása sveita og héraða á
milli, hvarflaði ekki annað að
fólki, þar sem fé úr öðrum
byggðarlögum kom til réttar á
vorin, en rýja það, merkja hvert
reyfi vandlega, þvo ullina og
leggja hvaðeina inn sér og koma
loks verðinu til skila i hendur
hvers eiganda, þótt i öðrum sýsl-
um væri —senda þessum fimmtiu
aura, hinum krónu, enn öörum
tvær krónur, eða hvað það nú var,
sem fyrir ullina fékkst. Og auð-
vitaðekki litið til þess, hvað fyrir
þessu öllu var haft. Þetta var
þegnskylda við náungann, þótt
hann væri ókunnugur maður i
mikilli fjarlægð.
Fram að heimsstyrjöldinni sið-
ari, ef ekki lengur, mun það hafa
verið alveg sjálfsagt mál, að þeir,
sem tóku sér ferð á hendur i
erindum sveitarfélags sins, gerðu
það á eigin kostnað. Slikar ferðir
voru þá að visu stórum fágætari
en nú, þegar engu viröist verða
fram komið, án þess að standa i
eigin persónu við dyr hinna háu
ráöamanna i Reykjavik, þótt
sjálfvirkur simi sé um landið
þvert og endilangt, og opinberir
starfemenn séu orðnir ein lið-
flesta f jölskyldan og liklega verk-
drjúg að sama skapi. En sem
sagt: Fyrrum voru þessar ferðir
aðeins fullnusta þess trúnaðar,
sem mönnum hafði verið veittur,
og þeirrar skyldu, er þeir höfðu
tekið sér á herðar.
...þrátt fyrir
ranglæti og
stéttaskipt-
ingu
Þetta er að sjálfsögðu aðeins
einn flöturinn á hinu gamla þjóð-
félagi. Þau lifsgæði, hin áþreifan-
legu, er féllu þjóðinni I skaut,
voruaf skornum skammti,og þvi,
sem hún hreppti, var hræðilega
misskipt. A sama tima og auðugir
menn gátu reist sér hús eins og
Héðinshöfða, danska sendiráðs-
húsið,Jenssenshúsið við Reykja-
vikurtjörn.bjuggu aörir f aumum
og niðurniddum hreysum, sem
varla voru tilþess aö hýsa i gadd-
hesta, jafnt i Reykjavik sem ann-
ars staðar á landinu. Þeir, sem
neyddust til þess aö þiggja
sveitarhjálp, voru ekki aðeins
ofúrseldir þeirri niðurlægingu, er
þvi fylgdi að vera bónbjargafólk,
heldur einnig sviptir almennum
mannréttindum og máttu ekki
greiða atkvæði i opinberum kosn-
ingum.Hérog þarum landiðvoru
þóttafullir smákóngar, sem áttu
heil þorp — jörðina, sem kofarnir
stóðu á, atvinnutækin og bryggj-
urnar. Þeir gátu sagt öörum að
sitja og standa eins og þeir vildu
og hlaupið siðan brott frá öllu
saman, ef þeim fannst sér betur
borgið með þvi heldur en sitja á
sinum gamla tróni. Þeir, sem
reyndu að stofna kaupfélög sér til
hagsbóta urðu að ganga i gegnum
gerningahrið, sem kaupmenn
mögnuðu á þá, eins og frægast er
úr Þingeyjarsýslu, og aðrir, sem
reyndu að stofna verkalýðsfélög
eöa koma á einhvers konar sam-
tökum verkafólks, voru ofsóttir
og reynt að svelta þá og þeirra til
undirgefni. Úti um allar sveitir
var fólk, sem gránað hafði i stéfet
vinnuhjúsins og litið eða ekkert
borið annaö úr býtum en fæði og
klæöi. En þar var sú bót i máli að
minnsta kosti allviða, að gegnir
húsbændur töldu sér skylt að
veita þessum ævihjúum sinum og
sinna uppihald og hjúkrun i ell-
inni, þegar starfsþrdiið var að
mestu eða öllu þrotið.
Þannig mætti lengi halda
áfram aö lýsa þessu horfna sam-
félagi, bæði þvi sem vel var um
það, og ekki siður hinu, sem
ömurlegt var og ranglátt. En það
væri of langt mál að fara frekar
út i þá saima.
Hin vonglaða
mannbótatrú
Samvinnufélögin og verklýðs-
félögin voru stofnuð til þess að
réttahlutþeirra, sem mergsognir
voru, og framfarasinnaðir stjórn-
málaflokkar, sem höfðu það hlut-
verk að fýlgja sigrum slikra al-
mannasamtaka eftir á viðara
velli við sjálfa stjórn landsins,
voru myndaðir, þegar baráttan
um sjálfstæðismálin fjaraði út.
1 öllum fylkingum hins vinn-
andi fólks i landinu mun sú trú
hafa staðið djúpum rótum, að
með betri lifskjörum og meira
réttlæti myndi fólkið sjálft verða
betra. Ekki aðeins gervilegra og
hraustara eins og jurt, sem fær
nægan áburð, eöa gripur, sem fær
gott fóður, heldur lika betra, rétt-
sýnna og tillitssamara hvað við
annað. Þeir, sem þessu trúðu,
höfðu meðal annars við það að
styðjast, að á mestu eymdaröld-
um fsiandssögunnar, þegar mið-
aldafordómar héldust i hendur
viö bág lifskjör, höfðu hinir hörð-
ustu refsidómar ekki megnaö að
hindra eða kæfa niður tið afbrot,
sem ævinlega kvað þó mest að i
hallærum, þegar hungurmorðið
beið við næsta fótmál. Likt og si-
skánandi lífskjör á mtjándu öld,
þegar hinni grimmu einokun
kaupmanna hafði verið hnekkt og
Napóleonsstyrjaldirnar voru um
garð gengnar, aukin menntun og
meiri -nildi i kjölfar upplýsinga-
stefnunnar og vonin um frjálst Is-
land, sem bæði var kveikja sjálf-
stæðisbaráttunnar og næring,
hafði gert þjóðina aöra og betri en
húnvar, virtist það rökrétt fram-
hald, að góö kjör og viðtæk
menntun myndi þoka henni
drjúgum lengra á mannbóta-
veginum.
Þess konar hugsun var i alda-
mótakvæði Hannesar Hafsteins,
þegar hann talaði um I sömu and-
ránni um „knörr og vagna
knúða” og „stritandi vélar,
starfemenn glaða og prúða.” Það
hefur verið honum sjálfgefið, að
lifsgleði og mannprýði fýlgdi með
i umskiptunum, þegar vélar léttu
mesta erfiðinu af fólkinu.
Bættur
efnahagur
ekki einhlitur
Þvi miður skjátlaðist þessum
mönnum. Lifshamingju er torvelt
að mæla eða vega, og verður að
nægja að segja, að hæpið sé, að
hún sé hótinu meiri en áður var,
enda þótt við öllum blasi tækifæri
til þess að sjá sér vel farborða i
vélvæddu þjóðfélagi, öllum standi
menntun til boða, svo til allir hafi
góð húsakynni með rikulegum
búnaði og margir hættulegir s júk-
dómar hafi verið kveðnir niður.
Miklu augljósara er þó hitt, að
framvindanhefur ekkifærtokkur
mannbætur. Hvers konar of-
nautnir vaða uppi, en i þvi spegl-
ast vanhæfni manna til þess að
hafa stjórn á sjálfum sér.
Drykkjuskapur keyrir um þver-
bak i öllum stéttum mannfélags-
ins og allt upp á efstu rimar met-
orðastigans. önnur mynd lifs-
flóttans er það, sem að jafnaði er
sér i lagi kallað eiturlyfjaneyzla.
Afbrot gerast svo óhugnanlega
tið, að það minnir á það, sem sagt
var frá Chicago i eina tið, og þá
gekk fram af öllum, og auðgunar-
glæpir vaða uppi, ekki aðeins eða
fyrstogfremst meðal þeirra, sem
lenthafa á svokaliaðri galeiðu og
eru hættir að skeyta um skömm
og heiður, heldur einnig innan
þess hrings, þar sem fólk hefur
allt til alls, og græðgin ein er
hvati þess að ásælast meira.
Það er einmitt græðgin, sem er
eitt versta sjúkdómseinkenni
þjóðfélagsins — græðgin til létt-
fengins fjár, sem ekki er unnið
fyrir, án tillits til þarfar, án tillits
til lifsöryggis, án tillits tíl ann-
arra, án tillits til þess, hvað er
sómasamlegt og heiðarlegt.
Hin blinda sérdrægni, sem ekki
sést fyrir i neinu, hefur þannig
náð að krystallast i fari allt of
margra.
Hvað hefur
farið
úrskeiðis?
Er þvi endilega þannig farið, að
betri kjör og meiri fjárráð þurfi
að draga slikan dilk á eftir sér?
Þvi er erfitt að kyngja. Það er
hart að trúa þvi, að þægilegra lif,
fleiri afkomutækifæri og meiri af-
rakstur leiði óhjákvæmilega til
siðspillingar og mengunar
mannshugans. Þá væri til lltils
barizt. Það væri þungur dómur
yfir allri framfaraviðleitni okkar,
ef þá væri farið úr öskunni i eld-
inn, er hún ber (gyiilega ávöxt.
Við getum ekki játazt undir slikar
hugmyndir.
Hins er ekki að dyljast, að eitt-
hvað meira en litíð hefur farið úr-
skeiðis, jafnvel þótt við kunnum
aö mikla nokkuð fyrir okkar
dyggðir fyrri tiðar eftir þvi lög-
máii, að fjarlægðin gerir fjöllin
blá. Ef til vill er ekki fjarri lagi,
að okkur hafi gleymzt á seinni ár-
um að leggja sömu áherzlu og áð-
ur á mannbætur samhliða skóla-
menntun, ræktun hugans orðið að
vikja óviðurkvæmilega fyrir ein-
hliða miðlun þekkingar, sem
vissulega er gott veganestí, en
verður þó að haldast i hendur við
skapgerð, viðhorf og stefnumið i
lifi einstaklinga og þjóðar.
Losarabrag i lifsviðhorfum og
ónógri siðferðilegri kjölfestu fylg-
ir meðal annars, að fólk liggur
óhæfilega flatt fyrir erlendum
áhrifum, sem að visu geta sum
verið góð, en önnur ekki annað
heitið en sýking, sem leiðir beint
til ófarnaðar, ef þeirra nær að
gæta. Slikrar sýkingar sjáum við
mörg og dapurleg dæmi alit i
kring um okkur á þessum árum.
Eitt af þvi, sem mjög hefur ver-
ið haldið að fólki á seinni árum,
og það af þeim, sem af mestum
myndugleika tala i veröldinni, er
trúin á endalausan hagvöxt, sem
raunar er ekki aðeins vafasamt
markmið, heldur einnig óhugs-
andi sökum þess, að ekki er af
óþrjótandi auði að ausa. Þessi
boðskapur er eitt af þvi, sem ýtt
hefur undir græðgina. I kjölfar
þessarar kenningar siglir svo við-
skiptaveldi, sem sifellt er að leita
uppi hvers kyns gerviþarfir og
halda þeim aö fólki. Samhliða er
það trúaratriði ekki svo fárra, að
hvers konar sérhagsmunastefna
sé lykilorð allrar hamingju, sam-
keppni, sem ekki lýtur annarri
stjórnen geðþótta einstaklingsins
vegur farsældarinnar og er
gjarnan nefnd „frjálst framtak”,
þegar hugsunin skal klædd falleg-
um búningi.
Frelsi er gott, en ekkert frelsi
fær samt staðizt án takmarkana,
og þau eru lika rök þess, að lög
eru i löndum. I miskunnarlausri
samkeppni hljóta margir að troð-
ast undir, og driffjöður hennar
hlýtur samkvæmt eðli máls að
vera fikn og græðgi, sem engin
hollusta fylgir, ef ekki er svo að
segja innbyggður i þjóðarsálina
hemill gegn viðþolslausri gróða-
fikn.
Vel rekin fyrirtæki eru nauð-
syn, en ekki eru öll fyrirtæki jafn-
nauðsvnleg. Og hvar sem græðgi
verður mesta driffjöörin, er háski
á ferðum. Dýrkun á gróða og
gróðabrögöum er hættuleg og
leiðir á villugötur, einhliða brýn-
ingar um gróðaleiðir eru ekki
hollar, þegar til lengdar lætur.
Lifið er nefnilega ekki bara pen-
ingar, heldur þau samskipti
manna á milli, og raunar einnig
manns og náttúru, er verða aö
lúta reglum og siðaboöum, sem
miðast við, að sem flestir lifi far-
sælu lifi.
Hinar gömlu dyggðir voru
sprottnar úr þeim ^rðvegi, er
löng og oft bitur reynsla hafði erj-
að. Við þráum ekki hið horfna
samfélag eins og það var, með
öllu þess striti og örbirgö og rang-
læti. En við getum margt sótt til
þess, er hefur ævarandi gildi sem
kjölfesta i mannlegum skiptum,
frjóvgað nýjum viðhorfum um
skylduga samhjálp, sem ekki
tengistneinni lægingu ogléttlætí i
skiptingu þess, sem viö höfum
handaá milli. Viðþurfum að leiða
heiðarleikann til sætis talsvert of-
ar peningatrúnni, og þegnskap
við landið, þjóðina og framtiðina
háu þrepi ofar einstaklings-
bundnum gróðasjónarmiðum.
— JH