Tíminn - 07.02.1978, Síða 15

Þriðjudagur 7. febrúar 1978
15
Úr hugarheimi
horfinna kynslóða
bókmenntir
ÞJÓÐTRÚ OG ÞJÓÐSAGNIR.
Safnað hefur
Oddur Björnsson.
Jónas Jónasson
bjó undir prentun.
önnur útgáfa, aukin.
Steindór Steindórssin frá Hlöð-
um annaðist útgáfuna. 362 blað-
siður.
Bókaforlag Odds Björnssonar
Akureyri, 1977.
A si'ðast liðnu ári voru áttatiu
ár liðin siðan Bókaforlag Odds
Björnssonar á Akureyri tók tii
starfa. Það var árið 1897, sem
Oddur Björnsson gaf út fyrstu
bókforlagsins, Þyrna Þorsteins
Erlingssonar, bókina sem átti
eftir að valda mörgum manni
hugarróti, ýmist til hrifningar
eða hneykslunar.
Bókaforlag Odds Björnssonar
hélt upp á áttræðisafmæli sitt
með þvi að gefa út öðru sinni
Þjóðsagnasafn Odds Björnsson-
ar, Þjóðtrú og þjóðsagnir, að
viðbættum sögum, sem fundust
i dóti Odds Björnssonar löngu
eftir að bókin kom út hið fyrra
sinn, árið 1908. Sú útgáfa er nú
löngu uppseld, og mun orðin
næsta torfengin, enda héfur eft-
irspurn eftir henni farið mjög
vaxandi hin siöari ár.
Það var hinn alkunni þjóö-
háttafræðingur og merkisklerk-
ur, sira Jónas Jónasson á
Hrafnagili, sem bjó safn þetta
til prentunar i upphafi og skrif-
aði merkilegan formála um
þjóðtrú og þjóðsagnir og menn-
ingarsögulegt gildi þeirra. Enn
fremur skipaði hann sögunum i
flokka eftir efni þeirra og eðli og
raðaði þeim, eins og þær birtust
i bókinni. Vel má vera, að sumt i
þeim fræöum komi núti'ma-
mönnum ókunnuglega fyrir
sjónir, eins og til dæmis nafn-
giftirnar ,,m anneölissögur,”
„náttúrusögur,” o.s.frv. En
sannarlega er gaman að rifja
þessa skilgreiningu upp nú, þeg-
ar endurnýjaður er kunnings-
skapurinn við þjóðsagnabók
Odds Björnssonar.
Þó er margt i þessari tilhög-
un, sem auðvelt er að fallast á.
Ekkert er t.d. eðlilegra en að
láta „manneðlissögurnar" hefj-
astá draumum,ogþaðmeiraað
segja berdreymi. Svo mjög hafa
draumar fylgt mannkyninu öld
fram af öld, að réttlætanlegt
hlýtur að vera að telja þá hluta
af mannlegu eðli, — áskapaöan
eiginleika, sem að visu er þó
mjög misjafnlega vel þroskaö-
ur, og ákaflega einstaklings-
bundinn, eins og flest annað i
fari okkar. — Það skiptir til
dæmis ekki neinu meginmáli,
hvort draumar Guðrúnar
Ósvif ursdóttur og Flosa á
Svinafelli hafa verið nákvæm-
lega eins og þeim er lýst i
sögunum. En hitt, hversu
draumar eru áleitið efni i skáld-
skap, sannar aftur á móti, að
þeir eru ein af staðreyndum
mannlegs lifs, og að það hefur
rithöfundum lengi verið ljóst.
En i þjóðsagnabók Odds
Björnssonar er ekki skáldskap
einum til að dreifa. Ekki er nein
ástæða til þess að efast um
sannleiksgildi draumsins, sem
Friðjónbónda á Sandi i' Aöaldal,
föður Guðmundar skálds á
Sandi, dreymdi árið 1890, þar
sem honum vitraðist feigð
þriggja manna, og það á mjög
glöggan og eftirminnilegan hátt
Þess má geta, að draumurinn er
prentaður eftir handriti Guö-
mundar Friðjónssonar, og hann
hefur áreiðanlega haft vitneskj-
una frá fyrstu hendi.
Þessi draumur er aöeins
nefndur hér sem dæmi, en
marga slika er að finna I bók-
inni.
Naumast getur hjá þvi farið,
að i svo stóru sagnasafni sem
hér umræðir, kenni margra
grasa og ólikra. Margt er þar,
sem flestum nútimamönnum
mun veitast öröugtað trúa: það
er talaöum tröll, vatnaskrimsli
og fleiri furðuskepnur, eins og
vera ber i þjóðsögum, og meira
aö segja er þar enn eitt afbrigði
af örlögum Gláms sauöamanns
i Grettis sögu. En sá er þó mun-
ur á, að þessi sauðamaður átti
heima á Grænavatni i Mývatns-
sveit, hann komst heim i
Grænavatn hálfdauður og
sundurkraminn eftir óvættina,
og dó samdægurs, og — það sem
mestu máli skiptir — hann gekk
ekki aftur eins og Glámur karl-
inn!
Skyggnilýsingar eru vitan-
lega margar. Þar þótti mér
einna skemmtilegust sagan af
mönnunum tveim, sem gengu
vestur yfir Miöfjarðar-
háls,,hálfum mánuði fyrir jóla-
föstu.” A hálsinum mættu þeir
tólf sauöum fullorðnum, og
furðuöu mennirnir sig á þvi
„hve kindur þessar voru langt
frá byggð, þvi að fé var þá all-
staðar haft við hús.” Er nú ekki
að orðlengja, að sauðir þessir
hrukku á undan mönnunum nið-
ur að Reykjum i Miðfirði, en
þangað fóru mennirnir og báð-
ust þar gistingar. Þegar
gestirnir voru setztir inn, spyrja
þeir,hvortekkihafivantað neitt
fé þar þá um kvöldið, en heima-
mennneita þvi. Sögðu þá ferða-
mennirnir frá þvi. sem þeir
höfðu séð, og lýstu sauðunum
með lit, en „einn þeirra var mó-
rauður meðklukku, annar grár,
þriðji svartur, en hinir allir
hvitir.” „Urðu heimamenn þá
hissa, er þeir heyrðu lýsingu
sauðanna, og sögðu, að fyrir
stuttu hefðu verið skornir þar
tólf sauðir með þessum lit, og
voru þeir að raka gærurnar
þetta kvöld.” — Svona sögur eru
skemmtilegar.
Flestar sagnanna i þessari
bók eru stuttar jafnvel allt niður
i sex linur. Þetta ber ekki að
lasta, enda hafa islenzkir
sagnamenn löngum kunnað þá
list að vera stuttorðir og gagn-
orðir. Þau eru ekki öll löng,
gömlu ævintýrin okkar, og ent-
I
Oddur Björnsson
ust þó þjóðinni vel á löngum
kvöldvökum og rökkurstundum.
Hitt er svo allt annað mál,
hvort við trúum öllu, sem þjóð-
sögurnar segja okkur. Flestir
viðurkenna, aö „þaö er margt I
mannheimi,/sem maður enginn
veit.” Vanþekkingin býður heim
röngum hugmyndum, og þegar
hjátrúarfullt og litt upplýst fólk
mætir einhverju sem þaö ekki
skilur, er jarðvegurinn undirbú-
inn fyrir alls konar kynjasögur,
sem svo magna aftur hjátrúna,
og þar með er hringnum lokað.
Allar heimildir um lif, starf og
hugarheim genginna kynslóða
eiga að vera okkur kærkomnar,
þviað þærauka okkur skilning á
þjóðinni, sem hefur aliö okkur
af sér. Það var ótviræð menn-
ingarstarfsemi aö safna þessum
sögum saman og gefa þær út á
sinum tima, og það er vel til
fundið hjá Bókaforlagi Odds
Björnssonar að halda upp á átt-
ræðisafmæli sitt nú með þvi aö
gefa bókina út aftur, svo
myndarlega og smekklega sem
raun er á. — VS.
Manarbúar i kröfugöngu: Engar strýkingar — enginn agi.
Manarbúar vilja halda áfram að
Strýkja unga
ofbeldisseggi
Manarbúar voru i vigahug i
lok janúar eftir að mannrétt-
indadómstóllinn i Strassborg i
Frakklandi hafði látið kanna
eina helgustu siövenju eyjar-
skeggja — en þeir eru vanir að
strýkja unga afbrotamenn i
refsingarskyni.
Einn kaldan dag fyrir
skömmu fóru meira en fjögur
þúsund manns i höfuðborginni
Douglas 1 mótmælagöngu til
Tynwald, þings Manarbúa, sem
er með þeim elztu i heimi, sungu
þjóðsöng sinn og báru kröfu-
spjöld, sem á stóð: „Keep the
Birch” (Höldum áfram að
strýkja)! Húsmóðir, sem reykir
vindla, var fremst i flokknum
ásamt blindum þingmanni og
dómara, sem er hlynntur hinni
fornu refsingu. Þetta er fýrsta
meiri háttar mótmælagangan,
sem átt hefur sér stað i þessu
kyrrláta landi, þar sem búa
60.000 ibúar. „Við erum ákveðin
i að halda strýkingunni”, sagði
Peggy Irving húsmóðir.
„Framtið okkar er i húfi”.
Göngumenn voru að verja
aldagamalt lagaákvæði, sem
heimilar lögreglu aö nota 40
þumlunga langa svipu, gerða úr
fimm trjágreinum, á afturend-
ann á körlum á aldrinum 15-20
ára, sem gerzt hafa sekir um of-
beldisverk. Strýkingar voru af-
numdar i Bretlandi 1948, og ef
mannréttindadómstóllinn i
Strasborg úrskurðar að strýk-
ingar á eynni Mön brjóti i bága
við mannréttindasamþykkt
Evrópu, kunna stjórnvöld i Lon-
don að vera komin i andstöðu
við þessasjálfstæðu, stoltu þjóö,
sem telst þó til brezku krúnunn-
ar.
Villimannlegt
Málið, sem nú er fyrir mann-
réttindadómstólnum,hófst 1972.
Fimmtán ára gamall' náms-
maður i Castletown, sem dæmd-
ur varfyrir likamsárás á skóla-
bróður, hlaut þann dóm að
verða að þola þrjú svipuhögg.
Mannréttindanefnd Evrópu og
brezksamtök, sem berjast fyrir
réttindum borgaranna — tóku
málið að sér — en fengu nánast
engan stuðning á eynni Mön.
Jack Nicison heitir sá eini af 34
þingmönnum á Tynwald, sem er
andvigur þessari refsingu.
„Stryking er villimannleg, auð-
mýkjandi og fornaldarleg”,
segirhann.,,Húner ekki til þess
fallin aö bæta afbrotamenn
heldur miklu fremur forheröir
þá”
Strýkingum hefur þó sjaldan
verið beitt upp á siðkastiö — aö-
eins tvisvar á siöustufjórum ár-
um — en Manarbúar telja þær
mikilvægar til varnaðar, og
flestir virðast trúa þvi að „spari
þeir svipuna spilli þeir eynni.”
31.000 manns rituðu undir plagg
og vildu hafa strýkingar áfram i
lögum, eða meira en helmingur
ibúa eyjunnar. „Enginn fær að
ráöskast meö okkur”, sagði Bob
Swindlehurst, kráreigandi i
Douglas. „Við erum litil þjóð, en
við viljum hafa okkar hátt á
málum. Hvað eiga Bretar með
að segja okkur fyrir verkum?
Þegar allt kemur til alls, er
þingið okkar miklu eldra en
þeirra.”