Fréttablaðið - 03.03.2007, Blaðsíða 32

Spurning: Þegar þú ræðir um að
koma í veg fyrir annað kalt stríð,
milli hverra sérðu fyrir þér að slíkt
stríð gæti staðið? Bandaríkjanna
og allra annarra? Vesturlanda og
íslam? Íslam og allra annarra?
Vesturlanda og Rússlands?
- Jel McGill, London
Svar: Það eru ekki miklar líkur á
að kalt stríð eins og það sem stóð
frá sjötta til níunda áratugar síð-
ustu aldar bresti á aftur. En spenn-
an og óttinn sem nú ríkja í heims-
málunum bera sömu einkenni og
þegar heimurinn stóð í skugga
kjarnorkuógnar.
Við horfum upp á hervæðingu
margra landa, sem leggja mesta
áherslu á herafla í öryggisskyni,
stóraukin útgjöld til hermála, nýtt
vopnakapphlaup og vaxandi hættu
á útbreiðslu kjarnavopna. Og
vopnasala er að fara úr böndun-
um. Á yfirborðinu sýnast þetta
eingöngu vera viðskipti, en í raun
er þetta pólitísk stefna sem hefur
ófyrirsjáanlegar afleiðingar í för
með sér.
Í ræðu sem Vladimír Pútín
Rússlandsforseti hélt í München í
síðasta mánuði sagði hann að
ýmsar aðgerðir Bandaríkjanna,
þess lands sem gerir kröfu um
einkarétt á forystu heimsmála,
hefðu ýtt undir þessa varhuga-
verðu þróun. Gagnrýnendur Pút-
íns segja hins vegar að heimsfor-
ysta af þessu tagi sé nauðsynleg
og jafnvel óhjákvæmileg nú um
stundir, sökum þess að eina leiðin
til að hamla gegn vaxandi hryðju-
verkastarfsemi sé að efla lýðræð-
isþróun í heiminum.
Engu að síður hafa tilraunir til
að koma á lýðræði að bandarískri
fyrirmynd með valdboði þegar
leitt til illdeilna, jafnvel styrjalda.
Það er komið nóg af tilraunum til
að þröngva þessu lýðræðisformi
upp á samfélög sem hafna því á
forsendum menningar, sögu og
trúarbragða.
Lýðræði er ekki eins og skyndi-
kaffi sem hægt er að flytja heims-
horna milli í þægilegum pakkning-
um. Tilraun til að þröngva lýðræði
upp á Íraka með skriðdrekum og
eldflaugum hefur mistekist hörmu-
lega. Hvar sem valdi er beitt mun
undirliggjandi spenna brjótast út
og yfirskyggja aðrar deilur, hvort
sem þær eru af þjóðlegum, trúar-
legum eða landfræðilegum toga,
og valda ómældum hörmungum
meðal þúsunda manna. Því fer víðs
fjarri að aðgerðir af þessu tagi
hamli gegn hryðjuverkum, þær
hvetja einungis til þeirra.
Ýmislegt annað minnir á liðna
daga kalda stríðsins. Sum banda-
lög eru að undirbúa aðgerðir án
nokkurs tillits til alþjóðalaga og
alþjóðastofnana. Þannig virðist
NATO til dæmis stefna markvisst
að aukinni hernaðaruppbyggingu
og hefur fært viðmiðunarmörk um
beinar aðgerðir langt umfram það
sem áður þekktist. Þetta gengur
þvert á fyrirheit sem gefin voru
undir lok níunda áratugar síðustu
aldar um að hlutverk bandalagsins
yrði fyrst og fremst stjórnmála-
legs eðlis.
Bandalagið reynir nú að hasla
sér völl sem ráðandi afl í heims-
málum og grefur samtímis undan
öryggisráði Sameinuðu þjóðanna.
Framkvæmdastjóri bandalagsins
tilkynnti nýlega að verið væri að
undirbúa langtímaáætlun um ein-
hliða aðgerðir af hálfu bandalags-
ins hvar og hvenær sem vandi
steðjaði að.
Á sama tíma leita ákveðin ríki
dyrum og dyngjum eftir utanað-
komandi óvini eða reyna að búa
sér hann til. Hryðjuverkahættan
er orðin fyrirsláttur fyrir áróðri
gegn múslimum og fordæmingu
ríkja sem kölluð eru alls kyns
ónefnum á borð við öxulveldi hins
illa.
Sem Rússi hef ég verulegar
áhyggjur af endurteknum hræðslu-
áróðri með þátttöku fjölmiðla og
stjórnmálamanna gegn Rússlandi í
því augnamiði að grafa undan trú-
verðugleika landsins. Þetta gerir
ekkert annað en að eitra alþjóðlegt
andrúmsloft og ala á tortryggni.
Robert Gates, varnarmálaráð-
herra Bandaríkjanna, setti þannig
Rússland nýverið á lista óútreik-
anlegra ríkja sem gætu orðið
Bandaríkjunum óvinveitt.
Hvort sem þetta voru mismæli
eður ei, þá voru þetta að minnsta
kosti freudísk mismæli, sem gáfu
til kynna hugarfar sem ekkert
hefur breyst þrátt fyrir að kalda
stríðið sé löngu liðin tíð. Kína var
líka nefnt í sömu andrá. Augljóst
er að einhverjir sem móta utanrík-
isstefnu Bandaríkjanna líta einnig
á Kína sem hugsanlegan deiluaðila
frekar en uppbyggilegan sam-
starfsaðila.
Pólitísk leikfimi og áróður af
þessu tagi gerir fátt annað en að
beina athyglinni frá þeim hættum
sem við blasa og þeim verkefnum
sem heimurinn þarf að takast á
við, þar með talinni hryðjuverka-
starfsemi. Vitanlega verðum við
að berjast gegn hryðjuverkum en
það er misráðið að láta heimsmálin
snúast um þetta eina vandamál og
láta hjá líða að beina sjónum að
rótum þess, þar á meðal þeim
djúpu gjám sem myndast hafa
sökum vaxandi misréttis í heimin-
um.
Fátækt, sem fer saman við skort á
heilbrigðisþjónustu, menntun og
öðrum nauðsynlegum þáttum eðli-
legrar þróunar, orsakar niðurlæg-
ingu og örvæntingu sem hefur
öfgar í för með sér. Meginorsök
vandans má rekja til sjálfhverfrar
efnahagsstefnu ríku landanna sem
veldur því að bilið milli þeirra og
fátæku landanna breikkar
stöðugt.
Er hægt að bregðast við þess-
um vanda með hervaldi? Nei.
Það sem þarf er breytt for-
gangsröðun. Gjáin milli orða og
efnda æðstu valdamanna heims er
hróplegt hneyksli. Engra breyt-
inga er að vænta án þess að til
komi þrýstingur frá alþjóðlegum
stofnunum hins borgaralega sam-
félags. Þetta þekki ég af eigin
reynslu. Við þurfum að taka upp
nýja stefnu og nýja nálgun í
alþjóðamálum.
Tökum fólksflutninga sem
dæmi. Sjálfstæð ríki glíma mörg
við vaxandi vanda vegna aukinna
fólksflutinga. Bandaríkin eru að
byggja varnargirðingu á suður-
landamærum sínum. Spánn er orð-
inn inngönguhlið til Evrópu fyrir
þúsundir innflytjenda. Alþjóða-
stofnanir verða að taka á þessum
vanda, ekki einungis Evrópusam-
bandið og Samvinnustofnun Sjang-
hæ, heldur einnig öryggisráð Sam-
einuðu þjóðanna.
Hægt er að ná árangri með pólit-
ískum og diplómatískum lausnum.
Nýjasta dæmið er samkomulagið
við Norður-Kóreumenn um að þeir
leggi kjarnorkuáætlun sína á hill-
una. Svipuð nálgun gæti gengið í
málefnum Írans og Íraks. Þeir sem
ekkert sjá nema hernaðarlausnir
vilja hins vegar ekkert af þessu
vita. Þolinmæðin og samræðan
sem nauðsynleg er til að finna frið-
samlegar lausnir á vandamálum er
þar hvergi á dagskrá.
Að undanförnu hefur ekki
aðeins virst sem nýtt kalt stríð sé í
uppsiglingu milli Rússlands og
Bandaríkjanna, heldur nýtt vopna-
kapphlaup sömuleiðis. Sem svar
við þessu hafa rússneskir stjórn-
málamenn, þar á meðal yfirhers-
höfðinginn, rætt um að rifta samn-
ingnum um bann við meðaldrægum
kjarnorkueldflaugum. Yfirlýsing
frá Bush Bandaríkjaforseta og
Pútín Rússlandsforseta þess efnis
að löndin séu ekki óvinveitt hvort
öðru og að traust ríki milli leiðtoga
þeirra væri skref í rétta átt. Þegar
hefur dregið úr mestu spennunni
en mikið verk er óunnið ennþá.
Fyrir mörgum árum, þegar við
vorum að vinna að bættum sam-
skiptum Rússlands og Bandaríkj-
anna, settu ríkisstjórnir landanna
á fót vinnuhópa sem héldu reglu-
lega fundi til að ræða sérhvert mál
sem snerti hagsmuni beggja ríkj-
anna. Með því að ræða í þaula
hvert einstakt mál fyrir sig tókst
að draga verulega úr spennu milli
landanna.
Þessi nálgun gæti komið að
gagni á ný, ekki einungis í tilviki
Bandaríkjanna og Rússlands held-
ur fyrir önnur ríki sömuleiðis.
Bætt samskipti milli Bandaríkj-
anna og endurnýjaðs Rússlands,
sér í lagi ef þjóðirnar geta komist
að samkomulagi um afvopnun,
gæti verið gott fordæmi um leiðir
til að leysa sameiginlegan ágrein-
ing.
Það var uppörvandi að sjá grein á
þessum nótum nýlega í Wall Street
Journal eftir þá fyrrverandi utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna
George Shultz og Henry Kissinger,
ásamt fyrrverandi öldungardeild-
arþingmanninn Sam Nunn og Willi-
am Perry, fyrrverandi varnar-
málaráðherra. Í pistli mínum í
Wall Street Journal í síðasta mán-
uði sýndi ég stuðning minn við
þessar hugmyndir með því að
nefna þrjú forgangsatriði sem
kjarnorkuríkin ættu að hafa í huga:
að endurnýja skuldbindingar sínar
um það langtímamarkmið að eyða
öllum kjarnavopnum; að staðfesta
enn frekar bannið við kjarnorku-
tilraunum og að leggja af allar við-
bragðsáætlanir sem fela í sér notk-
un kjarnavopna.
Á móti myndu önnur lönd sem
búa yfir kjarnavopnum heita því
að sú tæknikunnátta yrði ekki
notuð í hernaðarskyni. Tillaga Pút-
íns til Bandaríkjamanna um að
vinna að nýju samkomulagi sem
leysti af hólmi samninginn um að
draga úr fjölda hefðbundinna
kjarnavopna (START) frá 1991 er í
fullu samræmi við þetta frum-
kvæði.
Í stað þess að draga upp myndir
af hugsanlegu nýju köldu stríði, og
skipa í hlutverk í þessari varhuga-
verðu þróun, verðum við að leita
allra leiða til að koma í veg fyrir
hana.
Þar geta öll lönd lagt sitt til mál-
anna en í hreinskilni sagt lít ég svo
á að Bandaríkin og Rússland verði
að taka frumkvæðið. Þau geta lagt
miklu meira af mörkum en þau
hafa gert hingað til.
Samvinna, ekki hernaður
Samvinna er leiðin til að forðast nýtt kalt stríð, ekki hernaðarhyggja, segir Mikhaíl Gorbatsjov í annarri grein sinni um heims-
málin. Hann segir öll lönd geta lagt sitt af mörkum, en Bandaríkin og Rússland verði að taka frumkvæðið.