Tíminn - 02.09.1979, Blaðsíða 5

Sunnudagur 2. september 1979.
5
Eysteinn Jónsson: „Sjálfur haföi ég þaö á tilfinningunni, aö næöu Þjóöverjar Danmörku og Noregi,
mundi annar hvor hernaöaraöilinn taka tsland". (Ljósm.: Gunnar)
EYSTEINN Jónsson átti sæti í ríkisstjórnum á árunum
fyrir styrjöldina og þegar hún braust út og taldi Tíminn
vel viðeigandi að fá að heyra hvað honum væri efst i
huga nú, þegar rétt 40 ár eru liðin frá upphaf i átakanna.
Nú var mikill aödragandi aö
styrjöldinni. Hvenær fóru menn
aö gera ráö fyrir styrjöld?
„Þaö var ekki fyrr en nasism-
inn fór aö eflast meö flughraöa i
Þýskalandi aö sú hugsun skaut
upp kollinum aö maöur ætti
kannske eftir aö Bfa aöra heims-
styrjöld. Maöur vonaöi þó aö úr
rættist og aö styrjaldaræöiö yröi
kæftifæöingunni. Enástandiö fór
sifellt versnandi. Hitler komst til
valda í Þýskalandi 1933 og tók aö
vigbúast i ákafa og þrýstíngurinn
á nágrannana hófst. Reyni ég
ekki aö rekja þá sögu, en 1938 er
svo komiö aö menn búast viö aö
styrjöld brjótistút i Evrópu þá og
þegar. Ot yfir tók þeg
ar nasistum tókst aö innlima
Austurrfki og knýja fram
Munchen samninginn, brjóta
þannig niöur Tékkoslóvakíu og
knésetja lýöræöisrlkin i Vest-
ur-Evrópu”.
Hvaö var helst gert hér til und-
irbúnings styrjöld?
„Eins og eölilegt var, ráöguö-
ust Islendingar viö Noröurlönd og
varö enn sem fyrrofan á aö fylgja
hlutleysisstefnu i þeirri von aö
þau gætu staöiö utan viö hernaö-
arátökin, eins og i fyrri heims-
styrjöld.
Noröurlöndinkomu sér öll sam-
an um hlutleysisákvæöi áriö 1938,
sem taka skyldu gildi, ef styrjöld
brytist út, þ.e.a.s. einskonar regl-
ur um framkvæmd hlutleysis.
Reynt var á þessum misserum
aö gera sér grein fyrir ýmsum
ráöstöfunum, sem gera mætti og
þyrfti, til þess aö tryggja eölilega
vörudreifingu, útvega nauösynjar
og annaö þess háttar, ef til styrj-
aldar drægi. Ég kynnti mér, til
dæmfs á feröalagi i Kaupmanna-
höfn 1938, hvaöa ráöstafanir Dan-
ir væru aö undirbúa í þessu tilliti.
útlitiö var svo svart haustiö
1938, aö i september gaf rfkis-
stjórnin út bráöabirgöalög um
heimild til ýmissa ráöstafana
vegna yfirvofandi styrjaldar i
Noröurálfu, eins og þaö var orö-
aö. Var hér einkum um aö ræöa
heimildir til aö rikisstjórnin gæti
haft hönd I bagga meö úthlutun
nauösynja, ef á þyrfti aö halda.
En þaö sem mestu máli skipti í
þessu tilfelli var aö styrjaldarótt-
inn var farinn aö hafa áhrif á
þróun stjórnmálanna hjá okkur,
Þegar hér var komiö sat minni-
hlutastjórn Framsóknarflokksins
aö völdum ogþvi einskonar milli-
bilsástand rikjandi. óöfluga var
aö festast sú skoöun, aö skynsam-
legt væri aö koma á samstarfi
þriggja flokka um stjórn, m.a.
meöstyrjaldarhættuna fyrir aug-
um. Umleitanir voru i gangi um
þetta og höföum viö Framsóknar-
menn mjög forystu um þær.
Tókst aö koma saman þjóö-
stjórninni undir forystu Her-
manns Jónassonar i april 1939 og
haföi þá enn syrt i álinn i Evrópu.
Hitler haföi hreinlega hernumiö
Tékkoslóvakiu I mars og látlaust
ráku Þjóöverjar yfirgangs- og út-
þenslustefnu sina. 1 marsmán-
uöi neituöum viö aö veita Þjóö-

Ný heímsstyrjöld var hafín
á sunnudaéinn
Réuar ekkí jiyrj- ö
iMiaai? Brdar tg Frakkar aógía t>jtóvenam $tríd
“il***^.á btoáur eHir að fulireyat var, að þelr.
..........œyada <kld hætta siyrjðldínai í PóUandi
j • er- «!»j H&nr &Txpffk&Kiimm
Ma:rra>Ai*:x| ”t7?)
wi In- ;<»nnaa»<t c# ixCtkri I•ms-'.™ tte-.i
>% i. ix-o.líaía As.ralu ^ '*«■*■*'
SÍTL.............. 'í? nwn
- Á VÍ&AVAntií
v; Styrjöldin í Póllandi

Forsiöa Timans þann S. mars. Tveim dögum áöur haföi dagurinn
runniö upp sem menn lengi höföu óttast aö kæmi: — Stórveldastyrj-
öld var hafin I Evrópu. (Ljósm.: Tryggvi.
Nasisminn
tapaði og
þess njót-
um við nú
Eysteinn Jónsson,
fyrrum ráðherra,
minnist aðdrag-
anda styrjaldar
og hernáms
verjum lendingaraöstööu hér
fyrir flugvélar, sem þeir vildu
ólmir fá og töldu sig eiga rétt til.
Vakti þessi neitun heimsathygli
þá, þvi hitt var oröiö algengara aö
Hitler fengi þvi framgengt meö
ofbeltishótunum og beitingu of-
beldis, sem hann vildi.
Þjóöstjórnin, sem kölluö hefur
veriö, fæddist sem sagt i aprll
1939 viö þessi skilyröi. Sósialista-
flokkurinn var ekki meö. Viöhorf
þeirra voru svo ólik viöhorfum
allra hinna, m.a. til þess sem var
aö gerast i heiminum i kringum
okkur, aö óbrúanleg gjá var á
milli. Griöasáttmáli Stalins og
Hitlers var ekki langt undan,
skipting Póllands og árás Sovét-
rikjanna á Finnland.
Þaö gekk ekki þrautalaust aö
koma þjóÖ6tjórninni saman, en
þaö reyndist sannarlega farsælt
aö hún komst á laggirnar nokkr-
um mánuöum áöur en ófriöurinn
braustút ogmenn gátu samhentir
mætt þvi san yfir skall, þegar
heimsstyrjöldin braust út 1. sept-
ember meöárás Þjóöverja á Pól-
land.
Þjóöstjórnin fékk óvenjuleg
verkefni sem striöinu fylgdu,
m.a. aö færa konungsvaldiö inn 1
landiö eftir hemám Danmerkur
og einangrun konungs þá. Fóru
ráöherrar þjóöstjórnarinnar m.a.
meö konungsvaldiö i eitt ár”.
öluö þiö von um aö hlutleysis-
stefnan mundi duga til þess aö
halda Islendingum utan viö styrj-
öldina?
„Þetta var tilraun til þess aö
svo mætti veröa, einnig hjá hin-
um Noröurlöndunum. Viö vissum
aö hernaöartæknin haföi breyst,
flotaáhrif minnkaö, en flughern-
aöur stórefist. Þetta gat rnikiu
breytt. Sjálfur haföi ég þaö á til-
finningunni aö næöu Þjóöverjar
Danmörku og Noregi, mundi ann-
ar hvor hernaöaraöilinn taka ls-
land.
Viö fengum aö heyra frá Bret-
um aö eitt stæöi fast: þeir gætu
meö engu móti þolaö aö hinir
næöu fótfestu á Islandi. Þaö yröi
aö fyrirbyggja, hvaö sem tautaöi.
Þjóöverjar brutust inn i Dan-
mörku og Noreg 9. april 1940 og
náöu meira aö segja fótfestu I
N-Noregi, þrátt fyrir mótspyrnu
breska flotans. Ný viöhorf blöstu
nú viö. Fyrst Þjóöverjar gátu
þetta, mundu þeir þá ekki leggja
út I viöureign um Island?”
Hvaö vissuö þiöum fyrirætlanir
Breta ?
„Sama dag og Þjóöverjar réö-
ust inn I Danmörku og Noreg,
fékk islenska rikisstjórnin orð-
sendingu frá Bretum, þar sem
m.a. stóöaö breska stjórnin heföi
ákveöiö aö hindra þaö aö lsland
hlyti sömu örlög og Danmörk og
myndi gera þær ráöstafanir sem
nauösynlegar væru til þess.
Þessuvar svaraö 11. april og þá
tekiöframaö: ....þegar sjálfstaeöi
tslands var viöurkennt 1918, lýsti
það yfir ævarandi hlutleysi og er
auk þess vopnlaust.
...Þótt rikisstjórn Islands
dyljist ekki aö islenska þjóöin er
þess ekki megnug aö verja hlut-
leysisitt, viU hún taka skýrt fram
aö hún mun mótmæla hvers kon-
ar aögerðum annarra rikja, sem i
kann aö felast brot á þessari yfir-
lýstu stefnu..
Sem sagt, þaö var haldiö fast
viö hlutleysisstefnuna og sú á-
hætta tekin sem þvi fylgdi. Næstu
fjórar vikurnar hugsuöu áreiöan-
legamargirsitt á Islandi. Hverjir
koma? Hvenær koma þeir?
Leggja Þjóöverjar i ævintýri hliö-
stætt þvi, sem þeir eru aö gera I
bardögunum i Noröur-Noregi?
Hvaö gera Bretar? Koma þeir á
undan og hvaö veröur ef hinir
koma fyrst? Þá hlýtur aö veröa
barist um tsland. Hvaö skeöur
hér ef nasistar koma? Nasisminn
á talsverð itök hérna og hvernig
leikur þaö þjóöina ef málin koma
iuppgjör hérheima fyrir, eins og i
öörum löndum þar sem hann
hefur flætt yfir?
Menn hugsuöu margt og spenn-
an var mikil. En hlutskiptiö var
þó raunar bara þaö aö biöa.
Svo skeöi þaö 10. maf. Ein-
hverjar klukkustundir eftir aö
menn höfðu pata af herskipum i
Flóanum, vissu vist margir ekki
hvort drekarnir voru breskir eöa
þýskir. Þaö skipti þó óneitanlega
ekki svo litlu máli. Drekarnir
reyndust vera breskir. Þar meö
hófst hernámið og er af þvi öllu
mikil saga.
Hlutleysisbrotinu var mótmælt
og allt haft á hreinu. En þaö væri
mikil hræsni að draga dul á þaö
hve mörgum létti, þegar þaö kom
i ljós aö þaö voru þó ekki drekar
Hitlers sem héldu inn Faxaflóa aö
morgni 10. mai”.
Fór ekki hlutleysisstefnan úr
böndunum, þegar samkomulag
vargertviöBandarikjamenn 1941
um aö þeir tækju aö sér varnir ts-
lands?
„Um þaö var deilt og má vist
endalaust deila fræöilega. Það
sem geröist byggöist á þvi, aö
Bretar stóðu einir i heilt ár gegn
Þjóöverjum og hætta var á, aö
þeir mundu tapa striöinu, ef
Bandarikjamenn skærust ekki i
leikinn. En þar var viö ramman
reip aö draga, sem sé andstööuna
I Bandarikjunum gegn þátttiacu I
Framhald á bls. 25.