Tíminn - 10.08.1980, Page 7

Sunnudagur 10. ágúst 1980.
7
Þórarinn Þórarinsson
Hvernig verða vistunar-
mál aldraðra best leyst?
Breyttar
aðstæður og
breytt sjónarmið
Vistunarmál aldraðra voru
ekki ofarlega á dagskrá fyrir fá-
um áratugum. Þá var það talin
skylda ættmenna og annarra
vandamanna að annast aldrað
fólk, sem orðið var hjálparvana.
Eiginlega voru það ekki aðrir
en sérstakir hugsjónamenn,
sem létu sig þessi mál varða.
Hæst ber þar forustumenn Elli-
heimilisins Grundar. Braut-
ryðjendastarf þeirra verður
seint fullmetið.
Breyttar þjóðfélagsaðstæður
og breyttur hugsunarháttur
hafa leitt til þess, að almennt er
nú viðurkennt, að hér er um eitt
stærsta vandamál nútimaþjóð-
félags að ræða.
Um skeið var álitið, að þetta
mál yröi bezt leyst með bygg-
ingu elliheimila og hefur viða
verið gert mikið átak f þeim efn-
um. t seinni tið hefur orðið ljóst,
að elliheimilin leysa ekki nema
vissan þátt þessara mála, t.d.
þegar viökomandi hefur ekki
lengur eigið heimili og á ekki
kost sæmilegrar vistar hjá
vandafólki sinu.
Margir eiga þess kost að vera
áfram á heimili sinu, ef þeim
berst nokkur hjálp við heimilis-
störfin. Slik aijstoð er
kostnaðarminni fyrir hið opin-
bera en vistun á elliheimili.
Mestu skiptir þvi, að margir
aldraöir una þessari lausn stór-
um betur.
Þess vegna ryöur sú stefna
sér til rúms, að leggja eigi meiri
áherzlu á heimahjúkrun og
heimilishjálp en byggingu elli-
heimila, þegar um er að ræða
aldrað fólk, sem er sæmilegt til
heilsu.
öðru máli gegnir um þá, sem
sjúkir eru eða svo hrumir, að
þeir geta ekki veitt sér nauðsyn-
lega hjálp. Þetta fólk þarf að fá
aðgang að sjúkrarúmi.
Það, sem nú virðist þvi mest
aðkallandi, er að auka heimilis-
hjálpina og fjölga sjúkrarúmum
fyrir aldrað fólk. Þessi lausn á
þó einkum við i þéttbýli, þvi aö I
dreifbýli verður heimilishjálp
siður komið við. Þar verður
lausnin þvf að vera nokkuð önn-'
ur.
Hjúkrunarrými
á hakanum
Ólafur Ólafsson landlæknir
hefur i 3. hefti Sveitarstjórn-
armála þessa árs gert þessi mál
að umtalsefni i grein, sem hann
nefnir: Hjúkrun elli-
sjúkra—vistun aldraðra.
Grein þessi er athyglisverð á
margan hátt og þykir því ekki
úr vegi að rekja hér efni hennar.
1 upphafi greinarinnar segir,
að það sé athyglisvert, að allt
frá þvi aö fyrst lágu fyrir tölur
um vistunarrými á Islandi,
borið saman við nágrannalönd-
in, hafa Islendingar búið einna
bezt i þessum efnum.
Siðan segir landlæknir:
,,Enn er svipað ástatt varö-
andi fjölda sjúkrarúma. Svo
viröist t.d. sem við Islendingar
kjósum frekar en nágrannar
vorir að vista eldra fólk á stofn-
unum, þvi að samanlagöur
fjöldi elli- og hjúkrunarrýma er
allmiklu meiri hér en i
nágrannalöndunum.
Annaö mál er, að hér eru hlut-
fallslega færri hjúkrunarrými,
en fleiri elliheimilisrými en al-
mennt gerist.
Þessir útreikningar byggjast
á tölum frá Tryggingastofnun
þann veg, að sveitarfélögum
beri að koma á stofn heima-
þjónustu, en i núverandi reglu-
gerð hvilir ekki sú skylda á
sveitarfélögum. Þess skal getið,
að sum sveitarfelög sinna þess-
um málum rækilega. t framan-
greindum könnunum kemur i
ljós, að 50-60% eldra fólks kýs
frekar heimilishjálp en dvöl á
elliheimilum. Stefna skal að þvi
að draga úr vistun fólks á elii-
heimilum, en stórauka dagvist-
un og heimahjálp.
3) Vel búnar hjúkrunardeildir
(öldrunardeildir) verða að rlsa
við deildaskipt sjúkrahús í þétt-
býli til aö leysa brýna þörf
sjúkra aidraðra fyrir vistun og
dagvistunarpláss i tengslum við
þau.
4) Huga ber betur að atvinnu-
málum aldraðra. Gefa skal
eldra fólki kost á endurhæf-
ingarnámskeiði, er hilia tekur
undir eftirlaunaaldur. 1 þjóöfél-
agi voru fyrirfinnast ýmsar at-
vinnugreinar, sem henta fólki,
er styrkur þess fer aö dvina.
Eins og nú er, hefst endurhæfing
yfirleitt ekki fyrr en fólk hefur
lagzt inn á stofnanir.
Viða um land er rekin starfsemi fyrir aldraða. Myndin er tekin I húsinu aö Lönguhliö 3 i Reykjavik. Verkefni næsta
rikisins, ársskýrslum viðkom-
andi stofnana og upplýsingum
frá heilbrigðisstjórnum ná-
grannalanda.
A nokkrum þéttbýlisstöðum,
svo sem i Reykjavik, er skortur
hjúkrunarrýma, svo að neyðar-
ástand rikir. Skúli G. Johnsen,
borgarlæknir, hefur gert grein
fyrir þessu vandræðaástandi.
öllu alvarlegra er, að þrátt fyrir
fjölda elliheimilisrýma, sem við
búum við, er haldið áfram á
sömu braut. Stór sveitarfélög
einbeita sér að byggingu elli-
heimilisrýma, en hjúkrunar-
rými eru iátin sitja á hakanum.
Rikið hefur sinnt þessum mái-
um litið.
tlti á landi eru málin leyst
með þvi að reisa sjúkrahúsa-
byggingar fyrir „bráðveika”,
þótt vitað sé, að 60-70% af sjúkl-
ingum, sem þar vistast, séu
hjúkrunarsjúklingar eða vel
rólfær gamalmenni.
t þessari grein er leitaö þeirra
orsaka, er ráöiö hafa þessari
öfugþróun, og jafnframt bent á
aðrar leiðir, er farnar hafa
verið a einstaka stofnun hér og
viða erlendis, enda virðast vel
færar til að leysa vistunarmál
aldraðra.”
Vistun á
ellistofnunum
Landlæknir ræðir um orsakir
vistunar á ellistofnunum og
kemst að eftirfarandi niður-
stöðu:
„Niðurstöður margra
kannana, sem gerðar voru meö-
al eldra fólks á árunum 1969-79 i
ýmsum byggðarlögum hér á
landi, benda til þess, að oft
byggist ósk um vistun á elli-
stofnun ekki á vilja fólksins
sjálfs. Fremur er um að ræða
ýmsar ytri ástæöur, m.a. þrýst-
ing frá aðstandendum. Menn
geta kynnt sér þessar niðurstöð-
ur I bókinni „Aldraðir á
Islandi”, sem kom út árið 1977 á
vegum Félagsvisindadeildar
Háskólans og unnin var að
frumkvæði Landlæknisem-
bættisins. Helztu ástæður, sem
eldra fólk telur, að ráðið hafi för
þess á elliheimili, eru þessar:
1) Tilfinningin, að þaö sé öðrum
byrði og viljinn til að forðast
árekstra.
2) Ættingjar og vinir geta ekki
lengur veitt þá aðstoð, sem til
þarf.
3) Heilsubrestur, sem veldur
þvi, að fólkið er ekki fært um að
annast daglegar þarfir sinar.
Auk þess er skylt aö benda á,
að kerfi það, er við búum við,
býður upp á misrétti. Þó að elli-
heimilisrými sé ærið, er engin
trygging fyrir þvi, aö þeir, er
helzt eru þurfandi fyrir vistun,
fái aðstoð.”
Ókostir elli-
heimilisvistar
Að dómi landlæknis liggja
eftirgreindar ástæður til þess,
að þeir, sem helzt þarfnast vist-
unar, veröi oft útundan:
„Rikið hefur ekki sinnt þess-
um málum, og þvi hafa ein-
staklingar og sjálfseignarstofn-
anir hlaupið i skarðið og byggt
ellistofnanir, sem ráða yfir
meiri hluta vistunarrýma hér á
landi. Daggjöld til stofnana eru
skorin viö nögl, og þvi hafa
eignaraöilar „neyðzt” til þess
að koma upp „pröventukerfi”,
þeir aðilar, sem hafa góða
greiðslumöguieika, sitja I fyrir-
rúmi með vistunarrými, en
eignaiaus gamalmenni sitja oft
á hakanum. Vistun ræðst þvi
ekki eingöngu af félags- og
heilsufarsástandi viðkomandi,
heldur einnig efnahag. Faglegt
mat ræöur ekki feröinni. Ekki
skal þó skilja orð min svo, að ég
menn og málefni
reki hér með áróöur fyrir elli-
heimilisvistun.
Hafa ber i huga, að samfara
vistun á elliheimili dvinar
gjarnan eölileg sjálfsbjargar-
viðleitni, frumkvæði og lifsvilji.
Sjóndeildarhringurinn þrengist,
andleg heilsa slævist. Þunglyndi
og depurð fylgja i kjölfarið end
eykst notkun svefn- og róandi
lyf ja mjög meðal fólks á þessum
stofnunum. Eölileg samskipti
við vandamenn og vini fara úr
skorðum. Rýjahnýting og nudd
viðhalda ekki eðlilegri athafna-
þrá og lifsvilja. Sá maöur er
ekki fæddur, sem á efri árum
yfirgefur heimili og sveit af
fúsum vilja.”
Leiðir til
úrbóta
Landlæknir vikur næst að
leiðum til úrbóta og er niöur-
staöa hans þessi:
„Tillögur til úrbóta hljóta þvi
að mótast af eftirfarandi stað-
reyndum:
1) Vistunarrýmisþörf aldraðs
fólks ræöst mjög af félagslegum
vanda, og þann vanda ber að
leysa með félagslegum aðgerð-
um.
2) Misrétti rikir við mat á
vistunarþörf fólks.
3) Stofnanavistun fyrir vel ról-
fært fólk er og veröur óæskileg
lausn.
4) Elliheimilispláss fyrir vel
rólfært fólk eru of mjörg, en
skortur er á hjúkrunardeildum.
Landlæknisembættið hefur
lagt til, að eftirfarandi breyt-
ingar verði gerðar á lögum og
reglugerð og fyrrverandi
félagsmálaraðherra skipaöi
nefnd til að vinna að þessum
málum:
1) Lögum um vistun aldraöra
verði breytt á þann veg, að vist-
un verði ma. háð félags- og
heilsufræðilegu mati sérfróðra
aðila, en ekki stuðzt við efnahag
viðkomandi. Þessi skipan mála
er löngu komin á i flesturp ná-
grannalöndunum. Á þann veg
fæst trygging fyrir þvi, að leitað
verði annarra úrræða, sem eru
oft mun heppilegri.
2) Heimilisaðstoð og-þjónusta
verði stóraukin og jafnframt
dagvistunaraðstaða, en á þvi
sviði höfum við verið eftirbátar
nágrannaþjóða. Reglugerö um
heimilisaðstoð veröi breytt á
áratugar
Að lokum farast landlækni
þannig orö:
„Hér hefur verið lýst I stuttu
máli tillögum um nýskipan
öldrunarþjónustu. Upptök þess-
arar stefnu eru á Bretlandseyj-
um, en hún hefur mjög rutt sér
til rúms annars staðar i Norður -
Evrópu. Arangur hefur þegar
verið verulegur, og má t.d.
benda á, að á vissum svæðum á
Bretiandseyjum hafa eiliheimiii
i þeirri mynd, er viö þekkjum
lagzt af.Fólkinu er veitt önnur
og betri þjónusta i heimahúsum.
Visi að slikum rekstri er aö
finna að Hátúni 10B i Reykjavik.
Fólki,' sem leitar vistunar þar,
er boðið upp á fleiri valmögu-
leika, og er árangur sá, að
vandamál margra eru leyst
með öðrum ráöum, og þarf þaö
þvi ekki að leggjast inn á stofn-
un. Framtiðarstefnan hlýturþvi
að vera, aö draga úr elliheim-
ilisbyggingum f núverandi
mynd og stuðla þeim mun meira
aö vistun eldra fólks á heimili
sinu. Brýnt er að sinna betur
byggingu hjúkrunarstofnana i
tengslum viö dagvistunarstofn-
anir.
Framangreindar tillögur um
nýskipan öldrunarmála eru ekki
tilkomnar til þess eins að
kiekkja á einstaklingum og hóp-
um, sem sinnt hafa þjónustu við
aldraða á islandi. Islendingar
hafa gert stórátak i sjúkrahús-
málum og nú á árunum frá 1970
i heilsugæzlumálum. Lagt er til,
að á árunum 1980—1990 verði
öldrunarþjónustunni komið i
viðunandi horf á svipaöan hátt.
En umfram allt skal haft 1 huga,
að vistun á stofnunum er og
verður neyðarúrræði. Ef vel er
á málum haldið og heimaþjón-
usta rekin af skynsemi, er ekki
liklegt, að fjárútlat rikis verði
okkur ofraun.
Vandamálið um vistunarrými
fyrir aldraða er i hnotskurn
þetta: Við verðum að gera áætl-
un fyrir næstu áratugi, þvi vitað
er, að fjölgun verður i hópi elli-
lifeyrisþega á íslandi. Ætlum
við að bjóða þessu fólki upp á
stofnanavistun eða leita fjöl-
margra annarra úrræöa til að
leysa vandann?”
Óhætt er aö taka undir það
sjónarmið hjá landlækni, að
næsta áratugar biður ekki
annaö mikilvægara félagslegt
verkefni á tslandi en að leysa
verði til frambúðar vistunarmál
aldraðra.