Fréttablaðið - 25.11.2007, Qupperneq 18

18 25. nóvember 2007 SUNNUDAGUR
Námsbækur
Snemma vildi ríkið stýra útgáfu námsefnis og
miðlun þess í skólum landsins. Á þriðja áratug
síðustu aldar var Námsgagnastofnun sett á fót.
Hún gegndi því hlutverki að gefa út náms-
bækur fyrir barnaskóla og gagnfræðaskóla.
Námsgagnastofnun sinnir enn útgáfu
námsbóka en með öðru sniði. Frá því upp úr
áttunda áratugnum hefur framleiðsla á
námsefni að langmestu leyti verið boðin
út.
Mjólk
Um margra áratuga skeið
var óleyfilegt að selja
mjólk og aðrar mjólkur-
afurðir í venjulegum
verslunum. Á þeim tíma
rak Mjólkursamsalan tugi
mjólkurbúða víðs vegar
um höfuðborgarsvæðið.
Ákvörðun um lokun
mjólkurbúðanna var víða
mótmælt enda óttuðust
margir verðhækkanir og
skerta þjónustu. Síðustu
mjólkurbúðinni var lokað í
janúar árið 1977. Póstur og sími
Frá því að póstferðum var komið á hér á landi og fyrsti
síminn kom til landsins, sem var reyndar rúmum hundrað
árum síðar, var póst- og símaþjónusta á höndum ríkisvalds-
ins. Árið 1935 var póst- og símarekstur sameinaður undir
nafni Pósts og síma. Árið 1998, rúmum sextíu árum síðar,
var félaginu skipt upp með stofnun Landssíma Íslands hf.
annars vegar og Íslandspósts hins vegar.
Lyf
Lyfjaverslun ríkisins var breytt í hlutafélag árið 1999 og
seld til einkaaðila. Fram til þess tíma hafði ríkið fyrst
verið með einokun á innflutningi og framleiðslu ákveðinna
lyfja og síðar í beinni samkeppni við innlenda framleiðend-
ur og innflytjendur. Einkavæðingin hafði ekki í för með
sér lægra lyfjaverð á Íslandi. Í ljósi þess hefur sú spurning
komið upp hvort þörf sé á að endurvekja Lyfjaverslun
ríkisins. Það er umdeild skoðun, rétt eins og einkavæðing
hennar var umdeild í upphafi.
Raftæki
Árið 1935 var raforku-
væðing Íslendinga í
fullum gangi. Raf-
tækjaeinkasala Íslands
var því stofnuð til að
nýta það rafmagn sem
framleitt var. Raf-
tækjaeinkasalan sá um
innflutning á raftækj-
um og hóf einnig
framleiðslu á eldavél-
um undir nafninu
Rafha. Stofnendur
Rafha voru auk
ríkissjóðs 22 einstakl-
ingar. Síðar meir var
farið út í framleiðslu fleiri gerða raftækja. Upp úr 1960
var innflutningur á raftækjum gefinn frjáls. Ríkið var þó
ráðandi eignaraðili Rafha allt fram til ársins 1990, þegar
framleiðsla félagsins var lögð niður og verslunarrekstur-
inn seldur.
Bílainnflutningur
Bifreiðaeinkasala ríkisins varð til árið 1934. Hún varð ekki
langlíf en gegndi því hlutverki, í þau ár sem hún lifði, að
panta bíla fyrir þá sem höfðu innflutningsleyfi. Bifreiða-
einkasalan var eitt þeirra fyrirtækja sem urðu til með
„stjórn hinna vinnandi stétta“, ríkisstjórn Alþýðuflokks og
Framsóknarflokks, sem tók við völdum þetta sama ár.
Kartöflur og eldavélar
undir merkjum ríkisins
Ríkið hefur starfað á velflestum sviðum atvinnulífsins, ýmist með einokun eða í samkeppni við einkaaðila. Margur ríkisrekstur
sem þótti áður eðlilegur þætti líklega skrýtinn í dag. Nýtt áfengisfrumvarp hefur vakið umræðu um sérstöðu þessa fyrirkomu-
lags. Hólmfríður Helga Sigurðardóttir skoðaði dæmi, sum þeirra ljóslifandi, um ríkisrekstur og einkavæðingu síðustu aldar.
Grænmeti og kartöflur
Grænmetisverslun ríkisins, sem síðar
varð Grænmetisverslun landbúnaðar-
ins, var stofnuð árið 1936 og hafði í
meira en fjörutíu ár einkarétt á
innflutningi kartaflna og nýs
grænmetis til landsins. Grænmetis-
verslunin var heildsala sem stjórn-
aði frá a til ö úrvali, innflutningi og
verðlagningu grænmetis.
Ferðaskrifstofur
Ferðaskrifstofa ríkisins varð til árið 1936 og var í fullri
eigu ríkisins. Hún hafði einkaleyfi til rekstrar ferðaskrif-
stofu allt fram til ársins 1964. Hún sá um skipulag utan-
landsferða ríkisstarfsmanna, rekstur hópferða, kynningu á
ferðum annarra ferðaskrifstofa, rekstur sumarhótela og
ráðstefnuhald. Árið 1988 var Ferðaskrifstofunni breytt í
hlutafélag, 2/3 hlutar hennar seldir starfsmönnum og
Ferðaskrifstofa Íslands hf. tók við rekstrinum.
Ljósvakamiðlar
Í meira en hálfa öld hafði
Ríkisútvarpið eitt leyfi
til að reka útvarps- og
sjónvarpsstöðvar hér á
landi. Árið 1930 tók
Ríkisútvarpið til starfa
með útsendingum á
einni rás. Árið 1966
bættist svo sjónvarpið
við. Árið 1986 hélt RÚV
úti einni sjónvarpsstöð og
tveimur útvarpsstöðum. Á
því ári voru sett lög um
frjálst útvarp og um haustið hóf
Bylgjan útsendingar í útvarpi. Stöð 2
fylgdi í kjölfarið sem fyrsta einkarekna sjónvarpsstöðin.
Viðtæki
Viðtækjaverslun ríkisins hafði einkarétt á sölu útvarps-
tækja. Hún var stofnsett samhliða tilkomu Ríkisútvarpsins
árið 1930. Hennar hlutverk var annars vegar að tryggja
þjónustu og hins vegar að afla útvarpinu tekna. Það „þótti
óþarfi að kaupsýslumenn sætu að þessum viðskiptum sem
ríkið framkallaði með útvarpsrekstri sínum“ eins og segir
í bók Helga Skúla Kjartanssonar, Ísland á 20. öld. Einokun-
in var lögð af upp úr stríðsárunum.
Bankaviðskipti
Frá upphafi bankaviðskipta á Íslandi hélt ríkið þétt um
stjórnartaumana á hérlendu bankakerfi. Um miðjan níunda
áratuginn var takið losað með nýjum lögum og í upphafi
tíunda áratugarins var fyrsta skrefið tekið í einkavæðingar-
átt. Þá keyptu Alþýðubankinn, Iðnaðarbankinn og
Verzlunar bankinn einn þriggja ríkisbanka, Útvegsbank-
ann, og nafnið Íslandsbanki var tekið upp. Í ársbyrjun 1997
var ríkisbönkunum tveimur sem eftir stóðu breytt í
hlutafélög. Nokkrum opinberum lánasjóðum var á sama
tíma breytt í Fjárfestingarbanka atvinnulífsins (FBA).
Árið 2000 sameinaðist FBA Íslandsbanka. Árið 2003 var
einkavæðingu bankanna lokið að fullu.
Bifreiðaeftirlit
Allt fram til ársins 1988 sá
ríkisrekið Bifreiðaeftirlit um
skoðun bíla á Íslandi. Það ár
var eftirlitinu breytt í
Bifreiðaskoðun Íslands.
Mikil óánægja ríkti þó um þá
einkavæðingu. Gagnrýnend-
ur sögðu ríkiseinokun hafa
breyst í einkaeinokun, enda
var bifreiðaeigendum
áfram skylt að láta skoða
bifreiðar sínar hjá Bifreiða-
skoðun. Á tíunda áratugnum
var einokuninni aflétt og
skoðuninni skipt upp í tvo
félög. Annað annaðist áfram
rekstur ökutækjaskrár.
Bifreiðaskoðunarhlutinn var
seldur í hlutafjárútboði, fékk
nafnið Frumherji sem það ber
enn í dag.