Tíminn - 25.10.1981, Side 10

Sunnudagur 25. oktöber 1981
10
leigupennar í útlöndum
■ Eitt merkast núlifandi skálda
á franska tungu er Marguerite
Yourcenar. Hún fæddist áriö 1903
i Brussel, af velstæöu foreldri:
belgiskri móöur og frönskum
fóöur: einkabarn. Móðir hennar
dó skömmu eftir fæöinguna, svo
hún ólst upp og bjó hjá föður
sinum og meö fjölskyldu hans — i
Frakklandi, Belgiu og Englandi
— þar til hann lést er hún var 26
ára, áriö 1929. Næstu árin eftir
eyddi hún arfi og eignum, ferðaö-
ist mikið og bjó viösvegar um
Evrópu. Arið 1939 flutti hún til
Bandarikjanna þar sem hún
hefur búiö sihan, frá 1942 i litlu
þorpi á Mount Deserteyju norður
af New York borg.
Alla si'na ævi, meö uppstyttum
þó, hefur hún verið aö skrifa.
Sextán ára gaf hún út ljóöabók á
kostnaö fööur sins og aöra átján
ára, en tæplega tvitug hóf hún aö
skrifa þær sögur og vinna þær
Skilningur
Mannskepnan gerir sér hug-
myndir og hugsar um stööu sina
og umhverfi sitt: hún á sér
heimsmynd eða heimssýn. Sýn
Marguerite Yourcenar er falleg
og góð. Skáldkonan stendur and-
spænis sjálfri sér og umheimin-
um með opin augun, full
undrunar og forvitni, áhuga og
eftirvæntingar: og vill skilja. Allt
er henni reynsla, hvort sem er
einsemd i grasi gróinni laut eöa
gönguferð um markaðstorg ó-
kunnugra stórborga, sandkorn á
ströndu eða hæstu fjallgaröar. úr
öllu gerir hún sér mat svo hún fái
frekar og betur skilið þaö sem er
aö gerast, það sem um er að vera.
Allt er reynsla, og þess viröi aö
upplifa eða hafa upplifað.
Heimurinn er óhrjálegur á aö
lita. Hvarvetna blasa viö, þjarma
að og þyrma yfir ódæðisverk og
illmennska. Ofbeldi, mannvig,
henni er unnt, finnur hún og veit
að nú er verkinu lokiö og vinnan á
enda. Anægð og hissa gefur hún
sig tóminu.
Sköpun
Sköpun er fólgin ekki i þvi einu
að sýna hversu hlutirnir eru og
eru ekki, heldur einnig hversu
þeir ættu að vera og eiga ekki að
vera, og enn hversu þeir gætu
verið og geta ekki verið.
Yourcenar tekst þetta ákaflega
vel i sögum sinum. 1 hugsun sinni
og skrifum endurgerir hún tiltek-
inn mannlegan raunveruleik, á-
kveðinn „mannheim”, sem á
sama hátt og reyndin sú hin eina
og sanna verður helst likt við
flókið og margbrotið völundarhús
hvar finnast hvergi dyr. Með lyg-
inni leikur hún á og spilar með
allar víddir og alla viðáttu mann-
legrar tilvistar. Margt er henni
ómögulegt að gera, því ófárri
hugsun og tilfinningu verður seint
eða aldrei komið i orð. Það eftir-
lætur hún öðrum. Annað getur
hún, tekst á við og gerir. Og sá
heimureða þeir heimar sem hún
hefur saman setta i verkum sin-
um standa ekki saman Ur þvi' einu
sem hún segir, heldur einnig og
ekki siður þvi sem hún lætur ó-
sagt. Taki hún fyrir þó ekki sé
nema einn litinn þátt og eina
OPINAUGUN
— af skáldkonunni Marguerite Yourcenar
hugmyndir sem áttu eftir að
fylgja henni næstu áratugi og
veröa aö skáldsögum og öðrum
verkum. Fyrsta skaldsagan var
gefin Ut 1929, i Paris: ALEXIS:
Ungur maðurskrifar bréf til konu
sinnar og skýrir það fyrir henni
hvers vegna hann vilji að þau
skilji. Tveim árum siðar gaf hún
út skáldsögu um ungan mann i
leit að ákveðinni konu, sem hún
sjálf kallar lélega, og 1934 bæði
smásagnasafn og þriðju skáld-
söguna: samtimasögu af Italiu.
„AUSTRÆNAR SMASöGUR”
gaf hún út 1938, og baráttusögu af
Balkanskaga ári siðar. Striðsárin
skrifaöi hún litiö, en 1951 gaf hún
út þá skáldsögu sem vakið hefur
hvað mesta athygli og nafn
hennar er þekktast fyrir:
„MINNINGAR HADRIEN”:
Undir dauðann skrifar þessi
keisari Rómverja (árin 117-138)
þeim pilti bréf sem hann hafði út-
nefnt sem eftirmann eftirmanns
sins og greinir frá lifi sinu og
verkum eins og þau koma honum
fyrir sjónir dauövona: lýsir,
skýrir og réttlætir eöa iðrast.
Siðust skáldsagna Yourcenar
er „Zénon” frá 1968, ef frá eru
skildar tvær bækur frá 1974 og
1977 sem eru raunsannar diktur
af henni sjálfri, fjölskyldu hennar
og forfeörum og eiga að verða
þrjár:
„VÖLUNDARHÚS
VERALDARINNAR”. Sagan af
Zénon á sér stað á 16. öld, aðal-
lega i Niöurlöndum, og fjallar um
lif og dauða manns sem i senn er
læknir, heimsspekingur og alkim-
isti,og gerirsér aðrar hugmyndir
um hlutina en þær sem viðteknar
eru og viðurkenndar. 1 ágúst
siðastliðnum sendi hún frá sér
sögu sem hún skrifaði tuttugu og
tveggja ára, litillega endurskoð-
aða: ,,ANNA, SOROR...”.
Auk frásagna hefur hún skrifað
nokkur leikrit (1954-1971) og gefið
út tvær ljóðabækur auk þeirra
fyrstu (1936og 1956), og ennfrem-
ur nokkrar ritgerðir eða greinar
um skáldskap og aðrar fagrar
listir: bæði sem formála aö þýð-
ingum — til að mynda á Virginiu
Woolf: „The Waves” — og á sér-
stakri bók, nú siðast i fyrra um
japanska skáldið Mishima. Loks
er að geta bókar frá 1980 sem
þessigrein nýtur mikils af og eru
viötöl við hana sem tekið hefur
franskur bókmenntafræöingur c®
gagnrýnandi undanfarin ár og
steypt saman í eitt.
þjófnaöir, rán, kúgun, fáfræði,
trúgimi, sljóleiki, ofstæki,
grimmd, spilling, eyðilegging,
svik, prettir, lygar. Allt er i
stakasta ólagi og stórum vita-
hring, rugl og flækja, brigðult og
óviöráðanlegt. Og það verður
ekkert að gert. Byltingar gera illt
verra: mannskepnunni verður
ekki breytt nema svo hægt svo
hægt með smáskammta umbót-
um og fortiöin sýnir að litlu
miöar. Ekkert breytist, allt er við
það sama. En það er samt sem
áöur aldrei úti um alla von. Innan
um ósómann glittir á fegurð og
góömennsku, það er til gott fólk,
fallegirhlutir og göfugar hugsan-
ir. Þaö verður ekki undan komist
að freista þess að gera sitt besta
og jafnvel enn betur til að bæta og
fegra heiminn. Það er aldrei of
seint.Honum verður kannski ekki
bjargað, en hann versnar þó ekki
af. Þaö verður að reyna og halda
áfram að reyna þó vonlaust.sé
eða viröist vera, og bejast til
siðasta manns. Ekkert verður
nokkurn tima fullkomiö né tekur
nokkuð enda en þaö má i hilling-
um og hálfgerðri þoku sjá sem i
draumimóta fyrirþvi'sem ætti að
vera og jafnvel gæti veriö.
AUt hefur upphaf sitt í og hefst
af mannskepnunni einni sem er
ein og einangruð frá hinum, en
jafnframt hluti af og endurspegl-
un alls — heildarinnar. Heimur-
inn er i' okkur, jafnt sem við erum
heimur út af fyrir sig. öll erum
viö eins og endalokin allra eru
þau sömu. Aðeins i ákveðnum
skilningi og að ákveönu leyti er
munur á fólki sin á milli — sem er
i engu ómerkilegra hinu, að allir
eru eins: karlinn og konan, griski
heimsspekingurinn og geimfar-
inn, möppudýriö og perlukafar-
inn, verkamaðurinn og auð-
kýfingurinn. Við fæöumst á á-
kveönum stað og á ákveöinni
stund, við lifum i einum likama
lifið út, gerðir okkar snúast um
sömu viddir, hugsun okkar eigrar
um sömu viðáttur og við eigum
eftir aö deyja. Það er bara það að
engin ástæða er til þess að meira
sé gert úr þvi sem greinir á með
fólki og er öðruvisi, en þvi sem fer
saman með þvi og er eins. Hvort
tveggja er rétt, en hvorugt rétt-
ara, og á að fá aö njóta sann-
mælis. Það eru engar andstæður
sem ekki má brúa og ekkert er
svo öðru líkt aö i engu sé frá-
brugöið.
Mannskepnunni i vanmætti sin-
um og fávisku ber að auðsýna
auömýkt og virðingu sköpunar-
verkinu — sér og öðrum. Sam-
skipti og viðureign fólks eiga að
byggjast á, vera rótföst i og gagn-
sýrð tilfinningu af ást, væntum-
þykjuog samúð með náunganum.
Virða ber frelsi hans og viröu-
leik. Það nægir ekki viskan: að
gera ekki öðrum það sem þú vilt
ekki að aörir geri þér, heldur
þarf það einnig að koma til: aö
biöja öðrum til handa þess góðs
sem þú óskar sjálfum þér. Það
verður að leita fullkomnunar i
öllu, og sem henni verður ekki
náð að sætta sig við aö gera sitt
besta, og betur og betra með
hverjum deginum. Zénon: „Ég
mun deyja litlu fávisari en ég
fæddist”. Yourcenar: „Ég vona
aö þetta eigi eftir aö eiga við um
mig lika”.
Viðleitni
Þetta er afstaða spekingsins,
hins visa manns: að gera gott og
gera betur. Skáldinu er það ekki
nóg — það vill m iðla hugsun sinni
og koma henni frá sér öðrum til
aflestrar og umhugsunar, hags-
bóta ogyndisauka.Þvier eiginleg
viðleitni, ekki aðeins til skilnings
heldur einnig til sköpunar.
Hún erundarleg þessi þörf fyrir
aö skrifa: að koma hugsunum
sinum á blaö. Hún rekur og
dregur, neyðir og kvelur.
Yourcenar er haldin slikri þörf,
og jafnframt sterkri löngun til að
skrifa. Skriftir eru henni erfiðar
og þreytandi vinna, en einnig
leikur og nautn. Ekki veröur
undan komist.
Með skáldskap veröur betur en
á annan hátt náð hinu almenn a
og hinu mannlega: með þvi að
setja sig i spor og aðstöðu þeirrar
manneskju sem fjallað er um, og
standa þar með frammi fyrir ein-
um og einstökum raunveruleika
— þeim þessarar mannveruá til-
teknu augnabliki i lifi hennar og á
tilteknum staö. Yourcenar birtast
hugmyndir aö sliku snögglega og
brátt, hvort sem eru heil verk eða
hlutar úr einhverju þeirra. Upp-
haf verks er iðulegast innblástur.
Eftir stendur að vinna úr. Sú
vinna tekur tima, og krefst lát-
lausrarumhugsunarog stööugrar
nærveru þess og þeirra sem
skrifað er um. Skáldkonan
sökkvir sér niður i viöfangsefnið
— allt sem hún gerir hefur skir-
skotun til þess og tengist þvi. Hún
gerir sig gegndrepa af þvi, nærir
persónur si'nar af eigin holdi og
lætur þærheltaka sig, en þurrkar
sig og si'na eigin vitund Ut. Hún
gleymir sjálfri sér og hlustar á
þær, þegir og lætur þær tala, lifir
sig inn i það sem þæreru. Efvel á
að vera verður að vita allt um
persónurnar, miklu meira en
nokkurn tima verður skrifað um
þær, og þekkja þær betur en þær
sjálfar gætu,bæði eins og þær sjá
sig sjálfarog eins og aörir sjá þær
— innanaðog utan frá. Skáldið er
undirlagt,alltkemur þviaðgagni
og auðgar vinnu þess og hugsun.
Yourcenar hefur sifellt hugann
við það sem hún er að vinna með,
hvort sem hún beint situr við eða
sinnir ööru til að mynda bakar
brauð eöa sópar gólf. Til vinnu
hefur hún tamiö sér ákveðna teg
und hugleiöslu eða ihugunar þar
sem hún gerir sér far um að
hugsa ekkert eöa þá einbeitir sér
að einu ákveðnu atriði sem mest
og lengst hún má. Um þessar
leiðir allar gerist það að hún
hefur i huganum unniö upp allt
það sem hún ætlar sér aö skrifa
áður en hún sest við. Skriftirnar
gera ekki meira en að uppræta
galla og vitleysur, eða bæta við og
laga til: hugmyndin er þegar
komin og tilbúin. Það er bara aö
skrifa hana niður og vinna aöeins
úr. Það kemur þó hvorki i' veg
fyrir né dregur úr þvi að hún
vinnur mikið meö texta si'na,
endurritar aftur og aftur og einu
sinni enn, og kastar miskunnar-
laust þvi sem henni ekki likar og
þykir lélegt. Hún er sér harður
húsbóndi. Þegar svo um siðir
kemur að þvi að henni finnst hún
hafa sagt það um efniö sem hún
getur sagt, og það eins vel og
smáa eind mannlifsins og velti
fyrirsér útfrá ákveðnu einu horfi,
þá gerir hún það þannig að sú ó-
rofa heild sem viðfangsefniö er
hluti af sést ólga að baki. Slik er
list Yourcenar— allt er með og á
að geta komist til skila.
Lesandans er að skynja það, en
ekki láta sérnægja — sem svo oft
er — aðhafa i tilteknu verki af þvi
einu gaman sem varöar hann
sjálfan einan helst og mest: að
hann lesi verkið sem slikt eh ekki
sjálfan sig i gegnum það.
Marguerite Yourcenar skrifar
fallega og vel: þaö á við um áferð
og ásýnd þess sem hún skrifar
sem Thomas Mann (um hvern
hún hefur samið alllanga ritgerð)
segir: „...aðorð getaaöeinslofað
og hrósað skynjaðri fegurð, en ná
ekki aö miðla henni”. Það dugir
að slá föstu: ,,Fallegt. Gott.”
Næmi skáldkonunnará mannlifiö
og náttúruna fylgir ótrúleg og
stundum alltað óhugnanleg hæfni
til að lýsa og greina. Vald hennar
yfir orðum og máttur hennar til
að beita þeim eru galdri og töfr-
um likastir. Ekkertkemst undan,
né heldur er neinu ofaukið. Sjálf
segirhún óbundið mál vera úthaf
sem hægur vandi er að drekkja
sér i'. Margur texti hennar er og
slíkur — einkum tvær merkustu
skáldsögur hennar, þær eru
Hadrien og Zénon: þungur og
djúpur, hægur og sigandi eða
iðandi og úfinn, frá þvi að vera
gárur í það að vera brotsjór.
Óbundið mál býður upp á enda-
laust með möguleika, marg-
breytileiki þess er óþrjótandi.
Enn er eins með sögur hennar:
þær nýta sér þetta til fulls, þeim
er likjandi við fleira en úthafið.
Smásögur sumar eru sem seytl-
andi lækur, styttri skáldsögur
hennar sem miðlungsstór á og
endurminningabækurnar likjast
helst niöandi stórfljóti. Stillinn
sem Yourcenar notar i hvert
skipti er með öllu aðhæfður við-
fangsefninu: þeim tökum sem
hún vill taka þvi, því ljósi sem
hún vill varpa á það og þeirri
birtu sem hún ætlar lesandanum
að sjá það i. Snilli hennar er svo
fyrirað þakka hversu orð hennar
og setningar eru fjölskrúöug, blæ-
brigðarik og sjaldan léleg og
aldrei lágkúruleg: hversu vel
henni oftast tekst til.
Fleira verður ekki sagt um
texta Marguerite Yourcenar að
sinni.
Már Jónsson
skrifar frá París