Tíminn - 08.11.1981, Síða 26

Ilmiir af nýslegnu heyi
eða lykt af ísúxri mold
Jón Melgason, ritstjóri, segir frá ævi sinni og ritstörfum. Kafli úr bókinni „Menn
og minningar” eftir Gylfa Gröndal sem kemur innan skamms út hjá Setbergi
■ Hinn 4. júli siöastliöinn varB Jón Helga-
son ritstjóri brdBkvaddur. Hann féll aB
fangi jarBar þar sem hann var aB veiBum á
bakka Svartár — viB gróBurilm og vatnaniB
i sumardýrB íslenskrar náttiíru.
MeB honum er hniginn einn ritfærasti
bla&amaBur landsins. MeBfædd skáldgáfa
var honum lyftistöng I starfi sinu, en góBu
heilii tókst honum jafnframt aB nýta hæfi-
leika sina til listrænnar sköpunar. SiBustu
árin sendi hann frá sér fjögur smásagna-
söfn og hlaut viöurkenningu sem skáld, þótt
hún væri snöggtum minni en hann átti skil-
iö.
BlaBamennska getur aB sjálfsögBu orBiB
svo góB aB um hreina list sé a& ræBa — og
eru verk Jdns einmitt gleggsta dæmiB um
þaB. Erlendis er litill greinarmunur gerBur
á blaBamennsku og skáldskap. Þar hefBu
þjóBlegar frásagnir og heimildasögur Jóns
Helgasonar nægt honum til skáldfrægöar
og frama.
Hér á landi er hins vegar allt annaB upp á
teningnum. Hér verBa höfúndar aö senda
frá sér ljóö eöa sögur til aö hafa minnstu
von um a& fá aö tylla sér á skáldabekkinn.
Jón Helgason stóö á vegamótum i lffi
sinu, er hann féll frá meö óvæntum hætti —
a&eins 67 ára aö aldri.
Hann haföi látiB af lýjandi ritstjórastörf-
um og hugöist helga skáldskap og skyldum
störfum allan tima sinn.
Hann haföi reist sér hús á æskustöövun-
um i Botnsdal — og flutt ritvélina sina
þangaö.
Stór skáldsaga var i' smiDum: upphaf
hennar birtist raunar i jdlablaöi Samvinn-
unnar 1978 undir heitinu „Feögin”.
Gamall draumur var i þann veginn aB
rætast.
Þá var tlminn útrunninn: stundaglasiö
tæmt.
Annaö smásagnasafn Jóns Helgasonar ,
„Steinar i brauöinu” kom út haustiö 1975. 1
byrjun marz áriö eftir átti ég viötal viö
hann fyrir UtvarpiB i bókmenntaþættinum
Dvöl.
Ég þóttist skynja meöan á upptöku þess
stóB, aB þóttstiklaö væri á stóru var þó viöa
staldraö viö nægilega lengi til aö komast
nærri kjamanum varöandi ævi hans og rit-
störf..
Og nú er þetta viötal allt i einu oröin
ómetanleg heimild um fágæta frásagnar-
gáfu mikils ritsnillings — mun fyrr en
skyldi.
Á mörkum draums og veru-
leika
— Ég fæddist 27. mal 1914 har&a voriö
sem Sunnlendingar kalla, sagöi Jón, þegar
hann var beöinn um aö segja ögn frá
bernskudögum sinum. — Þaö var I húsi á
Akranesi sem hét Vindhæli. Þetta var eins
konarafturfótafæBing og þaö varö aö sækja
héraöslækninn á handvagni — nýfótbrotinn.
Mér er sagt, aö ég hafi svo veriö reiddur
heim fárra vikna gamall i tágakörfu.
SiBan tóku viB uppvaxtarárin. Nú, þaö er
sagt, aö ömmurnar i þessu landi hafi veriö
færiband menningarinnar, en þvi miöur
liföu mlnar ömmur ekki svo lengi aö ég
muni til þeirra ára. Hins vegar var ég ein-
birni: enginn jafnaldri á bænum nema á
sumrin — og sattaö segja held ég, aB upp-
vaxtarárin hafi mikiö liöiö á mörkum
draums og veruldka.
Ég var mikiö á flakki út um haga:
imyndaBi mér heila sveit i kringum bæinn:
ég man meira aö segja enn nöf nin á þessum
imynduöu bæjum og þvi tilbúna fólki sem
þar átti heima.
Seinna mar imyndaBi ég mér lika heila
stjórnmálaflokka og lét fara fram kosning-
ar. ÞaB var meö einhverjum óskýröum
hætti, sem ég kunni, fyrir daga útvarps og
án þess aö hafa séB simaskrá eBa dagblöö,
skil á prestum og sýsiumönnum um allt
land, helztu bændum og útvegsmönnum og
verklýösforingjum.
Kornungur fór ég llka aö búa mér til
eftirlikingar af blööum, fyrst meö griffli á
spjald sem þá var notaö viB reikning, og
seinna á alls konar umbúöapappir.
A vetrum var mikiö legiö í bókum, og þaö
var allgóöur bókakostur á mi'nu héimili.
Þetta heimili vareiginlega hvorki fátækt né
dnað en þó voru allmargar bækur til — og
ég heid, að móöir min hafi kunnað öll
meginkvæöihelztu skálda á nítjándu öld og
framan af þeirri tuttugustu.
Þessi bær var llka mikill gististaöur út-
lendra og imlendra feröamanna, áöur en
akvegirnir komu, fyrst og fremst á sumrin.
Og þegar þesskonar gestibar aö garöi, uröu
oft fjörugar samræöur um bókmenntir og
alls konar stefnurog strauma, sem þá voru
uppi. Ég minnist manna eins og Nordals,
ÓlafsLárussonar, de Fontenays sendiherra
Dana og fldri. Og heimiliö átti lika aö vin-
um tvo bókaútgefendur, Arsæl Arnason og
Snæbjörn Jónsson, sem var ætta&ur frá
Hvalfjaröarströnd, og þaö barst þarna meö
ýmsum hætti þónokkuö af bókum.
Fyrir daga útvarpsins var jafnan lesiö
dtthvaö kvöldstund á veturna. Sumt af þvf
var nú kannski léttvægt, annaö betra eins
og gengur. Menn lásu þá eins og nú ýmiss
konar bækur. Þaö var sagt, aö Jón Þorláks-
son heföi lesiö „Manninn frá Suöur-Ame-
riku’ ’ i' stjórnarráöinu, en ég sel þaö nú ekki
dýrara en ég keypti.
En tlminn leiö náttúrlega ekki allur viB
draumóra og flakk upp um hvamma og
brekkur. Ég var fljótt látinn vinna, eins og
þá tlBkaöist, sýsla viö fé og vinna fleiri al-
geng sveitastörf.
Enn i dag getur þaö gerzt, aö þar sem ég
sit tQ dæmis inni i stofu heima hjá mér þá
finni ég þegar minnst varir lykt af ornu&u
heyi eöa ilm af nýslegnu mýrgresi, birki-
angan eöa lyktaf isúrrimold, eins og hún er
þegar hreyft er viö henni á vorin.
Ég var lika mikiö fyrir skepnur: þaö var
alltaf góö sambúöin milli mln og bú-
fénaöarins. Til skamms tima, þaö er aö
segja fram á daga mjaltavélanna, hefur
þess vegna getaö komiö fyrir, ef ég hef ver-
ið staddur á sveitabæ á málum, aö ég hef
falazt eftir þvi aö fá aö tuttla eina kúna. Og
fyrir örfáum sumrum fékk ég algera sönn-
un fyrir þvi, aö ég hef fulla hylli kúa ennþá.
Ég kom á sveitabæ og þar voru kýrnar á
beit úti itúnjaöri. Ég gekk þangaö og settist
þar á þúfu — og þaö voru ekki liðnar nema
örfáar mlnútur þar til ein þeirra kemur til
min og byrjar að sleikja mig og linnti þvf
ekki, fyrr en hún var búin aö sleikja allt
háriö beint fram.
Jónas frá Hriflu— úti i miðri á.
— Þú stunda&ir nám i alþýöuskólanum aö
Laugum. Hvernig likaöi þér vistin þar?
— Já, ég var á Laugum fyrsta skóla-
stjómarvetur Leifs Asgeirssonar, sem var
náfrændi minn. Nú, þaö veitti nú ekki af
fyrir mig aö fara I skóla, þvi aö ég kom
ddrei i barnaskóla, ekki einu sinni far-
skóla.
Leifur kom fheimsókn tilokkar um sum-
arið, og þá varö aö ráöi, aö ég og jafnaldri
minn á næsta bæ færum aö Laugum ásamt
fldri Bcrgfiröingum.
ALaugum var gottaö vera, og ég minnist
meö ánægju þessarar fyrstu skólaveru
minnar.
— SIBan feröu I Samvinnuskólann og
hefur þá væntanlega kynnzt Jónasi frá
Hrifhi.
— Já. Ég þekkti hann nú litillega áöur. A
árunum um og iq>p úr 1930 var hann sann-
ast sagna traust og hald hálfrar þjóöarinn-
ar.
Þaö haföi gerzt einhvern tlma eftir að
vegur komst fyrir Hvalfjörö, en þaö var
1931, aö hann var aö koma einhvers staöar
aö meö Bimi Blöndal sýslumanni og þeir
festu bll i á, en þaö var algengt i þá daga, og
dna ráöiö viö slikar aöstæöur aö leita
hjálpar á bæjunum.
Þarna sá ég Jónas i fyrsta sinn inni I blln-
um úti i miðri ánni.
Seinna mannaöi ég mig upp og gekk fyrir
hann, sjálfsagt ekki mjög mannborulegur,
til að ráögast viö hann um framtiöina.
Þágafhann mér ýmsar kennslubækur og
fræöibækur og ég geröi mér dns konar
stundaskrá heima um þaö sem ég ætlaöi að
lesa: fjóra eöa fimm ti'ma á dag að mig
minnir. Meira aö segja trauzt ég þá I gegn-
um part af algebru, sem er þó liklega einna
fjærst skapi minu af þeim námsgreinum
sem ég kann aö nefna, enda man ég ekki
snefil af þvi lengur.
Þá var betra að lesa Daviö og Stefán frá
Hvítadal eða Alþýöubókina.
1 Samvinnuskólann fór ég siöan tveimur
árum seinna.
Ég ætla að láta þig hætta i
skólanum...
— Hvemig atvikaöist þaö aö þú gerðist
blaöamaður viö Nýja dagblaöiö áriö 1937?
— Þegar ég haföi veriö rúmlega hálfan
þriöja mánuö I Samvinnuskólanum, kallaöi
Jónas mig á sinn fund.
Hann sat I slopp inni I litlu herbergi, sem
var fyrir framan ibúö hans i Sambandshús-
inu: rétti mér höndina lauslega eins og
hans var háttur, tók svo af sér gleraugun og
horföi i gaupnir sér.
Ég vissi ekki, hvaö honum var I huga,
fyrr en hann sagöi:
„Núferöþúheim i jólafrl. Ég ætla aðláta
þig hætta i skólanum. Þú skalt gera ráð
fyrir þvi' viö fóöur þinn, aö þú farir að vinna
viö Nýja dagblaöið eftir áramótin”.
Þar meö var þaö ákveöiö — og siöan hef
ég stundaö blaöamennsku.
— Þú varst fréttastjóri Timans um langt
árabil. Var þaö ekki erfittog eriisamt tima-
bil?
— Já, ég var það vist nokkuö lengi og
raunar áöur en sú nafnbót kom til. Að sjálf-
sögöu varö maöur oft aö halda á spööunum
og i þá daga var vinnutlminn hjá blaöa-
mannastéttinni o'takmarkaöur.
— Og svo haföirþú vistaskipti áriö 1953 og
ger&ist ritstjóri Frjálsrar þjóöar.
— Þaö var ekki heilnæmt andrúmsloft I
landinu i upphafi kalda striösins. Þaö var
hálfgerður galdraaldarbragur á mörgu. Ég
var annað veifið kallaöur fyrir sakadómara
■ Jónas frá Hriflu sat f slopp innf f litlu herbergi, sem var fyrir framan Ibúö hans I Sambandshúsinu, rétti Jóni Helgasyni höndina
lauslega, eins og hans var háttur, tók af sér gleraugun og sagöi: „Ég ætla aö láta þig bætta i skólanum...”.