Tíminn - 24.01.1982, Blaðsíða 15

Sunnudagur 24. janúar 1982.
sviöum aðeins, geta undrabörn
náð jafngóðum, eða betri árangri
en beir sem fullvaxta eru. Hér er
áttvið skák stærfræði - og tónlist.
Og sjaldan hefur komið fram
annað eins undrabarn og Mozart.
Munurinn á honum og öðrum
undrabörnum erhins vegar sá að
hann staönaði ekki er hann full-
orðnaðist, tónverk hans urðu
sifellt fuilkomnari að tækni og
innlifun, og hann vann sér sess
meðal jötna tónlistarinnar —
Bach, Beethoven og annarra
slikra.
Ef til vill er ástæðan sú að hann
fullorðnaðist aldrei i þess orðs
bókstaflegustu merkinu. Hann
var alltaf sami strákkjáninn,
þroskaðist litt eða ekki, nema á
tónlistarsviðinu. Þar tók hann
öllum fram á sinum tima og þar á
meðal Antonio Salieri.
Drap ég hann?
Salieri er nú til dags ekki talinn
hafa verið mikið tónskáld. Raun-
ar veit ég ekki annað en hann sé
talinn hafa verið mjög litið tón-
skáld. En eins og oft vill verða
áttu samtiðarmenn hans erfitt
með að greina hver munur var á
honum og Mozart og Salieri naut
alla vega mikillar hylli, meðan
hann var og hét. Það er óumdeilt
að Salieri stóð mikil ógn af hinni
miklu og náttúrulegu gáfu
Mozarts, hann öfundaöi hann
hreinlega, og gerði sitt ýtrasta til
að leggja stein i götu hans. Til
þess var hann i góðri aðstöðu þvi
hann gengdi embætti við hiröina
og átti greiðan aðgang að eyrum
mektarmanna sem þar réðu
flestu. Mozart kvartaði til dæmis
oft yfir þvi að Salieri kæmi i veg
fyrir að honum sjálfum
hlotnuðust ýmsar sporslur og
embætti sem lágu á lausu, afleið-
ingin varð sú að Mozart var alla
tiðfátækur og lifði raunar við sult
og seyru siðustu ár sin. Hann dó
ungur. A (dánarbeöi sinu mun
hann hafa sakaö Salieri um aö
hafa eitrað fyrir sér en fáir tóku
þá ásökun alvarlega. Þó lifði orð-
rómurinn allt þar til Salieri lést,
löngu siðar, en þá var hann
flestum gleymdur. Þarna tekur
Peter Shaffer upp þráðinn —
leikurinn hefst er Salieri er oröinn
gamall og liggur fyrir dauðanum:
hann ákveður að setja upp fyrir
andana sem að honum sækja
siðustu sýningu sina: Dauði
Mozarts, eöa Drap ég hann?
Salieri er óhætt að segja
meistaralega vel gerð persóna
skáldum við hirð Austurrikis-
keisara, og er hann sjálfur þá
ekki undanskilinn. Gáfa Mozarts
hlýtur að vera komin frá guði,
aðeins guð einn hefur svo fögur
hljóð ályktar Salieri, og hann
áfellist guð. Þvi var honum, svo
guðrækilegum, ekki veitt þessi
náð, að vera málpipa hins al
máttuga? Er hann tekur siðan að
beita sér gegn Mozart er and-
stæðingur hans i raun og veru guð
á himnum, áhorfendur fá að
fylgjast með baráttu þeirra
tveggja um sálu og lif Mozarts.
Auðvitað er á allra vitorði, nú
orðið, hvernig þeirri baráttu lykt-
aði — Mozart viðurkenndur snill-
ingur — en hver urðu örlög
Salieris? Þvi veltir Peter Shaffer
fyrir sér.
Burtséð frá þvi hvernig
mönnum fellur ensk leikhúshefð
yfir höfuð verður ekki á móti þvi
mælt aö Shaffer er afburða leik-
húsmaður og hefur fullt vald á
efni sinu. Amadeus er ákaflega
vel saman sett leikrit, gáfulega
mætti kannski segja, og það er
þar fyrir utan bæði skemmtilegt
og fyndiö. Það er þvi ekki litið
sem Þjóðleikhúsið hefur færst i
fang en er við litum inn á æfingu á
verkinu siðastliðið miövikudags-
kvöld var ekki annað aö sjá en
sýningin lofaði góðu. Verkið
verður siðan frumsýnt eftir ná-
kvæmlega eina viku, það er að
segja næstkomandi föstudags-
kvöld. Og verður gaman að sjá
hvernig áhorfendur taka þessi
verki er svo mikillar hylli nýtur i
nágrannalöndunum.
Tónlistin mikið notuð
Leikstjóri i sýningu Þjóðleik-
hússins er Helgi Skúlason, einn
reyndasti leikstjóri okkar, leik-
mynd gerði Björn G. Björnsson
og lýsingu annaðist Árni
Baldvinsson. Þorkell Sigur-
björnsson, tónskáld, hafði umsjón
með tónlistinni en i verkinu er
tónlist Mozart mikið notuð, og
reyndar Salieris lika. Þýðinguna
gerðu hjónin Valgarður Egilsson
og Katrin Fjeldsted i sameiningu.
Hlutverk i sýningunni eru all-
mörg, eða sextán talsins, auk
nokkurra statista sem leika
áheyrendurá tónleikum, borgara
i Vinarborg og annað í þeim
dúr. Tvö hlutverk eru veigamest i
sýningunni og er þar að sjálf-
sögðu átt við hlutverk Mozarts og
Salieris. Það er Róbert Arnfinns-
son sem túlkar Salieri en
Sigurður Sigurjónsson ser um að
koma Mozart til skila. Þriðja
■ i haust er leið sögðum við hér I Helgar-Tlmanum frá breskri upp-
færsiu leikritsins Amadeus eftir Peter Shaffer. Nú er aftur á móti unnið
að æfingum á þessu verki I Þjóöleikhúsi islendinga og hljóta flestir sem
til þekkja að telja það góð tiðindi. Amadeus hefur farið sannkallaða
sigurför um allan hinn vestræna heim, uppfærsla Peters Hall f London
var mjög rómuð og hún var slöar flutt á Broadway, New York, og
gengur stööugt fyrir fullu húsi. Þess má geta aö Peter Shaffer er ekki
allsendis óvanur velgengni, það var jú hann sem samdi leikritiö Equus,
um piltinn sem blindaði hesta, og var meðal annars sýnt I Iðnó um
miðjan siðasta áratug. Aö minnsta kosti eitt verk til viðbótar eftir
Shaffer hefur verið sýnt á lslandi, Svört Kómedia sem Þjóöleikhúsið
sýndi.
Amadeus, ,,sá sem guö elskar", slikir eru gjarnir á aö deyja ungir.
„Amadeus” í þessu tilfelli er enginn annar en Wolfang Amadeus Moz-
art, einhver mesti tónsnillingur sem gengið hefúr á þessari jörö. Hann
er ein aðalpersónan i leikriti Shaffers, og hefur mynd sú sem leikrita-
skáidið drcgur upp af snillingnum komið mörgum á óvart, einkum
þeim sem betur þckktu tónverkin en ævi mannsins sjálfs. Á sviðinu er
Wolfgang Amadeus ekki Ihuguli, djúpgáfaður og alvarlegur eins og
einhver kynni að freistast til að álita — hann er stráklingur, galgopi
hinn mesti, raunar varla I húsum hæfur. Mozart er kjaftfor og jafnvel
klæminn, hefur gaman af aö fara i skrýtna leiki, eins og að láta berja
sig á bossann, og hann ber ekki virðingu fyrir neinum, og eru þó margir
sem gera tilkall til viröingar.
■ Salieri biður til guðs. Róbert Arnfinnsson. Timamynd GE.
Öfund Salieris
Það er ef til vill til marks um
hæfni Shaffers sem leikskálds að
hannstóðst freistinguna á aö gera
Mozart sjálfan að þungamiðju
verksins. Þess i stað dró hann
fram úr gleymsku fortiðar keppi-
naut Mozarts um hylli guðs og
manna, Antonio Salieri, tónskáld
við hirö Jósefs annars Austur-
rikiskeisara. Það er um hann,
öfund hans gagnvart snilli
Mozarts, og reiði hans gagnvart
guði, sem leikritið Amadeus snýst
um, öðru fremur.
Salieri var töluvert eldri en
Mozart og hafði komiö sér þægi-
lega fyrir við hirð keisarans sem
fréttir tóku að berast af undra-
barni sem ynni hvern tónlistar-
sigurinn af öðrum, færi um tón-
leikasali Þýskalands og viðar og
töfraði alla með snilli sinni. Þetta
var Mozart. Eins og flestir vita er
alls ekki óalgengt að fram komi
undrabörn i tónlist, sem geta náð
valdi á flóknum tónverkum og
jafnvel samið sin eigin þótt ekki
séu nema fimm til tiu ára. Þetta
er merkilegt fyrirbæri sem enn
hefur ekki tekist að skýra að
fullu, og gerir svo sem ekkert til
— staðreyndin er altént sú að á
þremur sviðum, og þremur
höfundar sins. Hann þakkar guði
fyrir tónlistargáfu sina, sem bæði
hann sjálfur og samtiðarmenn
hans telja að sé umtalsverð, og
strengir þvi þess heit að lofa guð
bæði i verkum sinum og einkalifi.
Er Mozart kemur til skjalanna
fyllist Salieri fyrirlitningu á
þessum unga og æðisgengna
bjána, en gerir sér jafnframt
grein fyrir þvi — einn manna —
aðsnilliMozarts er af öðrum toga
spunnin en gutlið i öðrum tón-
stærsta hlutverkið i sýningunni er
hlutverk Konstönsu, eiginkonu
Mozarts, sem er álika léttúðug og
hann sjálfur en blöskrar þó er
fátæktin og eymdin tekur aö
sverfa að og Mozart reyndi litt
eða ekki fær um að hifa sig upp úr
volæðinu. Og kannski ekki von þvi
Salieri hefur búið vandlega um
hnútana. Hvað um það, það er
ung og fremur litt þekkt leikkona
sem leikur Konstönsu, og mun
þetta vera stærsta hlutverk
hennar til þessa. Hún heitir
Guðlaug Maria Bjarnadóttir og
hefur meðal annars leikið i Flug-
leik og i nokkrum hlutverkum i
Alþýðuleikhúsinu þar sem hún
hefur tekið þátt i starfi hins svo-
kallaða „Pæld’iði” hóps.
önnur hlutverk eru fæst álika
stór og þessi þrjú en nefna má
nokkur. Tveir menn sem gegna
hlutverki nokkurs konar kallara
eru leiknir af Árna Tryggvasyni
og Sigurði Skúlasyni, Jósef
Austurrikiskeisari er i höndum
Gisla Alfreðssonar og þrir mikils
háttar broddar við hirðina eru
Flosi Ólafsson, Hákon Waage og
Valdimar Helgason — sá þraut-
reyndi leikari, sem lætur engan
bilbug á sér finna þótt árin færist
yfir.
Eins og áður sagöi verður Ama-
deus frumsýndur næstkomandi
föstudag en æfingar hafa staðið
yfir i nokkra mánuði. Verður
vafalitiögaman að sjá útkomuna.
—ij •
— Marglofað leikrit Peter Shaffers
á fjölum Þjóðleikhússins
Sunnudagur 24. janúar 1982.
15
■ Skáldsögur Halldórs Laxness hafa verið, eru og
munu án nokkurs efa verða gifurlega vinsælar með
þessari þióð — maðurinn hefur auðsæilega hitt á
hárréttan tón! En jafnframt þvi sem sögurnar hafa
verið lesnar upp til agna og gefnar út i fjölda
mörgum útgáfum hefur mönnum þótt ástæða til að
setja nokkrar þeirra á svið og jafnvel kvikmynda —
þær eru raunar fáar skáldsögur hans sem ekki
hefur verið reynt að færa i annað listform. Brekku-
kotsannáll og Paradisarheimt hafa verið kvik-
myndaðaðar, og Salka Valka i fyrndinni, og nú er
unnið að undirbúningi á kvikmyndun Atómstöðvar-
innar og Gerplu. t>á hafa íslandsklukkan, Sjálfstætt
fólk, Atómstöðin og ' Kristmihald undir jökli
verið settar á svið i ýmsum leikhúsum og nú í vetur
bætast tvær sögur i það safn: Hús skáldsins, leik-
gerð Sveins Einarssonar eftir hluta Heimsljóss,
hefur þegar verið frumsýnd i Þjóðleikhúsinu og i
Iðnó er nú unnið af fullum krafti við lokaundirbún-
ing uppfærslu á Sölku Völku. Frumsýning verður á
fimmtudaginn i næstu viku. Saga Halldórs af stúlk-
unni Salvöru Valgerði, auknefndri Sölku Völku var
fyrst gefin út i upphafi fjórða áratugarins og þá i
tveimur hlutum — Þú vinviður hreini kom út árið
1931, og Fuglinn i fjörunni ári siðar, eða 1932.
Raunar skiptist sagan i fjóra hluta, en það var ekki
fyrr en árið 1951 að sagan var gefin út i einni bók og
þá undir nafninu Salka Valka.
Sósialismi
Salka Valka markaði að ýmsu
leyti timamót i rithöíundarferli
Halldórs Laxness. Eins og
greinasafniö Alþýðubólkin sem
kom út árið 1929 gaf til kynna
varð Halldór æ sanníærðari
sósialosti og þaö viðhorf mótar að
nokkru marki skáldsögur hans
næstu árin —auk Sölku Völku má
nefna Sjálfstætt fólk og Heims-
ljós. Hann sneri frá borgarastétt-
inni og bömmerum hennar sem
hann hafði lýst i Vefaranum
Kasmir og beindi þess i stað at-
hyglinni að alþýðunni réttri og
sléttri — verkamönnum, sjó-
mönnum, bændum og loks
skáldum þeirra. Listræn tök hans
á viðfangsefninu jukust með
hverri bók og þeir eru margir
sem enn i dag eru hrifnastir af
þessum miklu episku skáldsögum
af öllum verkum Halldórs. Alltént
tókst honum i þessum verkum —
og eins hinum siðari, það er rétt
— að skapa persónur sem lifa
góðu lifi meðal þjóðarinnar, rétt
leikhússtjóri Kristnihaldsins en
ég sjálfur leikstýrði Atómstöð-
inni. Sú sýning var einmitt sett
upp i tilefni af stórafmæli
Halldórs þá, er hann varð
sjötugur.
Nú, fljótlega eftir að sýningum
á Atómstöðinni lauk fóru að heyr-
ast raddir i Leikfélaginu um að
gjarnan mætti gera meira af
þessu, það er að segja færa skáld-
sögur Halldórs i leikbúning. Þá
barst Salka Valka íljótlega i tal .
Og nú, þegar áttatiu og fimm ára
afmæli Leikfélagsins er ný af-
staöið og stórafmæli Halldórs
stendur fyrir dyrum, ákváðum
við að nota tækifærið.”
— Mikil vinna?
„Já, þetta var talsvert mikil
vinna og nokkuð erfið, en jafn-
framt mjög skemmtileg. Þetta er
náttúrlega stór og viðamikil bók,
ein af stærstu bókum Halldórs, og
það lá i augum uppi strax i byrjun
að það myndi reynast eríitt að
koma henni fyrir i einni leikgerð.
Við höfum reynt aö vera eins trúir
bókinni og írekast er unnt, viö
— Leikgerð Þorsteins og Stefáns eftir
sögu Laxness í Iðnó
eins og þær hefðu einu sinni verið
af holdi og blóði. Ein þeirra er
Salka Valka.
,,Þú ert mikilmenni,” er oítar
en einusinni sagt viö Sölku Völku,
en hún veit ekki við hvað er átt.
Hún er venjuleg alþýðustúlka og
þó ekki, hún er stórlyndur
dugnaðarforkur og berst fyrir lifi
sinu í samfélagi þorpsins með
kjafti og klóm. Hún blandast inn i
verkalýösmál og stéttaátök, ofsa-
trú er andleg næring hennar i
æsku og ástin fer um hana
ómjiikum höndum. Það er Guðr-
un Snæfriður Gisladóttir sem fær
það hlutverk að túlka þessa konu
á sviðinu i Iðnó.
Það eru leikhússtjórarnir tveir
hjá Leikfélagi Reykjavikur sem i
sameiningu hafa umskrifað Sölku
Völku fyrir leiksvið, þeir Stefán
Baldursson og Þorsteinn
Gunnarsson. Raunar virðist i
tisku þessa dagana aö leikhús-
stjórar semji leikgerðir af skáld-
sögum Laxness þvi eins og áður
sagði var það Sveinn Einarsson
þjóðleikhússtjóri,sem sáum leik-
gerðina að Húsi skáldsins.
Meira af þessu!
Égspurði Þorstein Gunnarsson
hvert gæti talist upphaf leik-
gerðarinnar að Sölku Völku.
„Við hér i Iðnó höfum þegar
sett upp tvær skáldsögur Halldórs
Kristnihald undir jökli og siðan
Atómstöðina, fyrir nákvæmlega
tiu árum. Sveinn Einarsson var
■ Verkfall á Óseyri. Verkfallsvörðstendur Arnaldur. Jóhann
Sigurðsson. Tfmamynd GE
skiptum leikgeröinni til dæmis i
fjórakafla.alvegeinsog i bókinni
sjálfri, og höfum haldið réttri
timaröð nokkurn veginn. Það er
sem sé ekki mikið flakk i tima og
rúmi. Hitt er svo annað mál að við
urðum að taka okkur ýmis bessa-
leyfi, til þess hreinlega að koma
sögunni fyrir. Tvö, þrjú og jafnvel
fjögur samtöl hafa verið stytt
niður i eitt, svo dæmi sé tekiö, og
persónum hefur verið fækkað —
þær ýmist strikaðar alveg út eöa
þá að nokkrar hafa veriö sam-
einaðar i eina. Þess háttar
hlutir.”
Sjálfstætt leikverk
Þorsteinn tók skýrt fram að
þótt þeir félagar héldu söguþræöi
bókarinnar nokkuð nákvæmlega
þá hefðu þeir reynt eftir fremsta
megni aö skapa sjálfstætt leik-
verk.
„Það má alls ekki, vona ég, lita
á þetta sem einungis mynd-
skreytingu sögunnar — viö
vonum aö leikgerðin geti staðið
fyrir sinu án bókarinnar. Bókin er
lika sérstakt listaverk, og leik-
gerð kemur aldrei i stað hennar.
En við höfum stefnt að þvi að þeir
sem ekki hafa lesið bókina, þeir
geti haft jafn gaman af leikgerö-
inni og hinir sem þekkja þessa
sögu út og inn. En hitt er svo
annað mál”, sagöi Þorsteinn og
hló við, „hvort þeir eru til sem
ekki hafa lesið þessa bók...”
Þorsteinn sagöi enníremur aö
þeir Stefán helðu haft mikið og
náið samstarí viö Halldór
Laxness meðan á samningu leik-
gerðarinnar stóð.
Já, við lögðum strax fyrir hann
frumdrög okkar og hann hefur
siðan fylgst með þessu á öllum
stigum vinnslunnar, komið á
samlestra og æfingar eins og
hann hefur haft aðstöðu til. Þetta
hefur verið mjög ánægjuleg sam-
vinna.
Eins og tekiö var fram rétt
áöan fer Guörún Gisladóttir meö
titilhlutverkið i leikritinu. Þaö er
mikið hlutverk, Salka Valka er á
sviðinu næstum allan timann og
er þungamiðja verksins. Guörún
Gisladóttir er sennilega þekktust
fyrir hlutverk sitt i Stundaríriöi
eftir Guðmund Steinsson sem
sýnt var i Þjóðleikhúsinu, en hún
hefur einnig leikið með Alþýöu-
leikhúsinu og viðar.
Alls eru þaö fimmtán leikarar
sem fara með hlutverk i sýning-
unni en sumir þeirra leika fleiri
en eina persónu. Margrét Helga
Jóhannsdóttir leikur Sigurlinu,
móður Sölku Völku, og Þorsteinn
Gunnarsson annar höfundanna,
leikur Steinþór Steinsson, sem fer
til Ameriku. Jón Sigurbjörnsson
fer með hlutverk Jóhanns
Bogesen, kaupmanns á Óseyri,
þar sem leikurinn gerist, hann er
maðurinn sem hefur alla þræði i
hendi sér, arðrænir þorpsbúa
miskunnarlaust en litur á þá sem
börnin sin. Er þetta hlutverk eitt
af hinum stærstu i sýningunni.
Byltingar eldmóður
Þar kemur að Bogesen kaup-
maður mætir mótspyrnu, það er
piltungur að nalni Arnaldur sem
íariö hefur utan til náms sem
kemur heim i plássið sitt upp-
fullur af byltingareldmóði og
kommúnisma sem stendur fyrir
verkföllum og andófi gegn valdi
kaupmanns. Jóhann Sigurðsson
nýútskrifaður leikari, er
Bogesen, en Jóhann leikur einnig
titilhlutverkið i Jóa eítir Kjartan
Ragnarsson, sem gengur stööugt
íyrir fullu húsi i Iðnó.
önnur hlutverk eru flest hver
heldur smærri en meðal leikara
má nefna Gisla Rúnar Jónsson (
sem leikur son kaupmannsins,
Angantý), Steindór Hjörleifsson,
Hönnu Mariu Karlsdóttur, Karl
Guðmundsson, Sigurð Karlsson,
Jón Júliusson, Sigriði Hagalin,
Soffiu Jakobsdóttur, Valgerði
Dan og fleiri.
Höfundarnir Þorsteinn og
Stefánkoma mjög við sögu þessa
leikrits, þvi auk þess sem
Þorsteinn leikur veigamikið hlut-
verk i sýningunni, þá sér Stefán
Baldursson um leikstjórnina.
Leikmynd og búninga gerði Þór-
unn S. Þorgrimsdóttir, tónlistina
samdi Askell Másson og lýsingu
annaðist Daniel Williamsson.