Fréttablaðið - 14.09.2008, Síða 16

MENNING 2
H
ann hefur raunar alla
tíð verið starfsamur
maður, stundum færst
meira í fang en yngri
mönnum þótti viðeig-
andi. Hann er af þeirri kynslóð
sem sótti fyrst akademískt nám í
Evrópu í leikhússögu og leikstjórn,
kom fyrst fram sem gagnrýnandi
en tók fljótt að vinna við sviðsetn-
ingar hjá Leikfélagi Reykjavíkur
en hann var fyrsti leikhússtjóri
þess. Hann hefur gegnt öllum
helstu ábyrgðar- og stjórnunar-
stöðum í íslensku leikhúsi. Jafn-
framt tók hann snemma til við
rannsóknir á íslenskri leikhússögu
og er enn að. Hann hlaut í sumar
heiðursverðlaun norrænna leik-
húsmanna. Fáir hér á landi fylgjast
eins vel með opinberu listalífi og
þau hjón, Sveinn og Þóra Kristj-
ánsdóttir listfræðingur.
Það er hálfur mánuður í frum-
sýningu þegar við hittumst, á
tveimur upphafsverkum verismo-
stefnunnar ítölsku sem beindi sjón-
um höfunda að hinu hversdagslega
drama alþýðufólks: Cavalleria
Rusticana og Il Pagliacci. Hann
leikstýrir í Óperunni í fyrsta sinn
og þeir Kristján Jóhannsson koma
saman á ný. Hann hefur heldur
ekki komið fram áður í Íslensku
óperunni: „Kristján þreytti sína
frumraun hjá mér í La bohème. Ég
hef oftast leikstýrt honum þegar
hann hefur verið hér, við erum
góðir mátar. Við höfum haft ánægju
af því að vinna saman.“
Kristján deilir tenórhlutverkum
í óperunum með Jóhanni Friðgeiri
Valdimarssyni. Bæði hlutverkin
þekkir Kristján í þaula: „Hann
hefur sungið þau úti um allan heim
og þau eru meðal þeirra hlutverka
sem gerðu hann heimsfrægan.
Hann gjörþekkir þau, en hann er
alveg tilbúinn að breyta öllu sem
hann hefur gert áður. Hann er orð-
inn það sjóaður listamaður að hann
býr yfir þeim sveigjanleika að
honum þykir gaman þegar ég kem
með öðruvísi grunnhugmynd.
Hann er opinn og örlátur. Hann
hefur mikla útgeislun, hann er með
tilfinningadýpt og dramatískan
þrótt,“ segir Sveinn.
Að sýningunum kemur sterkur
sönghópur og Sveinn hefur unnið
með sumum þeirra áður: Elínu Ósk
og Tómasi til að mynda. Kór Óper-
unnar er búið að endurskipa: „Það
eru skemmtilegir krakkar, bæði
vanir kraftar og mjög vel menntað
söngfólk. Þau eru líka tilbúin að
prófa hluti.“ Aðrir samstarfsmenn
Sveins við þessar tvær kunnu
óperur hafa unnið með honum
áður: Helga Björnsson kom heim
til að gera búningana, Páll Ragn-
arsson, gamall samstarfsmaður
hans úr Þjóðleikhúsinu lýsir og
Þórunn S. Þorgrímsdóttir hannar
leikmyndina.
Þröngur stakkur skorinn
Hvernig ætlarðu að koma þessu
öllu fyrir á litla sviðinu í Gamla
bíó?
„Það er ekkert launungarmál að
húsið hefur alltaf verið erfitt og sú
grunnhugmynd sem býr að baki
þessari sýningu tekur í raun mið af
því. Og það er ekkert við því að
gera. Við erum ekkert að leyna því
að það er ekki hægt að koma kórn-
um út á nóinu eins og tónskáldin
ætlast til.“ Í gryfjunni eru ríflega
fimmtíu hljóðfæraleikarar. „Það
minnir okkur á,“ segir Sveinn, “ að
við þurfum nýtt óperuhús og
aðstöðu í öðru húsi, tónlistarhús-
inu.“ Sveinn hefur ekki sett upp á
svona þröngu sviði lengi. „Ekki
óperu. Erlendis hef ég sviðsett
óperur á 22 metra víðu sviði.“
Sveinn hefur verið áhugamaður
um óperur lengi: „Ég var með
óperudellu sem unglingur. Mamma
var píanisti. Hún lærði á píanó
mjög ung og hefur sennilega verið
tóngáfuð. Hún er unglingur þegar
henni er falið að leika undir þögl-
um myndum í Gamla bíó þegar það
var í Fjalakettinum í Bröttugötu og
velja tónlistina í undirleikinn eins
og píanistar þurftu að gera. Ég
erfði eftir hana stóra bunka af
nótum sem hún hafði notað og þar
ægir öllu saman, einleiksverkum,
píanó-úrdáttum úr sinfóníum og
óperutónlist.“
Seint og snemma
„Svo þegar ég var kominn til Stokk-
hólms í nám óskaði ég eftir að taka
hluta af því praktíska í Óperunni
sem var mjög framsækin á þeim
árum og framleiddi hvert stór-
stirnið á fætur öðru. Ég sat á
æfingum þegar Birgit Nilsson var
að æfa Brynhildi í fyrsta skipti
sem hún varð svo heimsfræg fyrir.
Ég fylgdist með bæði heilum svið-
setningum og sótti stakar æfingar
og það var fljótt ljóst að það voru
kynslóðaskipti að verða, breyting-
ar í afstöðunni til verksins. Eldri
kynslóðin sagði óperan er ópera,
en yngri kynslóðin var að búa til
musikteater – og ég sá strax hvort
mér þótti meira spennandi.
Það hefur svo glatt mig í erlend-
um umsögnum um sviðsetningar
mínar á óperum að gagnrýnendur
hafa kallað þær musikteater. Ég
fór samt ekki þá leiðina að gerast
óperuleikstjóri sem hefði ekki
verið óeðlilegt út frá mínum áhuga-
málum. Ég var svo heppinn að mér
var boðið að gerast aðstoðarleik-
stjóri hjá Felsenstein sem þá var
talinn einn helsti óperuleikstjóri í
heimi. Það var í New York á leik-
húsþingi en þá kallaði skyldan að
vinna lengur í Iðnó hjá Leikfélag-
inu og barátta fyrir Borgarleikhúsi
var í fullum gangi svo ég sagði nei
takk. Hef alltaf svolítið séð eftir
því. Ég fór því ekki að setja upp
óperur fyrr en frekar seint.“
Tónlistin stjórnar öllu
Sveinn háði frumraun sína sem
leikstjóri 1965 í Iðnó þegar Sjóleið-
in til Bagdað eftir Jökul Jakobsson
var frumflutt. Hann var þá nýtek-
inn til starfa sem leikhússtjóri. „Í
þá daga gekk maður til verks með
allt verkið skipulagt til hlítar, var
búinn að skrifa inn í bókina hverja
einustu hreyfingu leikarans á svið-
inu sem síðan breyttist í æfinga-
ferlinu – svo komu aðrar stefnur
og þá mátti maður umskóla sig,“
kímir Sveinn.
Það hefur löngum verið sagt að
sviðsetningar á óperum séu allt
annars eðlis en sviðsetningar á
dramatískum textaverkum: „Hvað
snýr að leikstjóranum þá er
æfingatíminn skemmri. Það er
hann yfirleitt, upp á gott og vont.
Það er ætlast til þess að söngvar-
arnir kunni hlutverkið sitt á fyrstu
æfingu. Ella getur leikstjórinn
ekki gert nokkurn skapaðan hlut.
Grundvallarmunurinn er sá að það
er tónlistin sem stjórnar þessu öllu
saman. Við getum ekki breytt
einum takti. Þegar ég er að setja
upp óperu þá hlusta ég á tónlistina
aftur og aftur og allt sem ég geri
fæðist upp úr henni.“
Of fá sæti
Óperusviðsetningar voru lengi
árviss viðburður í íslensku leik-
húslífi. Þegar Sveinn kom til starfa
hjá Þjóðleikhúsinu 1972 var aðsókn
að óperum þar gríðarleg. Húsið tók
660 áhorfendur í sæti og sviðsetn-
ingar á verkum á borð við Carmen
og La bohème gengu fyrir fullu
húsi. Sveinn segir ekki hægt að
standa sómasamlega að óperusvið-
setningum nema þær fari fram í
sölum að tiltekinni stærð, 500
manna hús beri í sér tap í óperu-
rekstri, hvorki stofnkostnaður né
kvöldkostnaður skili sér: „Við þurf-
um hús sem er með djúpu sviði og
tilteknum sætafjölda þannig að
fjárhagslegur grunnur sýningar sé
viðunandi. Við getum líka tekið
dæmi af heimsóknum San Francis-
co-ballettsins sem Helgi Tómasson
hefur komið með hingað í tvígang.
Það var fullt á allar þær sýningar
en ef húsin hefðu verið þrisvar
sinnum stærri hefðum við komið
út á sléttu í stað þess að greiða tugi
milljóna með sýningunum. Núna
erum við með þrjú hús sem eru
nánast sama stærð: Þjóðleikhúsið,
Borgarleikhúsið og Gamla bíó.“
Sjálfstæði til sköpunar
Hin síðari misseri hafa sjálfstæðir
leikhópar sótt æ meira í samstarf
við stóru leikhúsin, bæði Þjóðleik-
hús, Leikfélag Akureyrar og LR í
Borgarleikhúsi virðast nú byggja
verkefnaskrá sína að hluta á sam-
starfi við sjálfstæða leikhópa. Á
sínum tíma var það krafa Reykja-
víkurborgar og frjálsu hópanna að
fá inni í Borgarleikhúsi. Nú er
verið að endurbyggja Tjarnarbíó
fyrir frjálsa leikhópa.
Sveinn hefur í skrifum hin síðari
misseri lýst þeirri skoðun að
stjórnvöld og samtök listamanna
verði að fara í uppstokkun á starfs-
skilyrðum frjálsu leikhópanna:
„Ég vil að þeir séu frjálsir sem þeir
eru ekki því þeir eru í fjárhagsleg-
um viðjum en þeir verða að vera
frjálsir til sjálfstæðrar sköpunar.
Ég vil heldur ekki að stofnanaleik-
húsin séu að skreyta sig með þeim
fjöðrum. Ég tel það vera einn af
hornsteinum þess að frjótt starf sé
hjá sjálfstæðum leikhúsum að þau
séu ekki á mála hjá stóru leikhús-
unum. Það er nauðsynlegt að
stokka upp styrkjakerfið með
reglulegu millibili. Það er kominn
tími á það. Svo vil ég fá fleiri lands-
hlutaleikhús. Leikfélag Akureyrar
drap ekki áhugamannastarf á
Norðurlandi, fullburða starfsemi
leikhúss á Akureyri smitaði út frá
sér, jók mönnum kjark til að koma
á samfelldu starfi á öðrum sviðum.
Við eigum að fara eins að fyrir
austan og vestur á Ísafirði. Þar á
að koma á leikhópum sem vilja
þjóna þessum landshlutum og eiga
sér þar starfsstöð.“
Sviðslist hornreka í nýjum húsum
Hvernig víkur því við að á fyrsta
áratug 21. aldar rísa tvö stór ný
samkomuhús, tónlistarhöllin í
Reykjavík og menningarhúsið á
Akureyri og í báðum þessum húsum
er staða sviðslistanna ekki örugg?
„Ég botna satt best að segja ekki
í því. það hefur maður gengið undir
manns hönd að benda á þetta. Sin-
fóníuhljómsveit Íslands hefur mest
gagn af því að í tónlistarhúsinu sé
mikil starfsemi og Sinfóníuhljóm-
sveit Íslands á að njóta góðs af því.
Því þarf að vera innangengt þarna
fyrir aðra aðila en Sinfóníuna.
Þarna þurfa að vera stórir popp-
tónleikar, þarna á að vera hægt að
taka á móti þeim skara sýninga
sem geta komið hingað frá útlönd-
um, ballettar, óperur eða hvað sem
er, sem þurfa stórt hús sem við
höfum mátt hafna í gegnum árin.
Er gert ráð fyrir öllu þessu í stóra
salnum? Með slíkum uppákomum
má treysta rekstrargrundvöll allr-
ar stofnunarinnar. Ekki síst út frá
því að því meiri starfsemi sem er
þar, þeim mun meira komi í hlut
Sinfóníunnar.“
Óperuhúsið í Kópavogi
Sveinn hefur komið að undirbún-
ingi og forsendugreiningu á fyrir-
huguðu óperu/söngleikjahúsi í
Kópavogi.
Metur hann það svo að þessi
bygging rísi?
„Já, ég met það svo og tel að það
verði mikið framfaraspor og
hlakka til þess að sjá það hús rísa.
Ég hef trú á því að það rísi. Það er
fyrir mjög mörgu hugsað þarna.
Þetta hús þýðir að það þarf ekki að
láta sviðsetningu ganga eins lengi
og nokkur vill sjá hana. Það má
leggja verk til hliðar og taka þau
upp aftur.
Starfsemi Íslensku óperunnar
hefur frá upphafi einkennst af
þeim baráttuanda sem hratt starf-
seminni af stað, lifandi áhuga á
starfseminni. Ég hef aldrei unnið
þar áður. Það stóð til fyrir átta
árum að ég setti þar upp óperu Atla
Heimis um kristnitökuna eftir
texta Þorsteins Gylfasonar en af
því varð ekki. Hún er reyndar ein
af mörgum íslenskum óperum sem
liggja nú í handriti og bíða þess að
komast á svið. Ég setti Gretti eftir
Þorkel Sigurbjörnsson upp í Þýska-
landi og Kanada – það er kammer-
ópera – heldur lítil umleikis. Nú er
Stefán Baldursson, einn reyndasti
leikhúsmaður okkar, kominn hér
og heldur um stjórnvölinn og ætti
því að vænkast hagur óperuhöf-
unda og frumsamin verk að fara að
sjást.“
Í samtali okkar rifjast upp að
það eru ekki aðeins nýsmíðuð verk
sem bíða frumuppfærslu á íslensku
óperusviði, eldri verk íslenskra
tónskálda bíða nýrra uppsetninga,
Silkitromma Atla, Þrymskviða og
Loftur eftir Jón Ásgeirsson: „Ég
hef alltaf verið þeirrar skoðunar
að frumsköpun í landinu sé grund-
völlur þess að hér sé blómlegt lista-
líf. Það hefur verið mín afstaða í
öllu sem ég hef gert.“
FRUMSKÖPUN
GRUNDVÖLLUR ALLS
„Það er átak að fara í svona stórt verkefni,“ segir Sveinn Einarsson leikstjóri sem
frumsýnir í Íslensku óperunni á föstudag. „Ég er líka að sýna það að það á ekki að
slá fólk af þótt það sé komið yfi r sjötugt. Ég stunda Qui Gong þrisvar í viku. Ég þoli
ekki þegar talað er um eldra fólk sem „málafl okk“. Ég er líka að reyna að sýna það.“
LEIKLIST PÁLL BALDVIN BALDVINSSON
Í þá daga
gekk maður
til verks með allt verk-
ið skipulagt til hlítar,
var búinn að skrifa
inn í bókina hverja
einustu hreyfingu
leikarans á sviðinu
sem síðan breyttist í
æfingaferlinu.
Við æfingar í Óperunni í
fyrri viku, frá vinstri: Sól-
rún Bragadóttir, Kristján
Jóhannsson og Sveinn
Einarsson.
FR
ÉT
TA
BL
A
Ð
IÐ
/A
N
TO
N