Fréttablaðið - 12.11.2008, Blaðsíða 26

MARKAÐURINN 12. NÓVEMBER 2008 MIÐVIKUDAGUR6
S K O Ð U N
Sögurnar... tölurnar... fólkið...
O R Ð S K Ý R I N G I N
ÚT GÁFU FÉ LAG: 365 – prentmiðlar RIT STJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson og Óli Kr. Ármannsson RITSTJÓRN: Hólmfríður Helga Sigurðardóttir, Ingimar Karl Helgason, Jón Aðalsteinn Bergsveinsson,
Magnús Sveinn Helgason, Sindri Sindrason AUGLÝSINGASTJÓRI: Jón Laufdal RIT STJÓRN OG AUGLÝSING AR: Skaftahlíð 24, 105 Reykja vík AÐ AL SÍMI: 512 5000 SÍMBRÉF: 512 5301 NETFÖNG:
rit stjorn@markadurinn.is og aug lys ing ar@markadurinn.is VEFFANG: visir.is UM BROT: 365 – prentmiðlar PRENT VINNSLA: Ísa fold arprent smiðja ehf. DREIFING: Pósthúsið ehf. dreifing@
posthusid.is Markaðinum er dreift ókeyp is með Fréttablaðinu á heim ili á höf uðborg ar svæð inu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands byggðinni.
Markaðurinn áskil ur sér rétt til að birta allt efni blaðs ins í staf rænu formi og í gagna bönk um án end ur gjalds.
bjorn.ingi@markadurinn.is l holmfridur@markadurinn.is l ingimar@markadurinn.is l jonab@
markadurinn.is l msh@markadurinn.is l olikr@markadurinn.is l sindri@markadurinn.is
N
ýjustu fregnir frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum herma að
formlegt erindi Íslands þar sem grein er gerð fyrir efna-
hagsráðstöfunum vegna láns sjóðsins til landsins hafi enn
ekki borist stjórn sjóðsins. Geir H. Haarde forsætisráð-
herra segist ekki vita hvernig á þessu kunni að standa,
bréfið hafi verið sent sjóðnum þriðja þessa mánaðar. Þriðja nóvember
voru hins vegar liðnir heilir tíu dagar frá því að samkomulagið við Al-
þjóðagjaldeyrissjóðinn (svokallað letter of intent) var kynnt á blaða-
mannafundum bæði ríkisstjórnar og sjóðsins í Reykjavík.
Á fundinum 24. október var látið að því liggja að stjórn Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins myndi fjalla um samninginn og lán til landsins að
viku til tíu dögum liðnum. Hvern hefði getað grunað að eftir þá tíu
daga væri fyrst verið að koma bréfinu í póst? „Það hlýtur að vera
eitthvert innanhússkerfi hjá þeim sem stjórnar því hvað plögg ganga
hratt til stjórnarinnar,“ segir forsætisráðherra í forsíðufrétt Frétta-
blaðsins í gær og bætir því við að Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn sé stór
og þunglamaleg stofnun. Letileg vinnubrögð virðast hins vegar víðar
viðhöfð fyrst ekki tókst einu sinni að koma erindinu af stað héðan
fyrr en eftir rúma viku frá því að það hafði verið dregið upp í öllum
30 liðum.
Sá grunur vaknar að hér feti stjórnvöld sömu slóð og Finnar gerðu í
hruni efnahagslífsins þar í byrjun tíunda áratugar síðustu aldar. Finn-
ar létu nefnilega reka á reiðanum í ein tvö ár. Í erindi sem Jaakko Ki-
ander, forstöðumaður rannsóknarstofnunar í vinnumarkaðshagfræði
við Helsinki-háskóla, hélt við Háskóla Íslands fyrir helgi kom fram
að í fyrstu hafi aðgerðir Finna nefnilega hvorki verið samræmdar né
úthugsaðar og mörg alvarleg mistök gerð. Þannig hafi atvinnuleysi
„verið leyft“ að fara úr böndunum áður en gripið var til aðgerða og
alvarleg mistök verið gerð þegar látið var hjá líða að aðstoða skuld-
settar fjölskyldur. „Frekar en að láta fólk missa heimili sín í nauðung-
arsölum, sem leiddi til stórra útlánatapa hjá bönkunum, sem síðan
varð að aðstoða með almannafé, hefði verið betra ef ríkið hefði hjálp-
að fólki og fyrirtækjum með skuldbreytingum lána. Þess í stað horfði
það aðgerðalaust á fjöldagjaldþrot sem leiddu til meira atvinnuleys-
is,“ sagði Jaakko Kiander.
Finnar þurftu að ganga í gegnum ómældar hörmungar áður en þeir
náðu áttum, en árið 1992 sóttu þeir um aðild að Evrópusambandinu
og gripu til uppbyggingar sem komið hefur þeim í fremstu röð meðal
þjóða heimsins. Samt glíma Finnar enn við vandamál sem rekja má til
efnahagsþrenginganna þar. Finnski sérfræðingurinn sem okkur sótti
heim bendir hins vegar á að vandamál Íslendinga séu mun alvarlegri
en Finna vegna alþjóðlegu fjármálakreppunnar og því verði þrautin
þyngri að fjármagna hér nauðsynlegar aðgerðir.
Því er deginum ljósara að ekki verður búið við þann doða og glund-
roða sem einkenna virðist stjórnunarhætti hér. Ef ekki tekst að fá
menn til að draga hausinn upp úr sandinum þarf að kalla nýtt fólk til
verka og það sem fyrst. Tímanum er þá betur varið í að kjósa upp á
nýtt á næstu vikum fremur en að gera ekki neitt. Í kjölfarið væri þá
kannski von til þess að hægt verði að koma Seðlabankanum í starf-
hæft ástand, en þar á bæ er alvarlegum ásökunum látið ósvarað, líkt
og þeim sem fram komu í viðtali við fyrrum stjórnarformann Kaup-
þings um helgina, sem og eðlilegum fyrirspurnum fjölmiðla um hvort
farið hafi verið að lögum um bankann í síðustu vaxtaákvörðunum.
Sömuleiðis er með ólíkindum að blásinn hafi verið af hefðbundinn
fundur með blaðamönnum þegar kynnt voru Peningamál og óbreyttir
vextir Seðlabankans síðasta fimmtudag. Við hvað eru menn hræddir?
Getur verið að í stjórnkerfi landsins ríki slíkur doði og
óreiða að einföldustu verk séu mönnum ofviða?
Illu heilli virðist nú
finnska leiðin fetuð
Óli Kristján Ármannsson
Undanfarið hefur oft verið talað um „finnsku-“ eða
„sænsku leiðina“ sem lausn á fjármálakreppunni, en
þessi lönd gengu í gegnum alvarlega banka- og efna-
hagskreppu í upphafi tíunda áratugarins. Í banda-
rískum fjölmiðlum hefur oftar verið horft til Sví-
þjóðar eftir fyrirmynd, en hér á landi Finnlands.
Bæði löndin leystu bankakreppuna með yfir-
töku þeirra banka sem verst stóðu. Sérstaða Finn-
lands felst helst í því að áfallið var alvarlegra en í
Svíþjóð. Finnar brugðust við kreppunni með því að
fjárfesta í menntakerfinu og rannsóknum og þróun
og að auki efla þekkingariðnað og ýta undir útflutn-
ing með lágu gengi. Aðgerðunum fylgdi umtals-
verð umtalsverða kjaraskerðing fyrir almenning,
og því þurftu stjórnvöld að vinna náið með verka-
lýðshreyfingunni.
Eftir að bankakerfið var endurreist, stöðugleika
náð og gjaldmiðlinum leyft að falla, gengu Finnar
inn í Evrópusambandið og tóku upp evru. Þar sem
gengi gjaldmiðilsins var tiltölulega lágt þegar geng-
ið var inn styrkti það stöðu útflutningsatvinnuveg-
anna. Þó kreppan hefði verið þung í Finnlandi var
með þessu lagður grunnur að miklum hagvexti á
seinni hluta tíunda áratugarins og árunum eftir
aldamótin.
Þótt oft sé talað eins og stjórnvöld hafi fylgt
fyrir fram ákveðinni áætlun er það rangt. Aðgerðir
stjórnvalda einkenndust af skammtímaviðbrögðum
við utanaðkomandi áföllum, enda voru gerð mörg
mistök.
Finnska leiðin
Það er margreynt lögmál að gjald-
eyriskreppur og bankakreppur
eru tvíburakreppur þar sem hin
fyrri leiðir hina seinni. Þetta lög-
mál hefur því miður sannast á Ís-
landi og þegar þetta er skrifað
er þegar nokkur fjöldi annarra
landa sem þarf að glíma við þær
tvíburasystur.
Smáir gjaldmiðlar skapa vand-
ræði fyrir fjármálastarfsemi
vegna þess að þeir missa auð-
veldlega greiðsluhæfi sitt og
frysta þannig eignamarkaði í við-
komandi landi. Það veldur því að
jafnvel bankar með þokkalega
eignastöðu geta lent í lausafjár-
vanda þar sem þeir sitja uppi
með ógreiðsluhæfar (e. illiquid)
innlendar eignir en erlendar
lausafjárkröfur sem getur endað
með greiðsluþroti – líkt og gerð-
ist hérlendis nú í október. Það er
engum blöðum um það að fletta
að íslenska krónan, eða öllu held-
ur sú ákvörðun Íslendinga að
prenta sinn eigin gjaldmiðil, á
stóran þátt í þeirri efnahagslægð
sem nú gengur yfir landið. Það er
einnig til efs að krónan geti verið
framtíðargjaldmiðill Íslendinga –
sérstaklega ef það er haft í huga
að öll helstu efnahagsvandamál
landsins frá sjálfstæði hafa með
einverjum hætti tengst gjaldeyr-
ismarkaðinum eða peningamála-
stjórnun landsins.
En samt sem áður. Lausn vand-
ans felst því ekki í því að skipta
myntinni út einhliða við núver-
andi aðstæður. Flest bendir raun-
ar til þess að það geti gert málin
enn verri þar sem einhliða upp-
taka veldur því að peningafram-
boðið verður ytri stærð og velt-
ur á lánaaðgengi ríkissjóðs á
erlendri grund. Þannig stæðu
íslensku bankarnir án lánveit-
enda til þrautarvara á innlend-
um markaði og gætu því hæg-
lega lent í nýju bankaáhlaupi
af hálfu innlendra sparifjáreig-
enda. Staðan er einfaldlega sú að
landsmenn þurfa á krónunni að
halda næstu misserin við endur-
reisn hagkerfisins og aðlögun að
nýjum vaxtarferli sem hlýtur að
miðast við útflutning. Við þess-
ar aðstæður er fátt annað í stöð-
unni en að byggja upp nýtt traust
á þjóðargjaldmiðlinum og fleyta
honum á nýjan leik eins fljótt
og unnt er. Flest bendir til þess
að slík fleyting geti gengið vel
ef fjárstyrkur fæst að utan – og
ef landsmenn sjálfir ákveða að
treysta gjaldmiðli sínum á nýjan
leik en tapa ekki þeirri orrustu
áður en hún hefst.
EINHLIÐA UPPTAKA
GETUR SKAPAÐ BANKAÁHLAUP
Ríkisstjórn Íslands getur hæg-
lega breytt um verðmæli í land-
inu og sett erlent grunnfé í um-
ferð til fjármálakerfisins þannig
að íslenskar innstæður standi í
evrum. Sú ráðstöfun ein og sér
fjölgar þó ekki þeim evrum sem
raunverulega eru til staðar í
landinu.
Einhliða upptaka felur það í
rauninni í sér að gjaldeyrissjóð-
ur landsins er ekki lengur til hlið-
ar við fjármálakerfið, á reikn-
ingum Seðlabankans, til varnar
greiðsluhæfi krónunnar. Þess í
stað er gjaldeyrissjóðnum varp-
að inn í bankakerfið sem grunnfé
sem peningamargföldunin byggir
á (e. the money multiplier proc-
ess). Ef til að mynda, almenning-
ur fær vantraust á fjármálakerf-
inu, óttast afskipti stjórnmála-
manna, afnám bankaleyndar og
svo framvegis, og ákveður að
millifæra innstæður sínar út úr
landinu felur það í sér útflæði út
úr íslensku bönkunum sem skap-
ar lausafjárskort. Það gæti síðan
hæglega þróast til þess að vera
fullkomið bankaáhlaup þar sem
fólk reynir að ná evruseðlum út
úr bankanum sínum. Í slíkum að-
stæðum getur Seðlabanki Íslands
ekki brugðist við sem lánveitandi
til þrautarvara þar sem peninga-
prentun í krónum er ekki lengur
möguleg en verður að taka erlent
lán til þess að mæta lausafjár-
þörf bankanna. Mjög hæglega
er hægt að sjá fyrir sér atburða-
rás sem endar með nýju banka-
gjaldþroti hérlendis þar sem al-
menningur dregur allt lausafé út
úr bankakerfinu á sama tíma og
íslensk stjórnvöld standa ráða-
laus hjá.
NÝJA ÍSLAND
BYGGIR Á ÚTFLUTNINGI
Þrátt fyrir að krónan eigi nokkra
sök á því hvernig komið er fyrir
efnahagslífi landsins, eins og að
ofan er lýst, hlýtur tilvist þjóð-
armyntar að hjálpa til við lausn
vandans þegar litið er til næstu
missera. Lágt gengi hefur þann
kost að útflutningsgeirar efna-
hagslífsins verða ákaflega hag-
kvæmir og munu því geta farið
að færa út kvíarnar um leið og
fjármálakerfið kemst í starf-
hæft form. Þannig munu skap-
ast ný störf og hagvöxtur. Og
þannig mun einnig skapast af-
gangur á viðskiptum við útlönd
sem mun geta greitt niður er-
lendar skuldir og byggt upp
eignastöðu landsins á nýjan leik.
Lágt gengi þýðir aftur á móti
lægri kaupmátt og lakari lífskjör
um einhvern tíma. En um leið
og útflutningsgeirinn byggist
upp skapast jafnframt forsend-
ur fyrir gengishækkun og verð-
mætahækkun á krónusparnaði
landsmanna. Skipti á krónum og
evrum við núverandi lággengi
er að mörgu leyti ósanngjörn
fyrir sparifjáreigendur lands-
ins þar sem þeir sitja uppi með
varanlegt verðmætatap með því
að þurfa að skipta öllum sínum
fjármunum í evrur á núverandi
gengi en geta ekki notið hagnað-
ar af efnahagsbata landsins og
gengishækkun.
KRÓNAN ER ÖRYGGISVARI
Vitanlega er bankaáhlaup með
þeim formerkjum sem lýst er að
ofan vel mögulegt í fjármálakerfi
þar sem grunnféð er í krónum –
til að mynda þegar opnað verð-
ur fyrir frjáls gjaldeyrisviðskipti
að nýju. Hins vegar gefur þjóð-
argjaldmiðill mun meiri mögu-
leika á að bregðast við slíku,
s.s. með prentun peninga. Auk-
inheldur mun gjaldeyrismarkað-
urinn refsa áhlaupendum með
verðfalli á krónunni. Af tvennu
illu er mun betra að búa við of
lágt skráðan gjaldmiðil en banka-
kerfi án lausafjár. Eins og stað-
an er nú hefur tiltrú almennings
veikst á fjármálakerfi og stjórn-
kerfi landsins auk þess sem Ís-
land virðist ekki hafa neinn trú-
verðugan bakhjarl sem t.d. getur
tryggt aðgang landsins að er-
lendu lausafé. Við þessar aðstæð-
ur verður ekki annað séð en að
einhliða upptaka geti mjög verið
mjög áhættusöm.
Sá sem hér ritar hefur allt frá
fæðingu evrunnar 1999 verið
þeirrar skoðunar að upptaka
hennar í myntsamstarfi við Evr-
ópu þjóni best hagsmunum lands-
ins. Það verður aðeins gert með
aðstoð ESB í aðlögunarferli sem
kennt er við ERM II þar sem upp-
tökugengi og efnahagur lands-
ins er stilltur saman – allt þar til
þess að Seðlabanki Evrópu kaup-
ir upp allt krónuframboð lands
með evrum og Seðlabanki Íslands
fær ákveðin réttindi sem lánveit-
andi til þrautarvara. Ekki er loku
fyrir það skotið að einhliða upp-
taka annarrar myntar í framtíð-
inni ef þátttaka í myntbandalagi
er af einhverjum ástæðum ekki
möguleg – en það getur alls ekki
gerst á tímum fjármálakreppu
líkt og nú. Það verkefni blasir nú
við landsmönnum að endurreisa
fjármálakerfið og það verður að-
eins gert með því að treysta á
þjóðargjaldmiðilinn sem við sjálf
höfum stjórn á.
Af hverju einhliða upptaka
evru er ekki góður kostur
Ásgeir Jónsson
forstöðumaður
greiningardeildar
Kaupþings.
O R Ð Í B E L G
MARKAÐURINN
á www.visir
alla daga