Tíminn - 14.03.1982, Qupperneq 20

20
Sunnudagur 14. mars 1982
Grönduðu
Englendingar
byggð
norrænna
manna
a
Grænlandi
9
Grænland, bæöi I Bergen, þar
sem kaupmenn þeirra voru tiöir
gestir og á íslandi, en þangaö
voru miklar siglingar breskra
skipa um þetta leyti. Skip frá
Bristol lágu stundum tvo mánuöi i
einu i Breiöafiröi, en þangaö
höföu skip af Grænlandi siglt
stöku sinnum, ekki svo löngu áö-
ur. Er þvi hvort tveggja mjög lik-
legtaö Englendingar hafi siglt yf-
ir sundiö á vit Grænlendinga, til
þess aö versla viö þá eöa ræna þá,
eins og dæmi eru um á þessum
tima á tslandi, og aö skip þeirra
hafi boriö aö strönd i Grænlandi
undan ofviörum. Eru margar
sögur til um þaö aö skip Hansa-
kaupmánna hafi rekiö undan
veörum þangaö.
En hvaö sem þessum hug-
leiöingum liöur þá er þaö ljóst af
fornleifarannsóknum i Grænlandi
aö mestan hluta fimmtándu aldar
hefur fjöldi skipa komiö til Græn-
iands, þótt uppruni þeirra sé
ókunnur. Aöur er minnst á
klæöisbúta sem fundist hafa og er
þar um aö ræöa m.a. treyju meö
V laga hálsmáli, en slikar voru i
tisku um miöja öldina. bá hefur
fundist fjöldi af topplaga húfum,
eins og sjá má á málverkum
þeirra Dirk Bout og Hans Meml-
ing og fleiri af þeim skóla. Er trú-
legt aö þessar húfur hafi Græn-
lendingar boriö i lok aidarinnar.
Eftirtektarvert er þaö enn aö af
klæöisbútunum að dæma var hér
ekki eingöngu um að ræöa fatnaö
fátæklinga, heldur má finna
þarna ýmsan klæðnaö af betra
tagi. Þetta heföi varla getaö gerst
nema aö siglingar hafi veriö
orönar talsveröar og aö farmenn
hafi gert ráð fyrir einhverjum
vöruskiptum, áöur en þeir héldu
aö heiman. En hvaö skyldu þeir
hafa viljað fá til endurgjalds? Ef
aö likum lætur hefur það veriö
skreiö, en þessi skip voru einmitt
gerö út til þess aö afla hennar. Má
ætla að Islendingar hafi veriö
orönir litt aflögufærir, jafn mikill
fjöldi skipa og sótti þá heim, og aö
hér sé komin enn ein röksemd
fyrir heimsóknum breskra skipa
til Grænlands. Fornleifarann-
sóknirnar sýna lika aö enn um
þetta leyti hafa Grænlendingar
verið trúir kristnum siö og ekki er
nein merki aö sjá um aö þeir hafi
blandast Eskimóum. Hinir dauðu
liggja meö krosslagöa arma i
gröfum sinum og ekki ósjaldan
meö litinn viöarkross á brjóstinu.
Aletranir sem fundist hafa i
gröfunum eru einkennilegur
blendingur af latinu og norsku.
Eskimóar koma í Ijós
Margt stangast á og nóg er af
óvissuþáttum þegar að þvi kemur
aö ræöa um loftslagsbreytingar á
þessum tima, en samt er enginn
vafi á þvi aö mjög hefur nú tekið
aö skipta um til hins verra. Eski-
móar hafa þann siö aö fylgja is-
brúninni, þar sem þar er helst von
á rikulegri selveiöi. Þvi höföu
þeir fram til þessa haldiö sig
langt noröan viö þær slóöir sem
norrænir menn byggöu, noröur
viö Baffinsflóa, en tóku nú aö
færa sig sunnar. Það bendir til
■ Norrænir menn spiia um afskoriö konuhöfuð.
þess aö isbrúnin hafi smátt og
smátt veriö aö færa sig suöur á
bóginn. I islenskum annálum er
enda getiö um mikiö hafisrek um
þessar mundir.
Fornleifarannsóknir styðja
þetta enn frekar. Þær sýna aö á
fyrri tima var hægt aö hafa miklu
fleira kvikfé i byggbum norrænna
manna en slðar varö. Aöur er i
þessari grein minnst á byggö i
fjöröum, sem nú eru fullir af is-
um. Hefur veriö sýnt fram á það
að um 1400 hafi allt land i grennd
viö Herjólfsnes bókstaflega
stokkfrosiö. Þetta staðfestist
meöal annars af þvi aö grafir
manna eru undir lok byggöarinn-
ar mjög grunnar, rétt við gras-
rætur, en voru langtum dýpri áö-
ur á tiö. Af þessu leiddi einnig aö
stööugt öröugra varö aö afla dag-
legs viöurværis. Landiö fæddi
ekki lengur jafn marga og áöur.
Viö þetta bættist að eskimóum
fór nú fjölgandi i byggöunum.
Einmitt þegar lífskjör Græn-
lendinganna uröu sifellt þrengri
tóku frumbyggjarnir aö gerast
heimarikari. Þeir komu æ sunnar
og sagan segir aö um miöja
þrettándu öld hafi þeir lagt
Vestribyggö i auön. En um þaö er
ekkert meira vitað.
örlög Vestribyggðar
Engin glögg skýring er til á
endalokum Vestribyggöar. Þótt
enn væri siglt til Eystribyggðar,
er ekki að sjá að sæfararnir hafi
flutt nein tiöindi af Vestribyggö
heim meö sér. Margar tilgátur
eru á lofti. Er ein sú að byggðin
hafi farið i auðn vegna farsóttar.
Farsóttir geysuðu á Islandi um
likt leyti og má vel vera aö veiki
hafi borist á milli landa meö
siglingum. Má sjá ummerki eftir
fjöldagreftranir I byggðinni. Þá
ertilsúgetgáta aðlirfan „Agrotis
occulta” hafi herjað á engi og
ræktarland. Hvorug þessarra
skýringa kemur heim viö þá kyn-
legu sjón sem mætti ívari nokkr-
um Bárðarsyni. Hann var geröur
út af örkinni af lögmanninum
i Görðum til þess aö reka
skrælingja burt úr Vestribyggð.
Þegar Ivar kom þangaö var hins
vegar engan mann aö sjá þarna
lengur, hvorki kristinn né heið-
inn. Þarna var kvikfénaðurinn á
rápi, umhiröulaus. Tók Ivar og
menn hans eins margar af skepn-
unum i skip sin og þar rúmuðust
og fluttu þær til Eystribyggöar.
Ekki er vitaö til að fjandskapur
hafi rikt á milli manna I Vestri-
byggö og frumbyggja i öndverðu.
Bæöi fornleifar og sögusagnir
vitna um aö þetta sambýli hefur
veriö friösamlegt. Mörg dæmi eru
til um norræn áhrif meðal Eski-
móa. Læröu þeir margt nytsam-
legt af grönnum sinum. Nokkur
orö af norrænum uppruna eru
meira aö segja til i tungu Eski-
móanna. Þannig er mannsnafniö
Yngvar Ungortoq á grænlensku
og nafniö ölafur er (Jlavik.
Samt verður þess vart aö þegar
á leið hefur nokkur hagsmuna-
ágreiningur sprottiö upp. Má ætla
að „skræíingjar” hafi haft iitinn
skilning á gildi eignarréttarins og
gerst nærgöngulir viö búpening-
inn, þegar harönaði á dalnum og
veiöi brást. Varla hefur það veriö
búendum að skapi. Þá er ekkert
þvi til sönnunar aö forfeður
þeirra Eskimóa sem viö þekkjum
nú á dögum sem ljúflyndismenn,
hafi veriö jafn vel skapi farnir.
Ariö 1355 er sagt aö landiö hafi
veriö orðið svo grátt leikiö vegna
yfirgangs frumbyggjanna, aö
liösafli var sendur til stuönings
heimamönnum af Noregi. 1379 er
sagt aö Eskimóar hafi gert haröa
hriö að norrænum mönnum,
drepiö marga en hneppt aðra i
þrældóm. Getur veriö aö þessir
atburöir hafi gerst á óbyggöa-
slóöum noröur frá, þar sem Norð-
setur var.
Yngvar og Eskimóinn
Hér fer á eftir saga i munnlegri
geymd, sem Henry Rink haföi
eftir Eskimóa einum fyrir hundr-
aö árum og ber hún vitni um aö
alvarlega hefur skorist i odda á
stundum: „Eskimói nokkur kom
róandi inn fjörð I kajak sinum. I
firöinum var bær norræns manns.
Eskimóinn sá mann standa i
flæöarmálinu og var hann aö
safna skeljum. Slæmdi Eskimó-
inn til mannsins meö veiöispjóti
sinu. Hann endurgalt árásina
meö þvi aö gera haröa atlögu aö
Eskimóanum, sem sótti allur i sig
veðriö og geríú aftur enn ákafari
hriö aö iieimamanni. Þessi nor-
ræni maður, Yngvar hét hann,
varð á endanum aö yfirgefa
heimili sitt brennandi. Hljóp hann
i burtu meö ungan son sinn á örm-
um sér. Dró Eskimóinn hann
skjótlega uppi. 1 örvæntingu kast-
aöi Yngvar barni sinu i stöðuvatn
eitt, til þess aö foröa þvi frá
lemstrun. Eskimóinn geröi nú
lokahriöina aö Yngvari og drap
hann loks. Skar hann af honum
annan handiegginn i kveöjuskyni.
önnur saga sem varöveist hefur
meðal Eskimóa segir frá blóöug-
um átökum á isilögöum firöi.
Árásir og mannrán
1 upphafi þessarar greinar er
minnst á aö þótt Eskimóar hafi
verið aögangsharöir viö hina nor-
ænu byggö, kunni fleiri aö hafa
átt hlut aö máli en þeir, þar á
meöal Englendingar. Sem kunn-
ugt er frömdu Englendingar stór-
kostleg hervirki á Islandi meö
yfirgangi sinum og má nefna þaö
er þeir unnu á Birni bónda Ólafar
riku. Þeim skaut einnig upp i
Finnlandi og I Færeyjum og þar
höföu þeir ungmenni og börn á
brott með sér. t heimildum frá
þessum tima verður þess vart aö
íslendinga er getiö I ýmsum
helstu höfnum I Englandi, sem
skip sigldu frá til Islands. Er lik-
legt aö þar hafi veriö um aö ræöa
ungtfólk.sem sjóránsmenn höföu
tekið herskildi.
Trúlega hafa þessi mannrán
verið algengust um 1432. Var svo
kveöiö á um i samningi milli
þeirra konunganna i Danmörku
og á Englandi áriö 1432, aö
Englendingar skyldu skila aftur
til heimalandsins öllu þvi fólki,
sem þeir höfðu rænt i nýlendum
Dana. Ekki er þó ljóst aö hve
miklu leyti þessi samningur hefur
verið haldinn. Að minnsta kosti
héldu ekki allir Islendingarnir
heimleiðis, þvi sumir þeirra sóru
Bretakóngi hollustueið.
1 ljósi þessa mætti lita aftur yfir
bréfið frá Nikulási V. sem fyrr
kemur viö sögu i þessarri saman-
tekt og hugleiöa hvort ræningjar
þeir sem þar er á minnst, hafi
ekki verið Eskimóar, heldur
Bretar. Bréfiö segir að þrjátiu ár-
um áður (1418?) hafi óaldalýöur-
inn komið siglandi á heilum flota
skipa, leikið Grænlendinga voöa-
lega og rænt landiö helgum grip-
um en brennt kirkjur allar, nema
þær minnstu og afskekktustu, þvi
um of erfiðan veg var að fara, til
þess að nálgast þær. Enn segir
bréfiö aö þeir sem liklegastir
þóttu til þess aö bera ok þræl-
dómsins, hafi veriö fluttir á brott
til heimalands ræningjanna.
Heföu þó sumir átt þess kost að
snúa heim aftur og meira að
segja aö byggja heimili sin aftur
upp úr rústum. Væri þaö heit ósk
þeirra aö mega koma kirkjum
sinum og kristnilifi aftur i það
horf sem fyrr var.
„Ikigait" — staður
eyddur af eldi
Ekki er þaö liklegt að Eskimóar
hafi tekið fólk i hópum, til þess aö
hneppa það i þrældóm. Hins veg-
ar væri það afar likt háttum Eng-
lendinga á þessum tima. Má það
lika heita merkilegt ef þessir sjó-
ránsmenn, sem fóru með báli og
brandi um nýlendur Dana, hafa
ekki komið viö á Grænlandi einn-
ig. Lýsingin á atferli óaldarlýös-
ins i páfabréfinu kemur vel heim
við athafnir þeirra ensku á Is-
landi. Þá bendir margt til þess aö
kirkjunum i Herjólfsnesi, Görö-
um og víöar hafi veriö eytt meö
þvi að leggja eld i þær. Herjólfs-
nes nefna Eskimóar „Ikigait,” —
staöinn sem eyddist af I.eldi. Ef
við bætum viö þessi rök frásögn-
inni sem Niels Egede heyrði af
vörum særingamannsins og rakin
er i upphafi þessarar greinar, fer
myndin að veröa harla sannfær-
andi.
Endalokin óviss
Liklega verður aldrei vitað meö
vissu hvenær Eystribyggð lagöist
i auðn. Það er sist óliklegt aö ein-
hverjar manneskjur hafi hafst
þar við fram á sextándu öld.
Kannske er ástæöa til þess að
endurskoða frásögnina um Jón
Grænlending, sem menn hafa til
þessa talið uppspuna. Jón þessi
var íslendingur og haföi hann
verið erlendis um hrið og ætlaði
nú til tslands meö Hansakaup-
mönnum frá Hamborg. Hrakti
skipiö af leið og þar upp aö Græn-
landsströnd. Héldu þeir inn á
fjörö einn og fundu þar eyju, þar
sem mörg skýli, kofar og grjót-
byrgi til fiskþurrkunar uröu fyrir
þeim. Þarna rákust þeir á lik af
manni sem klæddur var grófum
vaðmálsstakki og selskinnum.
Hafði hann hött á höföinu og lá
marflatur á jöröinni og vissi and-
litiö niöur. Hjá honum lá sliður-
hnifur, boginn og mjög tæröur og
slitinn. Jón og kumpánar hans
tóku hrnifinn með sér sem minja-
grip. Lýsingin á klæönaði manns-
ins kemur all vel heim viö það
sem vitað er um búnaö Græn-
lendinga á fimmtándu öld. Forn-
leifarannsóknir benda til aö ekki
hafi margir Grænlendingar verið
lifs i upphafi sextándu aldar.
Hins vegar er þaö vist aö þegar
sæfarinn John Davis, sá austur-
strönd Grænlands áriö 1585 og
sigldi niöur meö henni til Cape
Farwell, án þess að geta nokkru
sinni komiö upp að landinu vegna
Isa, þá var nýlenda norrænna
manna liöin undir lok. Davis
sigldi og upp meö vesturströnd-
inni. En þar sem svo blómleg
byggö haföi staðiö áður voru nú
aöeins rústir einar og umhirðu-
lausir kirkjugaröar geymdu hina
siöustu útvaröa evrópskrar
menningar i nyrsta afkima henn-
ar. Grænland var enn á ný um-
ráöasvæði Eskimóa einna.
(skv. „TheConquestof
the North Atlantic,
eftir G.J. Marcus) —AM