Tíminn - 23.05.1982, Síða 17

16
Sunnudagur 23. mai 1982
Sunnudagur 23. mai 1982
17
„Þeir eru komnir,—
þeir eru komnir!”
Rætt við Einar Björnsson, sem
var aðstoðarmaður í bruggleitum
hjá Birni Blöndal löggæslumanni
■ Einar Björnsson, sem lengst
af starfaöi hjá Tryggingastofnun
rikisins, var á unga aldri aöstoö-
armaöur Björns Blöndal, lög-
gæslumanns, i fjöida leita aö
bruggurum i grannbyggöum
Reykjavikur á árunum 1932 og
1933. Þaö var þvi forvitniiegt aö
heyra minningar hans frá þessum
dögum, og varö Einar góöfúslega
viö beiöni okkar hér á Timanum
um aö ræöa um þetta viö okkur en
hálf öld er nú senn liöin frá þvi
þessir atburöir geröust.
Einar er fæddur i Reykjavik ár-
iö 1908, en fluttist ungur austur á
Seyöisfjörö þar sem Björn ólafs-
son faöir hans geröist simritari
hjá Stóra Norræna. A Seyöisfiröi
geröist hann stúkumaöur og hefur
starfaö mikiö aö bindindismálum
alla ævi. En einnig kynntist hann
þar eystra viöbrögðum manna
við fyrstu hugmyndum um aö
setja á stofn áfengisútsölu á
Spánarvinum en þar sýndist ekki
öllum eitt.
Einar lauk gagnfræöaprófi á
Akureyri 1927, og fluttist til
Reykjavikur 1929. Hann gerðist
um skeið blaöamaður hjá Alþýöu-
blaöinu var starfsmaöur Vinnu-
miölunarskrifstofu rikisins 1935--
1959 og hjá Tryggingastofnun eft-
ir þaö til 70 ára aldurs. Hann hef-
ur um langt skeið verið eftirlits-
maöur meö vínveitingahúsum i
Reykjavik. Sem fyrr segir kynnt-
ist hann snemma störfum stúk-
unnar og gegndi fjölda ábyrgðar-
starfa á hennar vegum i Reykja-
vik, var m.a. formaður Þingstúku
Reykjavikur um árabil. Þá hefur
hann verið áhugasamur knatt-
spyrnumaöur og Valsari og var
formaður Knattspyrnuráös
Reykjavikur i tiu ár. Fyrir þessi
störf hefur Einar veriö sæmdur
gullmerkjum KRR, KSÍ , ÍSÍ og
er heiöursfélagi Vals og bindind-
isfélaga.
„Meö mosann í skegginu"
Eins og sjá má hafa bindindis-
málin átt huga Einars lengi og viö
spuröum hann fyrst hvort þaö aö
hann var bindindismaöur hafi
ráðiö þvi aö hann valdist til starfa
meö Birni Blöndal.
,,Já, þaö hefur auövitaö haft
sitt að segja þvi þaö hefði varla
fariö vel á þvi aö einhver fylli-
raftur væri i þessu sem sjálfur
var á höttunum eftir landa. Ég
haföi gerst bindindismaöur aust-
ur á Seyöisfirði þegar ég fermdist
en þar gengu fermingarbörnin
eiginlega sjálfkrafa i stúkuna
þegar þau fermdust. Presturinn
okkar, séra Björn Þorláksson var
ákaflega áhugasamur um bind-
indismál og mér er þaö minnis-
stætt aö hann kom einu sinni
heim til min og baö mig aö koma
meö sér 1 göngutúr. Auövitaö
geröi ég þaö. Hann haföi þá meö-
feröis lista sem hann var aö láta
fólk skrifa undir, og var þetta
mótmælalisti gegn áfengisútsölu
á Seyöisfiröi sem þá stóö fyrir
dyrum aö kjósa um hvort upp yröi
sett eöa ekki. Hann sagöi viö fólk:
„Ég óska eftir aö þú skrifir hérna
undir”. Ég man aö menn skrifuöu
flestir oröalaust undir þetta og
vissu áreiöanlega ekki allir undir
hvaö þeir voru aö skrifa. Þetta
heföi þess vegna getað veriö
þeirra eigin dauöadómur. A ein-
um staö spuröum viö eftir hús-
bóndanum og fengum þau svör aö
hann væri úti I fjósi. „Veistu hvar
þaö er?” spuröi Björn mig. „Já”
sagöi ég og svo fórum viö út aö
lágreistum kofa. „Er nokkur
þarna?” spurði Björn. „Jú”
heyröist innan úr myrkrinu og
svo kom bóndinn út ,,meö mos>
ann I skegginu” og skrifaöi undir.
En ekki voru allir jafn auösveipir
og ég man eftir konu nokkurri
sem var aldeilis ekki á þvi aö láta
segja sér eitt né neitt og kvaöst
geta ákveöiö fyrir sig sjálf. (Jr
þessu var heilmikil oröasenna
milli hennar og Björns.
Björn var ákaflega harður
bindindismaöur og sterkur per-
sónuleiki og þaö var undir hand-
arjaðri hans sem ég geröist bind-
indismaöur.
En svo fór nú samt aö áfengis-
útsala var sett upp á Seyöisfiröi
og þar var talsvert verslaö þvi
þetta var eina útsalan á mjög
stóru svæöi. Samt var drykkju-
skapur ekki mikill á Seyðisfiröi
og ég man ekki eftir aö menn hafi
veriö aö fást viö brugg þarna
fyrir austan á þessum tima.
Með Birni Blöndal
„Já, svo æxlaðist þaö þannig,
nokkru eftir aö ég er kominn til
Reykjavikur aö ég geröist aðstoö-
armaður Björns Blöndal og fór
meö honum I marga túra út um
sveitir og i kauptúnin hér i kring.
Þetta var eins og á Sturlungaöld
viö komum heim á bæi undir
morgun og tókum hús á fólki þvi
aö óvörum. Ég man að mér
fannst Björn stundum ganga full
hart fram i þessu, en kannske
þurfti það svo aö vera. Hann var
mikiö hörkutól og hélt alltaf beint
strik.
Hann leitaði einkum úti um
land aö bruggurum, þvi i Reykja-
vik sá lögreglan um þetta. Hann
gekk ekki einkennisbúinn, nema
hvaö hann bar boröalaga húfu.
Myndugleikinn og persónuleikinn
bætti annaö upp. Hann ók ákaf-
lega hratt þótt vegirnir væru mis-
jafnir og gaf sjaldnast eftir i
neinu. Bræöur hans voru lika
dugnaöar- og atorkumenn, en
þeir voru Guðmundur skáld
Kamban og Gisli Jónsson, forseti
Alþingis.
Ég held að þessar leitir hafi lika
haft það gildi aö þótt litiö eða ekk-
ert fyndist þá uröu þær til þess aö
menn létu af þessu. Þannig fórum
viö einu sinni án árangurs og leit-
uöum i Keflavik hjá manni sem
þrálátur orðrómur var á kreiki
um aö væri aö brugga og sá orð-
rómur þagnaöi alveg eftir komu
okkar. Sennilega hefur maöurinn
hætt þessu.
Ekki aufúsugestir
Nei, viö vorum auövitaö ekki
aufúsugestir i þessum ham. Þeg-
ar leitir voru geröar uröum viö aö
láta viðkomandi hreppstjóra eöa
yfirvald vita hvaö til stóö og mér
er minnisstætt aö einu sinni, þeg-
ar viö vorum á feröinni fyrir aust-
an fjall og komum heim til hrepp-
stjórans birtist dóttir hans um
tvitugt skyndilega i dyrunum i
miklum ham og sagði: „Þú segir
bara alls ekki neitt, pabbi. Þú
segir ekki neitt”. Karlinn varö ó-
kvæöa viö og eitthvaö leituöum
viö þarna i grenndinni en litið
haföist upp úr þvi.
Að vonum reyndu sumir að
fylgjast meö ferðum okkar og
njósna um okkur og vist kann aö
vera aö sumir embættismenn hafi
ekki verið alveg þögulir ef vitaö
var aö okkar var von. Þannig var
það eitt sinn aö viö fórum nokkrir
saman austur fyrir fjall, viö
Björn og nokkrir lögreglumenn úr
Reykjavik og þegar viö renndum
inn i kauptúniö undir morgunn þá
glumdi viö um allt plássiö: „Þeir
eru komnir! Þeir eru komnir!”
Þarna fundum viö auövitaö ekk-
ert nema einhver hreiöur i moöi
eftir bruggkúta. Menn höföu oröiö
höndum fyrri og komið þessu
undan eöa hellt þvi niður.
Bruggaþúfa
Þaö kom oftar fyrir Björn Blön-
dal aö menn áttu von á honum og
þannig var þaö einhvern tima
fyrir noröan aö bóndi nokkur sem
átti sér ills von, gróf i sundur veg-
inn á afleggjaranum heim að
bænum. Þarna heföi getaö fariö
illa, þvi billinn sem landssjóöur
lagöi Birni Blöndal til var hörku-
góöur bill, þungur og hraðskreið-
ur og sjálfsagt heföi þaö riöið
karlinum aö fullu, heföi hann
brunaö ofan i skurðinn á 70 kiló-
metra hraöa. En hann áttaöi sig i
tima og slapp meö skrekkinn.
Ekki var ég meö honum i þaö
sinn.
„Bærinn var eins og annar bær”
■ Einar Björnsson.
Menn reyndu lika aö hafa tækin
sem við bruggiö voru notuð ein-
hvers staðar fjarri bæjum og þá
oft nærri lækjum þar sem stutt
var til þess aö ná i vatn til þess að
kæla þaö eftir hitun. Þannig man
ég eftir aö viö geröum leit hjá fá-
tækum barnamanni hér i grennd
Reykjavikur og Björn baö mig aö
ganga upp með læk og gá hvort ég
fyndi nokkuö. Jú, ég rakst þarna
á sérstaklega græna og fallega
þúfu sem var þannig aö þegar i
torfuna var tekiö lyftist hún upp,
eins og hlemmur á hjörum. Þegar
ég kom til baka spuröi Björn:
„Og fannstu nokkuö?” Ég svar-
aöi: „Nei, fjandann ekkert”.
Seinna talaði ég svo viö manninn,
sem ég þekkti vel og sagöi honum
að vera ekki að þessu.
Já, ég er viss um aö fátæktin á
þessum árum hefur ýtt undir
þetta fikt manna við brugg. Þetta
voru kreppuár og litið um pen-
inga og vinnu, eins og ég sjálfur
átti eftir aö veröa var viö, þegar
ég starfaði á Vinnumiölunarskrif-
stofu rikisins. Menn fengu vinnu i
nokkra daga og svo ekkert i milli.
Björn fann enga lykt
Kátlegt var það þó að Björn
Blöndal fann enga lykt. var hann
þó kallaður „þefari”. Einu sinni
var þaðaö viö gerðum leit i kaup-
staö i grennd Reykjavikur og fór-
um þar m.a. upp á háaloft. Þar
fann ég strax einhverja kynlega
lyk't sem ég þóttist kannast við
og seei]gi Björn. „Finnurðu
nokkra lykt?” Björn snusar út i
loftið og neitar þvi. „Nú hér þefj-
ar allt” sagöi ég og viö rannsök-
uðum háaloftið og fundum þar
stærðar kút meö bruggi i gerjun.
Við hylltumst til að gera leitir
undir morgun, eins og ég sagöi og
þá var alltaf haldinn strangur
vöröur á meðan utan dyra, þvi
enginn mátti fara út úr húsi með-
an á leit stóö. Einu sinni man ég
aö ég stóö úti hjá bilnum og hélt
vörö og húsmóðirin kom út og
vildi bjóöa mér inn og gefa mér
kaffi, en þvi varö maöur aö neita.
Fólk sýndi sjaldnast neinn mót-
þróa en auðvitað ar oft reynt aö
afvegaleiöa leitarmenninga eins
og hægt var.
Björn Blöndal gegndi vegaeft-
irliti á þjóðvegum jafnframt
þessum lögreglustörfum við
bruggleitina og einu sinni man ég
eftir þvi að við vorum á ferö aust-
ur I Þingvallasveit og á suðurleið
þegar við sáum álengdar hvar
þekktur maður úr Þingvallasveit
kom akandi á eftir okkur á litlum
vörubil. Þetta var fornkunningi
Björns m.a. úr sjómannaslagnum
1916, þar sem þeir höföu veriö
samherjar I þvi aö varna þvi aö
togararnir gætu siglt úr höfn.
Þessi maöur haföi talsvert fengist
viö brugg og Björn haföi þvi nán-
ar gætur á honum. „Þarna er hel-
vitið” sagði Björn og sneri bilnum
viö i snatri sem þó var ekki auö-
velt en tókst þó meö þvi aö aka út
i móa og þar meö þotiö i átt aö
vörubilnum. Björn lét mig sækja
einkennishúfuna niður i tösku og
ég geröi þaö fúslega og keyröi
hana niöur á hausinn á honum.
Þegar aö vörubilnum kom var
svo ekki linnt látum fyrr en biln-
um haföi veriö þröngvaö út af
veginum, þar sem hann lagöist á
hliðina en skemmdist þó ekki.
Ekki haföi Björn annaö upp úr
krafsinu en eina landaflsöku og
hún var auövitaö tekin.
Jú, þetta voru talsveröir ævin-
týradagar og auövitað fannst mér
þetta spennandi, enda ekki nema
tuttugu og eins eöa tveggja ára.
Sjálfsagt var oft full hart fram
gengið og eins og ég sagöi var
hálfgeröur Sturlungaaldarsvipur
á þessu. En þetta voru lög i landi
þá, og ekki hægt að kaupa áhöld
og efni til brugggeröar úr búöum
eins og núna. Þvi varö þetta svo
aö vera.” — AM.

jjjÉ
sagt frá aðdraganda vínbannsins 1915 og afleiðingum þess
■n
■ A gamlaárskvöld áriö 1914 var
mikill glaumur á götum Reykja-
vikur og sukksamt i miðbænum.
Safnaöist nokkur mannfjöldi
saman fyrir utan Hótel Reykja-
vik, þegar staðnum var lokað
klukkan 12 á miðnætti kom þar til
nokkurra átaka, þvi margan fýsti
að komast inn i húsið aftur, til
þess aö fá enn einu sinni i glasið
af brennivini, viský, eöa annarri
brjóstbirtu. En það fékkst ekki. A
Hótel Reykjavik og á Islandi öllu
hafði nú verið hellt i hið siðasta
(lögleyfða) vinglas um langt ára-
bil. Bannlögin vorugengin i gildi.
1 Dómkirkjunni kvað hins veg-
ar við annan tón þetta sama
kvöld, þvi þar héldu nú Good-
templarar guðsþjónustu, sem
sérstaklega var til stofnað i þvi
skyni að fagna árangri langrar
baráttu. Flutti landlæknir, Guð-
mundur Björnsson sigurræðu af
svölum Alþingishússins á nýárs-
dag.
Templarar höfðu lika
rika ástæðu til þess að vera
glaðir. Allt frá þvi er reglan barst
hingað frá Bandarikjunum á sið-
ari hluta 19. aldar, hafði það verið
þeim mikið kappsmál að fá á-
fengisbann innleitt. Reglan hafði
öðlast mikil itök á Islandi og var
það ekki að undra, þvi drykkju-
skaparfárið fyrir aldamótin sið-
ustu var með ódæmum i Reykja-
vik og islenskum kaupstööum og
mun það ekki hafa verið fyrr en
um 1960 að áfengisneysla kómst
að nýju upp i það magn á ein-
stakling, sem hún hafði verið
fyrir aldamótin. Slikt ástand i
þeirri almennu fátækt sem rikti i
landinu var góðum mönnum mik-
ill þyrnir i augum og tóku þeir
boðskap reglunnar fegins hendi.
Bannlögin 1909
Það voru ekki liðin nema 4 ár
frá þvi er Góðtemlpar-reglan
barst hingað til landsins, þegar
þvi var fyrst hreyft, að koma ætti
á aðflutningsbanni á áíengi hér á
landi. Arið 1888 kom fram tillaga i
þá átt á þingi hinnar nýstofnuðu
Stórstúku Islands. Þó fylgdi þessu,
sem von var, litill kraftur i fyrstu.
En þessu máli var þokað smám
saman i áttina, og sést það meðal
annars af þvi, að árið 1899 voru
sett lög um verslun og veitingar
áfengra drykkja á íslandi og 1900
lög um bann gegn tilbúning á-
fengra drykkja. Eftir aldamótin
kom stefna þessi skýrar fram, en
þó var þá ekki fullkomið sam-
komulag i fyrstu um það, hvort
heppilegra væri algert aðflutn-
ingsbann á áfengi eða vinsölu-
bann fyrst, en frá 1903 er þó að-
flutningsbannstefnan orðin ein-
dregin meðal templara. Á alþingi
1905kemur fram „frv. til laga um
aðflutningsbann á áfengi” en
nefnd sú sem málið fékk til með
ferðar og var þvi hlynnt lagði til
að frv. yrði ekki aígreitt en bar
fram þingsályktunartillögu um
þjóðaratkvæði um málið fyrir
næsta alþingi (1907). Þvi var svo
breytt i það horf, að þjóðarat-
kvæðagreiðsla um málið skyldi
fram fara i sambandi við næstu
alþingiskosningar (1908). Fót hún
svo fram og var útkoman sú, að
alls voru greidd 8118 atkv. og af
þeim voru með banni 4900 sem er
60,38% eða um 3/5. Á alþingi 1909
var svö málið borið fram, rætt
mjög itarlega og samþykkt. Var
það aðflutningsbann frá 1. jan.
1912 og vinsölubann að auki frá 1.
janúar 1915.
Alþjóðaathygli
Lögin vöktu firnamikla athygli
og bárust árnaðaróskir til Islend-
inga viða að úr heiminum.
Andstæðingar bannlaganna
vonuðu nú að hlutföll skipuðust
svo á Alþingi að þessi voðalegu
lög kæmu ekki til framkvæmda
og bundu hinstu von sina við
kosningar til aukaþings vorið
1914. En úrslit þeirra urðu þeim
ekki i hag. Þvert á móti juku þau
styrk bannliðsins enn frá þvi sem
verið hafði og er þing kom sam-
an datt engum i hug að reyna að
malda i móinn lengur. Bannlögin
tóku gildi frá og með 1. janúar
1915 og var það þvi dapur hópur
sem ranglaði heimleiðis frá Hótel
Reykjavikur um miðnætti á
gamlárskvöld 1914. Atti ekki fyrir
öllum þeirra að liggja að bragða
lögleyfð vin að nýju á ævinni, þvi
létt vin var ekki á boðstólum aftur
fyrr en siðla árs 1922 og sterk vin
ekki fyrr en 1933.
Viðbrögðin
Já, hér var breyting á orðin, —
og hvernig brugðust menn við?
Sumir bannandstæðingar fóru
snemma að leita að smugum á
löggjöfinni, svo sem Magnús Ein-
arsson dýralæknir, sem þegar
eftir að bannlögin voru i gildi
gengin fékk lyfseðil, hjá lækni
einum i Reykjavik upp á bjór. Sá
lyfsalinn sér ekki fært að sinna
þessu og sneri Magnús sér til
Stjórnarráðsins til þess að fá
kröfu sinni sinnt. Stjórnin visaði
málinu til Læknafélagsins og þá
landlæknis sem birti álit sitt i
Stjórnartiðindum. Var kröfu
Magnúsar þar hafnað. Markmið-
ið með þessu var að fá það viður-
kennt að lyfjabúðir i landinu
mættu veita og selja áfengi að
vild.
Undir áfamótin 1914-15 var far-
ið að bera á þvi að áfengisbirgðir
vinsölumanna væru að þrotum
komnarog sumir þeirra hættir á-
fengisverslun þótt þeir afgreiddu
pantanir sem lengi höfðu hjá
þeim legið.
1 Templar blaði Goodtemplara
segir svo um reynsluna af bann-
inu, þegar það hafði staðið i hálf-
an annan mánuð:
„Eins og annar bær”
„Frá kaupstöðunum Isafirði og
Akureyri hafa komið fréttir um
framkvæmd laganna.
Á ísafirði er mjög áhugasamur
Víninu hellt niður
® Fræg skopmynd af tempiurum, þar sem þeir heila niöur siðustu
vinbirgðunum á gamlárskvöld 1914.
lögreglustjóri og hinn allra bezti i
garð bannmálsins. Hann hefir
gott og rikt eftirlit með þvi að lög-
unum sé hlýtt. Þó hefir borið þar
á nokkrum mótþróa, menn hafa
ekki viljað gefa skýrslu um á-
fengisbirgðir sinar og er sagt að
lögfræðingarnir þar hafi átt nokk-
urn þátt i þvi. Annars hefir ekki
borið neitt á drykkjuskap þar sið-
an um nýjár nema hvað nokkrir
menn náðu i spritt hjá lyfsalan-
um.
Á Akureyri er framkvæmd lag-
anna ágæt: þar hefir ekki sést
ölvaður maður siðan nýjár að
sagt er, enda er lögreglustjórinn
þar einbeittur og ákveðinn mjög.
Hann lætur sérstakan lögreglu-
þjón standa á verði i hverju skipi
meðan það dvelur þar til af-
greiðslu, svo ekki er unt að
smygla vini i land.
Hér i Reykjavik gekk alt vel i
janúar eða þangað til skip fóru að
koma, einkum núna i febrúar. Þá
sást varla nokkur maður drukk-
inn. Nokkrir menn teknir, sem
höfðu drukkið suðuvökva og frétt
kom um nokkra menn sem létu
læknir vitja sin, þvi þeir voru
orðnir veikir af suðuvökva-
drykkju. En þetta var svo litið, að
ekki er orð á gerandi. Næturverð-
ir bæjarins sögðu frá þvi, að nú
væri öldin önnur nú væri ekkert
aðgera,kyrð og næði alla nóttina:
sést varla nokkur maður á ferli
eftirkl.l. Áður meðan klúbbarnir
voru, hefðu þeir altaf mátt búast
við óspektum þegar leið fram
undir morguninn, um kl.5-6, þeg-
ar fylliraftarnir skriðu út úr
fylgsnunum. Einnig hefði oftast
nær verið ónæði mikið um það
leyti sem veitingahúsinu var lok-
að. Nú væri þetta alt saman horf-
ið. Bærinn væri alveg eins og ann-
ar bær.’
Farið um borð i skip
Snemma bar á þvi að þeir sem
sist sættu sig við bannið renndu
hýru auga til skipa sem hingað til
lands komu og sættu færis að
komast um borð i þau og fala vin
af skipsmönum.
Þannig gerðist það i Vest-
mannaeyjum þegar i mars 1915
að útvörðum templara i Vest-
mannaeyjum þótti furðu mikið
um ölvaða menn i bænum eitt
kvöldið. Bárust böndin senn að
strandferðaskipinu „Botniu” sem
þar lá i höfninni. Gerðust magn-
aðir flokkadrættir i bænum og
kærði nú hver annan n« rl-r.rr.
fyrir dómarann. Varð tempjur
um all nokkuð ágengt og gerðu
þeir upptæka tvo brennivinskúta
og sektuðu eigendurna um 25
krónur.
Aþekk mál komu upp á ári
hverju: Árið 1921 kom til Siglu-
fjarðar þýskt skip sem „Baldur”
nefndist oghafði m.a. innanborðs
301estir af áfengi,sem fara skyldi
til Gautaborgar. Töldu þó margir
að það væri yfirskin og hefði frá
upphafi til staðið aö selja vinið Is-
lendingum. Tókst skipsmönnum
aðselja nokkuð af birgðunum áð-
ur en lögreglusljóri á Siglufirði
greip til sinna ráða og lét ílytji'
alla birgðirnar i land. Kom varð-
skipið Fylla til Siglufjarðar og
stóðu vopnaðir menn af þvi vörð i
smyglaraskipinu. Léði skipherra
bæjarfógetanum á Sigluíirði
nokkra menn sér til halds og
trausts, meðan rannsókn stæði
yfir.
Þá voru þess dæmi að skipherr-
ar erlendra skipa sem vel vildu
gera við vildarmenn i landi,
sigldu með þá út fyrir landhelgi
og héldu þeim þar veglegar
drykkjuveislur og voru kapteinar
„Sameinaða gufuskipalélagsins”
einkum orðaðir við slikt athæfi og
hlutu mikinn reiðilestur islenskra
templara fyrir.
„Leituðum á sjö bæjum sömu nóttina”
Rætt við Magnús Eggertsson, fyrrverandi yfirlögregluþjón, um bruggleit á árunum eftir 1930
■ Magnús Eggertsson,
fyrrverandi yfirlög-
regluþjónn, er einn
þeirra manna sem vel
man eftir athafnasöm-
um bruggurum i
Reykjavik og nágrenni á
árunum eftir 1930, en að
hans áliti var mest reynt
að fara i kring um á-
fengislögin með þessu
móti á árunum 1931 til
1933. Magnús gekk i
lögregluna 1930 og hafði
ekki verið lengi i starfi,
þegar hann fór i sina
fyrstu leit að bruggi.
„Þegar ég gekk i lögregluna
voru Spánarvinin þegar komin til
sögunnar og þau höfðu auðvitað
verið talsvert keypt. Þetta voru
létt vin, púrtvin, rauðvin og þess
háttar. Afengisverslun rikisins
var um þetta leyti til húsa á mót-
um Aöaistrætis og Vesturgötu en
flutti þaðan siðar i Nýborg viö
Skúlagötu. Til er saga um það að
Arni Pálsson prófessor hafi
gengiö fram hjá búðarhúsnæðinu
við Vesturgötuna eftir að versl-
unin var flutt, litið inn um glugg-
ann i tóman afgreiðslusalinn og
sagt: „Nú er hún Snorrabúð
stekkur.”
Þann 21. október 1933 var
haldin atkvæöagreiðsla um
sterku vinin og samþykkt að leyfa
sölu á þeim að nýju. Þá breyttist
þetta allt. — já, ég held að
drykkja hafi aukist eftir það, orð-
ið almennari.”
Kreppan hafði sitt að
segja
„En þótt Spánarvinin væru að-
eins létt vin, þá þóttu þau dýr
samt sem áður, eins og vinföng
alltaf hafa verið. Þvi var þaö að
þegar kreppan skall á og fólk
hafði litiö handa i milli var freist-
ingin meiri en ella að reyna að út-
vega sér vin með öðru móti en að
kaupa það af Áfengisversluninni.
Þegar ég gekk i lögregluna 1930
hafði drykkjuskapur verið tals-
verður, en ekki mjög mikill.
Sjálfsagt hefur nokkuð verið
byrjað að brugga á árunum þar
áður, en með kreppunni sem
þarna er nýlega skollin á eykst
það verulega, eins og ég sagði.
Fyrsta áriö mitt i lögreglunni
voru leitir ekki mjög margar, en
urðu fleiri 1931 og náðu hámarki
1932.
Tildrög þessara leita voru
venjulega þau að menn voru
teknir ölvaðir með brugg og þá að
vonum látnir gera grein fyrir
hvar þeir hefðu fengið þaö. 1
framhaldi af þvi voru svo húsleit-
ir gerðar hjá þeim sem þeir vis-
uðu á, væru það þá ekki þeir siálf-
ir, sem voru sökudólgarnir. Lög-
reglan i Reykjavik annaðist sjálf
leitir hér i borginni og næsta ná-
grenni, en ef þetta var i öörum
lögsagnarumdæmum, þá var
sýslumanni þar gert aðvart og
fengin heimild til húsleitar. 1
Gullbringu og Kjósarsýslu var
lögreglulið fámennt og þvi að-
stoðuðu lögreglumenn úr Reykja-
vik gjarna við leitir þar. Þá var
oft farið austur fyrir fjall. Það er
á þessum árum sem Björn
Blöndal kemur til sögunnar, en
hann hafði starfsheitið löggæslu-
maður og hafði umboð til lög-
reglustarfa hvar sem var á land-
inu. Þegar hann fór i sinar ferðir
fékk han oft lögreglumenn úr
Reykjavik sér til aðstoðar. Leitir
sinar mun Björn hafa gert sam-
kvæmt ósk sýslumanna hér og
þar um landið, en einnig sam-
kvæmt ábendingum hinna og
þessara, sem litu brugg i sinni
heimabyggð hornauga og höfðu
beint samband við Björn.”
Verksmiðja á Lauga-
vegi
„Þessar leitir urðu geysi
margar og ekki allar jafn
minnisstæðar, eins og gengur. Ég
man þó eftir leit sem gerð var i
kjallara inn á Laugavegi og varð
mjögárangursrik. Þar var komin
heilmikil verksmiðja. Hún var
svo vegleg að bruggarinn hafði
útvegað sér flöskumiða með nöfn-
um ýmissa vintegunda, þvi hann
hafði útvegað sér „essensa” og
lagaði viský, romm og annað,
eftir þvi sem hver vildi. Þarna
gerðum við talsvert magn upp-
tækt. Ekki var skiptum okkar við
þennan mann samt lokið, þvi við
áttum eftir að hitta hann aftur.
Þá var hann fluttur af Laugaveg-
inum. I það sinnið hafði hann haft
vaðið fyrir neðan sig og falið
bruggáhöldin hér og þar i húsinu
og utan þess, komið þeim fyrir i
jarðhúsum og kjöllurum undir
leynihlemmum og þvi um likt.
Áhöldin sem menn notuðu við
bruggunina voru oft nokkuð full-
komin. Vanalegasta aðferöin var
sú að brugga úr sykri og pressu-
geri, og var lögurinn hitaður og
siðan látinn standa og gerjast. Þá
kom að eimingunni, en hún fór
þannig fram að lögurinn var hit-
aður og látinn fara i gegn um
spiral. Auðvitað voru þess einnig
dæmi að menn drykkju óeimaðan
löginn, sem þá nefndist „gambri”
og þótti nú göróttur drykkur.
Þeir bruggarar sem best kunnu
til verka suðu vinandann tvisvar
og jafnvel þrisvar og náðu með
þvi all góðum árangri. Þannig
var sterkasta brugg sem i okkar
hendurkom um 90% alkóhól. Það
var kunnur maður sem þar stóð
að verki, en best er að nefna engin
nöfn.”
Misjöfn aðkoma
„Aðkoman i þessum leitum var
misjöfn. Einu sinni tókum við
bónda og vinnumann hans með
landaog viðfórum þegar i stað að
leita heima hjá bóndanum. Þá
var þar kona ein fyrir heima með
tólf börn. Þarna fundum við tals-
vert magn.
Við hylltumst til að fara i
þessar leitir að næturlagi, enda
voru menn oft teknir að kvöldi til
og þá varð að hafa hraöar hendur,
svo brugginu og áhöldunum yrði
ekki komið undan. Þá var betra
aðekkisæistof snemma til komu-
manna og þá var að treysta á
myrkrið. Yfirleitt tók fólkiö okkur
vel og sjaldnast voru menn með
neinn rosta. Við fórum lika eins
hæversklega að þessu og hægt
var, þvi ekki var komist hjá þvi
að hreyfa við ýmsu og þá
reyndum við að færa húsmuni i
samt lag að nýju, til þess að valda
sem minnstum óþægindum.
Hugkvæmni i felustööum var
oft mikil. Menn voru ekki ætið
með þetta inni i húsum sinum,
heldur oft i útihúsum og jafnvel
úti um haga. Það tók nokkuð
langan tima fyrir þetta að gerj-
ast og af löguninni kom mikil og
auðkennanleg lykt og þá var
hentugt að hafa þetta einhvers
staðar fjarri mannabústöðum...”
Leitað á sjö stöðum
„Vissulega var það misjafnt
hve stórtækir menn voru við
bruggið. Sumir höfðu þetta aðeins
til heimabrúks og læddu flösku að
vinum og kunningjum, en aðrir
stunduðu þetta með sölu i huga.
Ég minnist þess að einu sinni
kom upp mál sem varð til þess að
við leituðum á sjö stöðum úti á
landi sömu nóttina, áriö 1932. Það
sinnið höfðum við þó litið upp úr
krafsinu. Siðar kom á daginn
hvar uppsprettan sú var. Oftast
báru leitirnar samt árangur.
En eins og ég áður sagöi varö
talsverð breyting á þessu þegar
sterku vinin voru leyfð og þá jókst
drykkjuskapur nokkuö, eins og
svo oft vill verða þegar losnar um
einhvert höft, þá kunna menn sér
oft ekki hóf.
Ég minnist lika áfengis-
skömmtunarinnar á strlðsárun-
um. 1 kring um hana þróaðist
allslags ævintýramennska, en
hver maður fékk leyíi fyrir til-
teknu áfengismagni og mátti ekki
fá meira. Var þá ýmsum
brögðum beitt. Astæöa þótti til
þess að veita aukaskammt vegna
sérstakra tilefna svo sem vegna
brúðkaups eöa stórafmælis. Voru
dæmi um bráöabirgðabrúðkaup,
til þess að ná út þessum auka-
skammti. Þá fengu ýmsir
skammt vegna risnu og einn
góðkunningi okkar lögreglu-
manna kom eitt sinn til okkar og
hafði hugsaö sér að njóta góðs af
þessu ákvæði, þvi einhver hafði
ráðlagt honum að verða sér úti
um áfengi vegna „risnu”. Hann
Ekki dugðu Spánarvinin
ein
Eins og fram kemur i þessari
samantekt þá tóku Spánarvinin
að flytjast til landsins 1922. En
ekki dugði það þó til þess að
mönnum þætti bragðið verra af
ýmsum forboðnum vinum.
Þannig upplýstist eitt mesta
smyglmál sem sögur höfðu farið
af i september árið 1924, þegar
skipstjórinn á varðbátnum
Trausta varð ber að þvi að hafa
flutt i land úr þýsku skipi 660 litra
af spiritus og 530 flöskur af koni-
aki. Hafði áfengið verið falið á
þremur stöðum suður meö sjó. I
desember sama ár komst einnig
upp um stórsmygl i Reykjavik er
kolabarkur einn kom frá útlönd-
um. Reyndust mál svo vaxin að
islenskur bátur Veiðibjallan,
hafði farið til Kielar i Þýskalandi
að sækja vin sem smygla skyldi
til Islands. Fréttir bárust hins
vegar um að skipið lægi undir
grun og var þá smyglinu komið
um borð i áðurnefndan kolabark.
Voru þetta 160 kassar.
Stiklað á stóru
Eins og ljóst má vera af ofan-
sögðuhaía álengismál þjóðarinn-
ar lengi verið einkennileg i laginu
og kom það ekki sist fram á bann-
árunum og á tima Spánarvin-
anna. Spánarvinin voru einráð til
1933, þegar kosið var um innflutn-
íng á sterkum vinum og sala
þeirra samþykkt.
Svo merkilegt sem þaö má
virðast hófst hin mikla bruggöld
hérlendis þó ekki aö marki fyrr en
eftir 1930 og má leiða ýmsum get-
um að þvi hvað veldur. Vö hölum
i þessari samantekt lekið tali
nokkra menn sem mundu tima
Spánarvinanna og bruggöldina
sem á eftir i'ylgdi og eltingarleik
yfirvalda við marga valinkunna
menn.
Hér er vissulega stiklað á stóru
en þó vonum viö aö menn hafi
nokkurn iróðleik og ánægju af
lestrinum. —AM
Sjá næstu siðu
Magnús Eggertsson, fyrrver-
andi yfirlögregluþjónn.
vildi vita hvernig haga bæri sér i
málinu og spurði fyrst af öllu:
„Hvað er þessi „rausn”.”
Meðan áfengisskömmtunin var
við lýði fengu menn afhentar svo-
nefndar áfengisbækur, til þess að
hægt væri að fylgjast með hve
mikiö menn keyptu. Sagt var um
þá sem tókst aö útvega sér vin
utan við hinn lögboöna skammt
að þeir drykkju „utanbókar.”
Bruggun hélt áfram eftir að
sterku vinin komu til, enda áfram
kreppuástand, sem ekki gerði
siður vart við sig hérlendis en
erlendis og fólk haföi litla peninga
handa i milli og vin dýrt þá sem
nú. En þessi iðja náði samt aldrei
aftur að verða svo almenn, sem
hún var á árunum 1931-1933.”
—AM