Tíminn - 23.05.1982, Side 29

g „Dómkirkja úr is”... ® Albcrt Spccr ásamt Evu Rraun áriö 1940.
sjálfum sér aö til væru hæfari
arkitektar en einmitt hann. Ahugi
hans á arkitektúr var eftir sem
áður beinlinis óslökkvandi og
hann hafði tröllaukin áform á
prjónunum i byggingamálum
Þriöja rikisins. Er hann upp-
götvaði Speer — þennan unga og
óumdeilanlega snjalla arkitekt —
I röðum nasista tók hann honum
tveimur höndum. Mun þar
áreiðanlega mestu hafa ráðið
æska Speers — hann var aðeins 28
ára er nasistar komust til valda —
Hitler ályktaði á þá leið að þenn-
an unga mann gæti hann mótað
sjálfur og að lyktum treyst hon-
um fyrir draumum sinum í húsa-
gerðarlist. Speer var fyrir sitt
leyti hrifinn af þvi hversu mikið
Hitler — átrúnaðargoðið — lét
með hann, enda ekki hvaða ungur
arkitekt sem var sem fékk þvilik
tækifæri. Eftir að nasistar höfðu
náövöldum iÞýskalandi árið 1933
fór vegur Speers mjög vaxandi og
er aðalarkitekt Hitlers fram að
þvi, . Paul Ludwig Troœt, lést
þaö sama ár var enginn til að
skyggja á söguhetju okkar. Hitler
vildi til að mynda láta gera mjög
róttækar breytingar á kanslara-
höllinni i Berlin, þar sem hann
hafði aðsetur og Speer var feng-
inn til aö hafa umsjón með þeim.
Einnig sá hann um og hannaöi
innréttingar i hinum og þessum
stjórnarskrifstofum og ibúðum
hinna nýju valdhafa, svo sem
Görings (sem vildi fá nákvæma
eftirlikingu af bústað Foringj-
ans),og frá ogmeð árinul933má
segja að Speer hafi verið kominn i
innsta hring Hitlers. Hitler varð
ekki fyrir vonbrigöum með störf
hans og áður en langt um leiö
kynnti hann fyrir arkitektinum
sinum hugmyndirnar um nýja
endurreisn i þýskum byggingar-
stíl. Speer fylltist ákefð, enda
voru verkefnin ótakmörkuö og ef
allt gengi upp yrði hann talinn í
hópi mestu arkitekta veraldar.
Eða það sannfærði hann sjálfan
sig um. Speer kaus þó alla tið að
vinna að verkefnum fyrir Hitler
sem sjálfstæöur arkitdct og Hitler
féllst á það fyrirkomulag. Speer
minnir á það í sjálfsævisögu
sinni, Innan Þriðja rikisins, að
enginn þeirra arkitekta sem unnu
á stofu hans haf i verið ráðinn með
tilliti til þess hvort þeir voru nas-
istareðurei, og raunar hafi hann
fremurlattþáen hvatttilað stiga
þaö skref. Er einn undirmanna
Speers bað um aðstoö hans við að
ganga i flokkinn varö hann undr-
andi: „Hvers vegna? Það er nóg
fyrir okkur aUa að ég sé i flokkn-
um.”
Brjálæðislegar
byggingar
Er Speer tók siöar á ævinni að
áfellast sjálfan sig fyrir aö hafa
selt sál sína Hitler (les: djöflin-
um) haföi hann ekki aðeins i huga
þá siðferöislegu glæpi sem hann
gerði sig sekan um, heldur einnig
þann arkitektúr sem hann hafði
fengist við á Hitlers-timanum.
Speer var i eðU sinu maður hins
einfalda en undir áhrifum frá
Hitler tók hann að hanna risa-
vaxnar byggingar i einhverskon-
ar nýklassfskum stil — raunar
mestanpart stælingar á griskum
arkitektúr. Siöar kom Speer auga
á að þær byggingar sem hann
hannaöi þessi ár voru I raun bæði
fáránleg og ljót, og þaö er at-
hyglisvert að fýrirmyndir bæði
hansog Hitlers I forngri'skri húsa-
geröarUst voru ekki byggingar á
Grikklandi sjálfu, heldur i ný-
lendum Grikkja utanlands svo
sem á Sikiley —en þar þykir stlll-
inn kominn út i öfgar og
hnignunarmerki á honum. Þetta
uppgötvaði Speer bara ekki fyrr
en of seint og glaöur I bragöi tók
hann að vinna við brjálæðisleg
áform Hitlers um endurskipu-
lagningu Berlinar og annarra
borga Þýskalands. Hitler vildi
stór hús, umfram allt stór: súlur,
hvelfingar, sigurboga, risastór
opin svæöi og svo framvegis. All-
ar þær byggingar sem þeir unnu
saman aö, Foringinn og arkitekt-
inn hans, eru llfvana, gróteskar
ófreskjur og sem beturfer vannst
ekki tfmi til aö byggja nema fá-
einar þeirra. Þaö má nefna sem
dæmi um fáránleikann aö i hvert
sinn sem Speer lagöi teikningar
fyrir Hitler lét hann fylgja með
riss að þvi hvernig viðkomandi
bygging myndi lita út eftir svo
sem þúsund áreða tvö, þegar hún
væri I niðumiðslu og að hluta til
fallin. Það skipti nefnilega ekki
minnstu máli að byggingarnar
yrðu fallegar, tilkomumiklar
rústir! Hitler var umhugað um aö
reisa sér varanleg minnismerki
og það er kannski dæmigert að
þau vildi hann einkum hafa I
gömlum rústum. Hér er ekki rúm
tilaðsegja i löngu máli frá bygg-
ingaráformum þeirra félaga,
Hitlers og Speers, en það má
heita guðsblessun að ekki varö úr.
Það vakti reyndar strax athygli
Speers að Hitler hafði engan
áhuga á byggingum sem ekki
höfðu gildi sem sýningargripir
um mikilmennsku hans sjálfs.
Jafnframt „rústunum” fékkst
Speer við að teikna neðanjarðar-
járnbrautir, verkamannabústaði
og annaö I þeim dúr, og Hitler lét
það gott heita en hafði engan
áhuga á slíkum viöfangsefnum
sjálfur. Aftur á móti hrósaði hann
Speer mikiö fyrir skipulag hans á
útisvæði flokksþings Nasista-
flokksins sem haldið var I Nurn-
berg áriö 1936. Kvöld eitt hélt
Hitler eina af sinum frægu
ræðum, þúsundir teinréttra nas-
ista I einkennisklæðum hlýddu á
undir uppljómuöum emi sem
hakakross i klónum, hundruö
sterkra ljóskastara beindu spjót-
um sinum upp I næturhimininn.
Þetta var allt saman ákaflega til-
komumikið — en kalt. Neville
Henderson, sendiherra Breta I
Þýskalandi, lýsti þessari uppá-
komu sem „dómkirkju úr Is”.
„Ef Hitler átti
vin var það ég.”
Hvernig á að lýsa sambandi
Hitlers ogSpeers? Voru þeir vin-
ir? Þaö er ekki gott að segja —
Speer sjálfur lenti i vandræðum
þegar hann vdti þessari spurn-
ingu fyrir sér i einangrun
Spandau-fangelsisins. „Ef Hitler
átti vin,” sagði hann einu sinni,
„þá mun ég hafa verið sá vinur”.
En þaðer nú lóWÖ: Hitler átti yfir
höfuöekki vini. Eftir að hann var
orðinn kanslari og siðar Fiihrer
allra Þjóðverja skar hann á
tengslsin viö fyrstu baráttufélag-
ana, ruddana Ur bjórkjöllurum
Miinchenar, en kom sér í staðinn
upp hirð dyggra stuöningsmanna
úrýmsum áttum. Þeir voru flest-
ir einfaldir, groddafengnir menn,
liktoghannvarsjálfur, oghonum
leið best i' félagsskap slikra
manna. Þó er hæpiö að tala um
nokkra þeirra sem raunverulega
vinihans. Samband hans við aðra
flokksbrodda nasista var auð-
vitaö oftastnær ágætt — aö
minnsta kosti á yfirboröinu — en
þeir gátu heldur díki talist vinir
hans. Með timanum fóru þeir
hver sina leiö og viösjár og
skæruhernaöur milli þeirra
færöist i aukana — sá þótti
mestur sem var I mestri náð
Hitlers. Hvað Speer varöaði þá
varhannaf allt öðrusauðahúsi en
aðrir i hirö Hitlers. Hann taldist
til betri borgara, var vel
menntaður, gáfaður og snjall —
hafði þá eiginleika sem menn á
borö viö Himmler hænsnabónda
eöa Göring trúðleikara skorti svo
mjög. Nú var það svo aö Hitler
sóttistaö jafnaöi ekki eftir félags-
skap manna úr stétt og stööu
Speers. Hann haföi snert af
minnimáttarkennd gagnvart
þeim, jafnvel þó þeir væru slef-
andi aðdáendur hans, en Speer
var undantekningin sem sannaöi
regluna. Enn var það liklega
æska hans sem vóg þyngst á
metunum — hann var i rauninni
ekki annað en óharðnaöur
unglingur þegar hann kynntist
Hitler, og Hitler fannst hann þvi
ekki þurfa að viöhafa sömu varúö
viö hann og hann gætti oftast
gagnvart öörum úr hans
„klassa”. Og aödáun Speers á
Hitler hélst nokkuð óbreytt, þó
hann sæi auðvitað viö nánari
kynni að maöurinn var allur
annar en hann gaf sig út fyrir aö
vera. Meö timanum varö Speer
betur og betur var við gallana i
fari Hitlers — hann var smá-
munasamur pragmatisti i pólitik
en ekki sá logandi hugsjóna-
maður sem Speer hafði talið,
hann var einfaldur að vissu leyti,
takmarkaöur, brútal og ofstopa-
fullur. En Hitler var óumdeilan-
lega mjög sterkur karakter á sinn
hátt og gæddur undarlegum per-
sónutöfrum svo aö fáir sluppu úr
greipum hans sem á annað borö
höfðu látiö heillast, og þá ekki
Speer. Hann varð snemma leik-
inn i að láta sér sjást yfir allt hið
versta viö Hitler og þá stjórn sem
hann hafði komiö á i' Þýskalandi
og augu hans opnuðust ekki fyrr
en seint i siöari heimsstyrjöld-
inni. Þangað til var Speer einna
tryggastur fylginauta Hitlers.
Ekki veröur þó sagt að um nána,
persónulega vináttu hafi verið að
ræöa. Samskipti þeirra voru á
faglegu sviöi, arkitektúr til að
byrja meö en siðar hergagna-
framleiöslu, og þeir trúðu ekki
hvor öðrum íyrir sinum hjartans
málum. En eftir stendur áður-
nefnd fullyröing Speers: hafi
Hitler átt vin, þá var Speer sá
vinur. Að öðru leyti blandaöi
Speer litt geði viö aöra foringja
nasista, hann var eins og út-
lendingur i þeirra hópi, svo ólikur
sem hann var þeim. Við réttar-
höldin I Niirnberg sýndi Göring
rækilega fram á þetta er hann
sagöi um Speer: „Viö hefðum
aldrei átt aö treysta honum!”
Hergagn aráðherra þrátt
fyrir andúð á „pólitik”
Nasistar færðu sig sifellt upp á
skaptiö eftir því sem árin liöu,
bæöi I innan- og utanrikismálum.
Haröstjórnin innanlands fór vax-
andi, kynþáttaofsóknir hófust af
fullum krafti og allir gagnrýn-
endur stjórnarinnar voru mis-
kunnarlaust barðir niður. I sam-
skiptum sinum viö önnur lönd
sýndi Hitler óbilgirni og ofstopa,
þaö varð fljótlega lýöum ljóst aö
hann stefndi aö landvinningum
fyrir þúsund ára rikið sitt. Allan
þennan tima neitaði Speer aö
taka afstöðu. Hann sagði viö
sjálfan sig, og aöra: Ég er tækni-
maöur, fagmaður, en ekki stjórn-
málamaður. Siðan skilgreindi
hann allt annaö en arkitektúr sinn
sem pólitik og skipti sér þvi ekki
af neinu öðru. Hann neitaði hvaö
eftir annaö aö halda ræður á veg-
um Nasistaflokksins, hann hafn-
aöi heiöurstign i SS og fékkst með
naumindum til þess að klæðast
einkennisbúningi — allt til þess að
hann blandaöist ekki I „pólitik”.
Hann haföi innbyggða fyrirlitn-
ingu tæknikratans og iistamanns-
ins á stjórnmálum en gætti sin
ekki á þvi að sú stund hlaut að
koma aö hann yrði að taka af-
stööu til þess sem var að gerast I
kringum hann.ogþegar hannátt-
aði sig loks á þvi reyndi hann að
fresta ákvörðun sinni eins lengi
og hann mögulega gat — sem var
emsggm