Tíminn - 13.08.1982, Blaðsíða 9

✓
■ „Utópía, kunna menn að halda.
Kenningum Yaneks verður hins vegar
ekki hafnað á svo auðveldan hátt - til þess
eru þær of vandlega girtar röksemdum og
fræðilegum sönnunum. Kenningarnar
hafa vakið áhuga ýmissa hagfræðinga.
Þeir hafa viljað sannreyna kenningarnar,
og tekið í því skyni til við að rannsaka sögu
samvinnuhreyfinga“.
tékknesk-bandarískur hagfræðingur og
prófessor við Cornell háskólann. Vanek
heldur því fram að samvinnufyrirtæki,
sérstakl.í framleiðslugreinum, og önnur
„þátttökufyrirtæki“ sem hann nefnir
svo, hafi að vísu af sögulegum misskiln-
ingi jafnan forðast þau skipulagsform og
starfshætti, sem hefðu gefið þeim bestan
efnahagslegan árangur. Óheppilegt fyr-
irkomulag - sérstaklega er snertir
eignaraðild þátttakenda og fjárfestingar
- hafi í gegnum tíðina ýtt undir skaðleg
öfl innan fyrirtækjanna. Jákvæðir kraft-
ar, sem samvinnufyrirtækjum ætti að
vera eðlisleg, hafi ekki fengið að njóta
sín. Vanek segir á einum stað:
„Persónulega var þessi greining mér
mest virði. Mig hafði oft undrað hvernig
það gat hafa átt sér stað að slíkum
félögum um framleiðslu, byggðum á
samvinnu, sameiginlegum hagsmunum
og bræðralagi, svo heillandi og æskileg
af siðferðilegum og heimspekilegum
aðstæðum, gat vegnað svo ilia þegar á
reyndi. Mér virðist við nú eiga bæði
skýringu og lækningu á þessu ástandi."
Lausn er það ekki heldur nýr
misskilningur, segir Vanek, að horfa í
kapítalísk skjól.
í framhaldi af greiningu sinni hefur
Vanek dregið upp mynd af fyrirtæki
sem, að öllu jöfnu, ætti að skila betri
árangri - að því er hann telur betri
árangri en allar aðrar fyrirtækjategund-
ir. Þess gefst ekki kostur hér að lýsa
módeli hans í smáatriðum, en tvö af
megineinkennum þess ættu að koma
samvinnufólki kunnuglega fyrir sjónir:
kröftugt lýðræði á vinnustað og há-
markságóðaskipting milli þátttakenda.
Útópía, kunna menn að halda.
Kenningum Vaneks verður hins vegar
ekki hafnað á svo auðveldan hátt - til
þess eru þær of vandlega girtar
röksemdum og fræðilegum sönnunum.
Kenningarnar hafa vakið áhuga ýmissa
hagfræðinga. Þeir hafa viljað sannreyna
kenningarnar, og tekið í því skyni til við
að rannsaka sögu samvinnuhreyfinga.
Þeir hafa borið saman skipulags og
starfshætti samvinnufélaga í ýmsum
löndum - notfært sér að nokkurrar
fjölbreytni gætir í hvernig samvinnu-
reglurnar hafa verið útfærðar - og reynt
síðan að varpa ljósi á hvort um fylgni
hafi verið að ræða milli efnahagslegrar
frammistöðu og ráðlagðra einkenna
Vaneks. Athuganir af þessu tagi hafa
ekki staðið yfir nema fá ár, og því er of
snemmt að ræða um nokkra endanlega
niðurstöðu. Hagfræðingarnir, sem virð-
ast hafa leitt í ljós að samvinnufyrirtæki
hafi til þessa staðið sig mun betur í
samanburði við önnur fyrirtæki en
Vanek vill vera láta, hafa ekki orðið
fyllilega sammála um öll þau einkenni
sem tryggja mættu bestan árangur. En
út úr rannsóknunum hefur samt sem
áður þegar komið: Þau samvinnufyrir-
tæki sem komist hafa næst því að fylgja
því skipulagi og starfsháttum sem Vanek
bendir á hafa ótvírætt náð lengst með
bestum árangri.
Hvaða þýðingu gætu svo fjarlægar
kenningar og rannsóknir haft hér á
landi? Um það skal ekkert fullyrt. En sé
mönnum annt um að auka útbreiðslu og
áhrif grundvallarreglna samvinnunnar í
landinu ættu þeir að fagna hugmyndum
sem einmitt gætu leitt þá á þessa braut.
Sé samvinnuhreyfingunni íslensku í
mun að breyta þeirri þróun, sem virðist
hafa einkennt samvinnustarfsemina í
landinu að undanförnu, og fyrr var
rakið, ætti hún að einbeita sér að því að
rannsaka hvernig þær nýju leiðir sem
bent hefur verið á eiga við hér á landi.
séu nýjar skipulagshugmyndir fyrsta
skilyrðið fyrir bættum árangri má vel
vera að þær finnist nú betri en áður.
Samvinnuhreyfingin íslenska hefur
nú, í tilefni af aldarafmæli fyrsta
kaupfélagsins, sett sér merka og stór-
huga stefnuskrá. Hún hefur m.a. lýst því
yfir að „samvinnuhreyfingin telur ekkert
samfélagsverkefni sér óviðkomandi ef
leysa má það með lýðræðislegum hætti
í anda grundvallarreglna samvinnunn-
ar“ og lyfti þannig öllum þeim
takmörkunum á hlutverki sínu. Einnig
hefur hún lýst því sem sérstöku hlutverki
sínu að „leita nýrra leiða í atvinnuupp-
byggingu og atvinnurekstri." Þá hefur
hún sagt að hreyfingunni í heild beri að
efla „samvinnufélög um framleiðslu,
iðnað og þjónustu, þar á meðal
byggingasamvinnufélög." Síðast en ekki
síst hefur hún tekið fram að „leiðir til
lausnar (á verkefnum hreyfingarinnar)
skuli jafnan valdar í samræmi við anda
samvinnustefnunnar." Með tilliti til
reynslunnar mun talsvert þurfa til að
koma þesum áformum af pappírnum.
E.t.v. má segja að lykillinn að framtíð
samvinnuhreyfingar, hér á landi sem og
annars staðar á Vesturlöndum, felist í
því að grundvallarreglum samvinnunnar
verði komið fyrir í lifandi og sterku
rekstrarformi. Að samvinnan verði gerð
að öruggum efnahagslegum valkosti. Þá
munu grundvallaraðferðirnar vafalaust
breiðast út, sjálfstæð samvinnufyrirtæki
rísa upp eins og af sjálfu sér. Þá fyrst
getur samvinnan farið að uppfylla þær
vonir sem lengi hafa við hana verið
bundnar sem tæki til aukningar efna-
hagslegu lýðræði. Þegar þar að kemur
getum við farið að dusta rykið af
spádómsbókum John Stuart Mill.
vals, að svo miklu leyti, sem myndirnar
gjöra það ekki.
Fleiri hafa þó lagt þessu máli lið,
einstaklingar og félög.
Töluvert líf virðist vera í þessu
minningarstarfi borgaryfirvalda og
Reykvíkinga um Kjarval. Verið er að
láta einn færasta blaðamann og rit-
höfund landsins, rita bók um Kjarval,
og mun það verk vera vel á veg komið
og nýverið var ráðinn sérstakur maður
til að gjöra skrá um Kjarvalsmyndir,
sem hlýtur að vera örðugt starf, ef allar
myndir Kjarvals eiga að komast á skrá.
Það gæti jaðrað við eignakönnun, en
ætti þó, ef sæmilega tekst til, að geta
gjört nokkurt gagn, en hugsanlegan
skaða líka, því hin óráðna tala
Kjarvalsmynda í landinu, ræður nokkuð
hinu háa verði, sem nú er á þeim
myndum hans, sem seldar eru manna
milli.
Ég óttast að slík skráning geti orsakað
verðfall á Kjarvalsmyndum og þá verður
þetta til að skaða stöðu hans og
minningu, en ekki til góðs.
Annars er mér það hulin ráðgáta,
hvað íslendingar leggja mikið upp úr
skrám og að raða hlutum. Það er t.d.
borgað tífalt betur fyrir það að raða
bókum og gjöra um þær spjaldskrár, en
greitt er fyrir að skrifa þær, en
bókaverðir munu nú vera álíka margir
og allir rithöfundar landsins.
Og nú er þetta hlaupið í málverkið
líka.
Einn dýrasti málari í heimi er t.d.
Hollendingurinn Vermeer, eða Jan van
der Meer. Hann lét aðeins eftir sig 40
málverk, eða 40 myndir eftir hann, hafa
öllu heldur varðveist, og er það ástæða
þess að myndir hans eru á ómælanlegu
verði.
Staðir Kjarvals
Frú Þóra Kristjánsdóttir, listráðu-
nautur Kjarvalsstaða, virðist vera inni á
vorri línu, þegar eitthvað á að gjöra fyrir
Kjarval. Hún ritar formála í sýningar-
skrá og segir:
„Þegar listamaður verður eign heillar
þjóðar, vilja menn gjaman rekja slóð
hans, staldra við þar sem listamaðurinn
sjálfur nam staðar á lífsbraut sinni, á
þeim stöðum sem honum voru kærir. í
Eiðaþinghá er kofi, sem hefur orðið
forvitnilegri en aðrir kofar, í kirkjunni
á Borgarfirði eystra er altaristafla, sem
dregur að sér listelska pílagríma, í
Austurstræti var vinnustofa, þar sem í
hólf og gólf blasti við annar ævintýra-
heimur en á venjulegu veggfóðri. Allt
vegna Kjarvals, þessa ástsæla lista-
manns, persónulegrar nærveru hans á
þessum stöðum og ótal öðrum, í lifanda
lífi, nálægðar hans við þjóð sína í list
sinni, nú þegar hann er allur. Einu sinni
var reist hús, þar sem íslensk stjórnvöld
vildu skapa listamanninum vinnu-
aðstöðu. En það var of seint, Kjarval
festi þar ekki rætur og nú er húsið notað
í þágu líknarmála...“
Ennfremur:
„Sýning sú, sem nú er í Kjarvalssal
hefur á sér annað yfirbragð en fyrri
sýningar og líka annan tilgang. Þar er
að sjálfsögðu, sem fyrr, reynt að gefa
hugmynd um Kjarvalssafn borgarinnar,
en farið aðrar leiðir. Hér má ganga að
ljósmyndum af öllum þessum 112
verkum, jafnt sem þeim veggina prýða
og hinna. í annan stað er gerð tilraun til
að lýsa listferli Kjarvals með myndaröð,
tilraun, sem í íramtíðinni gæti orðið vísir
að annars konar aðferð í fræðslu um
Kjarval og list hans. Þannig yrði ef til
vill enn fremur en áður ástæða fyrir
listelska pílagríma að leggja leið sína á
Kjarvalsstaði ekki síður en í Bakka-
gerðiskirkju, auk þess sem myndröðina
sjálfa og þá væntanlega í enn fullkomn-
ara formi - mætti líka senda á flakk út
um land og út um lönd til að boða og
kynna list meistarans.“
Að gera það eina
sem þarf ekki að gera
Þetta geta víst flestir tekið undir, en
þó skal vakin athygli á því, að ennþá
beitir Reykjavíkurborg afli sínu að þeim
hluta í lífsstarfi Kjarvals, sem hann er
færastur um að sinna sjálfur, sumsé
málverkinu. Þessum málverkum þarf
ekkert að hjálpa. Þau bjarga sér sjálf,
þótt vitaskuld sé gott að fá sýningu, og
að myndaröðin sem sýnir lífshlaup hans,
sem myndlistarmanns er áhugaverð í
alla staði.
En fleira þarf að gjöra. Það þarf til að
mynda endilega að gefa út Ijóðabækur
og greinar Kjarvals, en þar birtist
lífsskoðun hans og eldmóður, ekki síður
en í myndunum. Hann var skáld.
Það sem gleður mest, er það, að þarna
fær maður að sjá margar teikningar, sem
ekki hafa áður verið sýndar, en Kjarval
gaf Reykjavíkurborg margar myndir,
þannig að nú tekur hver í nefið hjá
sjálfum sér. Einnig eru sýndar Kjarvals-
myndir, er örlátir menn hafa gefið
borginni til að styðja safnið. Þökk sé
þeim.

Jónas
Guðmundsson
skrífar um w
myndlist
VÍSINDA-
SAGA
DARWINS
Wilma George: Darwin.
Fontana 1982
160 bls.
■ Á öllum öldum hafa verið uppi
menn, sem með lífi sínu, starfi og
kenningum höfðu áhrif á viðhorf
samtímamanna sinna og nágranna.
Þeir eru hinsvegar aðeins örfáir í
veraldarsögunni, sem hafa með starfi
sínu náð að gjörbreyta hugsunar-
hætti margra kynslóða, jafnvel allra
þeirra, sem uppi voru eftir þeirra
dag.
Einn þeirra örfáu var Charles
Darwin. Á úrsvölum haustmorgni
árið 1859 gaf hann út bók sína UM
UPPRUNA TEGUNDANNA.
Bókin seldist upp á einum degi og
höfundurinn varð heimsfrægur. en
jafnframt umdeildari en flestir, ef
ekki allir, samtímamenn hans.
Nú á dögum þykja kenningar
Darwins næsta sjálfgefin vísindi, en
þó eru þeir enn allnokkrir, sem af
einhverjum ástæðum telja hann
argasta falsspámann og kenningar
hans hina hroðalegustu villutrú. Má
í því viðfangi minna á „Aparéttar-
höldin“ frægu í Bandaríkjunum fyrr
á öldinni.
Meginásinn í kenningum Darwins
var, að maðurinn væri ekki æðri en
aðrar lífverur jarðarinnar, skapaður
af guði í þeirri mynd, sem hann er
nú heldur aðeins hluti lífkeðjunnar
og væri sífellt að þróast rétt eins og
aðrar lífverur. Darwin sýndi fram á,
að maðurinn væri skyldur öpum og
hinn fyrsti maður hefði verið frum-
stæð skcpna, sem lifði á líkan hátt og
önnur dýr merkurinnar.
Þegar hin fræga bók Darwins kom
fyrst út vakti hún hrifningu margra,
en aðrir urðu stórlega hneykslaðir og
þótti sem jörðinni væri kippt undan
fótum sér. Má þar á meðal nefna
marga heittrúaða, sem þótti lítið gert
úr sköpunarsögunni, og „fínt“ fólk,
sem átti erfitt með að sætta sig við
þá tilhugsun, að það væri komið af
forfeðrum, sem hefðu í upphafi verið
rétt eins og aparnir.
Þessi bók er ekki beinlínis ævisaga
Darwins, öllu heldur vísindasaga
hans. Höfundurinn, Wilma George,
hefur kannað rannsóknir Darwins og
lýsir í bókinni, hvernig rannsóknir
hans þróuðust stig af stigi uns
kenningin um uppruna tegund-
anna var fullmótuð. Þetta er mjög
líflega og skemmtilega skrifuð bók,
lcsandinn lifir sig inn í starf
vísindamannsins og verður æ því
spenntari sem lengra líður.
Bókarhöfundur, Wilma George,
er lektor í náttúruvísindum í Oxford.
Hún hefur einkum lagt stund á
dýrafræðiransóknir á eyðimörkum
Afríku og Ástralíu og hefur samið
allmörg rit og ritgerðir um rannsókn-
ir sínar. Þessa bók samdi hún í tilefni
af því, að á þessu ári eru liðin eitt
hundrað ár frá láti Darwins.
Jón Þ. Þór.
HEILDAR-
ÚTGÁFA
AFVERKUM
GOETHES
Johann Wolfgang von
Goethe: Werke. Ham-
burger Ausgabe in 14
Bánden. Deutscher
Taschenbuch Verlag
1982.
■ Á þessu ári eru liðin eitt hundrað
og fimmtíu ár frá dauða skáld-
jöfursins Johann Wolfgang von
Goethe, en hann lést 26. mars 1832.
Af þessu tilefni gaf Deutscher
Taschenbuch Verlag út heildarút-
gáfu, sem oftast er kennd við
Hamborg, þar sem hún kom fyrst út.
Um Goethe þarf ekki að fara
mörgum orðum. Hann er einn mesti
rithöfundur og skáld veraldar-
sögunnar. Hann lifði langa ævi
(fæddur 1749) á miklu umbrota-
skeiði evrópskrar menningar. Á
æskuárum hans voru þau menningar-
áhrif, sem oft eru kennd við
Barokkstílinn enn næsta ríkjandi,
síðan tók við upplýsingarskeiðið og
um það bil scm Goethe féll í valinn
var rómantíkin að sigra. Má hafa það
til marks um áhrif Goethes, að
Þjóðverjar kalla þau rúmlega áttatíu
ár, sem hann lifði gjarnan „Goethes-
zeit“, Goethetímabilið.
Goethe var mikilvirkur höfundur
og lét sér fátt mannlegt óvið-
komandi. Þetta sést best af þessari
heildarútgáfu á verkum hans, sem
hér er til kynningar. í fyrstu tveim
bindunum er af finna ljóðmæli og
frásagnir í óbundnu máli, í 3.-5.
bindi eru leikrit, í 6.-8. bindi
skáldsögur, 9.-11. bindi hefur að
geyma ritgerðir skáldsins um bók-
menntir og listir og í 13. og 14. bindi
eru ritverk Goethes um náttúruvís-
indi. { 14. bindinu eru einnig ýmsar
heildarskrár fyrir allt ritsafnið, rit-
gerð um Goethe og verk lians og
einskonar almanak yfir ævi skáldsins
og störf.
Öll er þessi útgáfa vel frágengin og
einkar handhæg þótt varla muni hún
henta þeim, sem safna glæsiútgáfum
af verkum stórskálda.
Jón Þ. Þór.
Jón Þ. Þór skrifar
um erlendar bækur