Tíminn - 27.02.1983, Blaðsíða 6

6
SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1983.
■ Það kann að virðast að bera í
bakkafullan lækinn að skrifa hér langt
mál um njósnir Sovétmanna í Bretlandi
og víðar; svo mjög sem um þær hefur
verið fjallað í íslenskum blöðum undan-
farin ár. En ástæða þcss að hér skal enn
af stað farið er sú að við höfum nýlega
fengið í hendur vel aðgengilega bók,
sem freistar þess að gefa heildarmynd af
umræddum njósnum síðastliðna áratugi
og reynir auk þess að svara ýmsum þeim
spurningum sem cnn vefjast fyrir
mönnum. Hér er um að ra:ða bókina A
Matter of Trust; MI5 1945—72 eftir
Nigel West, sagnfræðing og blaðamann,
en hún kom út seint á síðasta ári. West
hafði áður ritað sögu M15, öryggisþjón-
ustu Bretlands, frá stofnun hennar árið
1909 og til ársins 1945 og fékk sú bók
ákaflcga góða dóma. Athyglisverðast
við þcssa nýju bók er að West, sem þó
verður alls ekki sakaður um að vera
æsingamaður eins og margir sem um
þetta hafa skrifað, að hann virðist taka
undir staðhæfingar um að í marga ára-
tugi hafi leynst mjög háttsettur sovéskur
njósnari innan M15; njósnari sem valdið
hafi því að öryggisþjónustan var svo að
segja óstarfhæf í langan tíma. Aldrei
hefur komist upp um þennan njósnara
en ýmsir telja að hann hafi verið sjálfur
yfirmaður M15, sir Roger Hollis, scm
nú er látinn. West vill ekki taka undir
þaö og bendir á sterk rök máli sínu til
stuðnings. Raunar cr vafamál að þessi
njósnari finnist úr þessu.
Það er kunnara en frá þurfi að segja
að á árunum fyrir scinni heimsstyrjöld
gckk fjöldi breskra þegna til liðs við
Sovétríkin og féllst á að njósna fyrir þau
um leyndarmál föðurlands síns. Ástæð-
urnar voru fyrst og fremst samúð með
hinum kommúnísku stjórnarháttum r
Sovétríkjunum en slík samúð var mjög
algeng meðal ungra breskra mennta-
manna á þessum árum. Margir njósnar-
anna urðu st'ðar heimsfrægir fyrir starf-
■ Sir Roger Hollis, yfirmaöur MI5
1956 -’65, var grunaöur um að vera
sovéskur njósnari...
fyrrum yfirboðurum sínum. Þessi maður
var Anatóli Gólítsr'n, öðru nafni Kagó.
Sovéskur flóttamaður
kcmur með merkilegar
upplýsingar
Gólítsín-málið hófst í rauninni árið
1954 þegar sovéskur flóttamaður var
beðinn um að semja lista yfir leyniþjón-
ustumenn sem hugsanlega mætti fá til
samstarfs við Vesturlönd. Gólítsín var
ofarlega á lista flóttamannsins vegna
þess að hann var óvinsæll meðal félaga
sinna í KGB og kona hans, Svetlana,
þótti skass nokkurt. Gólítsín var þá
staðsettur í Vínarborg en áður cn leyni-
þjónustumenn Vesturlanda gætu sett sig
í samband við hann hafði hann verið
kallaður til Moskvu og næstu sex árin var
hann í aðalstöðvum KGB í Moskvu.
Síðan var hann sendur til Helsinki og
kallaði sigþá Anatóli Klímov. Árið 1962
bankaði hann upp á hjá yfirmanni CIA
í Helsinki og bað um pólitískt hæli fyrir
sig, eiginkonu sína og dóttur í Banda-
ríkjunum. í staðinn bauðst hann til að
gefa allar þær upplýsingar um starfscmi
KGB heima og heiman scm hann bjó
yfir og þær reyndust ekkert smáræði.
Raunar hafði Gólítsín undirbúið flótta
sinn mánuðum saman og sánkað að sér
gífurlegum upplýsingum sem áttu, sem
fyrr sagði, eftir að hafa feiknaleg áhrif.
Fullyrðingar hans ollu klofningi í röðum
leyniþjónustumanna í næstum hverju
landi í Vestur-Evrópu og Bandaríkjun-
um.
Gólítsín var ekki beinlínis auðveldur
viðfangs og oft virtist hann ramba á
barmi ofsóknaræðis. Það var þó varla
skrýtið ef það var rétt sem hann hélt
fram; ncfnilega að Sovétmenn hefðu
háttsetta njósnara í hverri einustu leyni-
þjónustu Vesturlanda og gætu fylgst
með svo að segja hverri hreyfingu þeirra.
■ ...en sir Martin Furnival Jones, eftir-
maður hans, kvaðst fullviss um sakleysi
hans.
Bretlandi, og hann bætti því við að
háttsettur sovéskur njósnari væri í flota
málaráðuneytinu í London. Sattaðsegja
voru sovéskir njósnarar hvarvetna í
kerfinu í Bretlandi ef marka mátti Gó-
lítsín. Breska öryggisþjónustan, M15,
leit þetta mál vitanlega mjög alvarlegum
augum og ákveðið var að stofna sérstaka
rannsóknarnefnd, sem fékk dulnefnið
Fluency, til að kanna ásakanir Gólttsíns
eða Kagós, eins og hann var nefndur
meðal Breta.
Njósnara í flotamála-
ráðuneytinu fórnað?
Byrjað var á því að fara í saumana á
Philby-málinu, rétt einu sinni. Bretar
þóttust raunar vissir um að Philby hefði
verið sovéskur njósnari en allarsannanir
skorti gegn honum og þar bætti Kagó
ekki úr skák. Hann kvaðst viss í sinni sök
en gat ekki framvísað gögnum sem
dugað gætu til sakfellingar fyrir breskum
dómstólum. Aftur á móti lagði hann
fram gögn sem vísuðu veg að njósnara í
flotamálaráðuneytinu, William Vassall.
M15 hafði um skeið verið að rannsaka
upplýsingaleka úr flotamálaráðuneytinu
en ekki tekist að finna rétta manninn
fyrr en Kagó kom til sögunnar. Vassall
hafði ekki verið í mjög hárri stöðu innan
flotamálaráðuneytisins en um hendur
hans fór eigi að síður mikill fjöldi
leynilegra skjala sem hann hafði framselt
til KGB. Hann hafði ekki njósnað af
hugsjónaástæðum, heldur hafði hann
verið kúgaður til þess af Sovétmönnum;
Vassall var kynvillingur og því veikur
fyrir kúgunartilraunum. Hann var
dæmdur í átján ára fangelsi en ekki leið
á löngu uns grunsemdir vöknuðu um að
honum hefði beinlínis verið fórnað til að
varðveita annan og mikilvægari njósnara
í flotamálaráðuneytinu. Böndin bárust
að virtum flotaforingja en sir Roger
Hollis neitaði undirmönnum sínum um
■ WilliamVassal njósnaðifvrir Sovétríkin
í mörg ár áður en upp um hann komst.
En var honum fórnað?
Kagó hafði á boðstólum og næstu árin
var komið upp um fjölda sovéskra
njósnara í mörgum löndum vegna upp-
Ijóstrana hans.
Hvers vegna náði M15 svo
litlum árangri í mörg ár?
En nú var svo komið að CIA, sem
hafði umsjón með hinum umfangsmiklu
yfirheyrslum yfir Kagó, fór að þykja nóg
um stæla hans. Svo virtist sem Kagó liti
á sjálfan sig sem leiðtoga í heilagri
krossferð gegn KGB og hann talaði oft
um að hann viidi stofna sérstaka stofnun
til að berjast gegn sovésku leyniþjónust-
unni sem hvarvetna teygði anga sína ef
marka mátti hann. Kagó þótti fáir innan
CIA hafa raunverulegan skilning á
hættunni, nema þá James Jesus Ang-
leton, yfirmaður gagnnjósnadeildar
CIA. Af biturri reynslu treysti Angleton
fáum eða engum; hann hafði nefnilega
verið mikill vinur Kim Philbys á árum
áður án þess að hafa hugmynd um
hverjir væru hinir raunverulegu hús-
bændur Bretans. Næstu árin stundaði
Angleton umfangsmiklar nornaveiðar
innan CIA til að leita að þeim sovésku
njósnurum sem Kagó sagði að þar væru
til staðar en fann ekki. Starfsemi Angle-
tons hafði aftur á móti þær afleiðingar að
CIA varð um hríð nær óstarfhæf vegna
innbyrðis grunsemda og flokkadrátta.
Sama átti eftir að gerast hjá M15 í
London þegar Kagó hélt til Englands.
Það var Fluency nefndin sem fékk
Kagó til að koma til Englands og hann
var ekki lengi að sá grunsemdum um að
innan M15 væri starfandi mjög háttsettur
njósnari. Og þegar Bretar fóru að kanna
málið kom ýmislegt óþægilegt í ljós.
Þrátt fyrir, eða vegna, Philby-Burgess-
Maclean málanna, höfðu Bretar ímynd-
að sér að M15 hefði unnið fyrirtaks starf
á Bretlandi á árunum eftir heimsstyrjöld-
ina. Þeir höfðu handtekið nokkurn
■ Anthony Blunt veitti MI5 miklar
upplýsingar um njósnanet Sovétmanna
eftir að hann játaði loks árið 1964.
flóttamennirnir hefðu illan bifur á Bret-
landi. Þettagat að vísu átt sér þá eðlilegu
skýringu að Bandaríkjamenn gerðu
langbest allra Vestur-Evrópu þjóða við
flóttamenn af þessu tagi, en engu að
síður vakti þessi staðreynd óróa á
Bretlandi. Þegar starfsemi M15 var rann-
sökuð aftur í tímann kom líka á daginn
að ýmsir sigrar stofnunarinnar á undan-
förnum árum stöfuðu ýmist af heppni,
uppljóstrunum annars staðar frá, eða þá
sigrarnir reyndust er að var gáð næsta
tvíeggjaðir. Og svo, þegar Bretar fengu
loks í hendur gögn sem staðfestu svo að
óyggjandi mátti teljast, sekt Kim
Philbys, virtist um leið staðfest að so-
véskur njósnari væri innan M15.
Yfirmadur M15 eða
varamaður hans í þjónustu
Sovétmanna?
Það var undir árslok 1962 að háttsettur
starfsmaður M15 komst í kynni við konu
nokkra sem Philby hafði trúað fyrir
njósnastarfsemi sinni. Þessi starfsmaður
M15, Arthur Martin að nafni, komst að
þeirri niðurstöðu að nú mætti loks höfða
opinbert mál gegn Philby en málið var
fengið í hendur M16, leyniþjónustunnar.
Hún sendi sinn mann, Nicholas Elliott,
til fundar við Philby í Líbanon og Philby
reyndist reiðubúinn að játa. Stuttu
seinna hvarf hann hins vegar og dúkkaði
ekki upp aftur fyrr en mörgum árum
síðar, þá vitanlega í Moskvu. í Ijós kom
einnig að játning sú sem Elliott hafði
haft upp úr Philby var síður en svo
fullnægjandi, og niðurstaðan af öllu
þessu var sú að Philby hcfði verið
fullkunnugt um að Bretar væru að loka
hringnum um hann, jafnvel áður en
Elliott hélt af stað til Beirut. Og þá var
spurningin: hver hafði lekið þeim upp-
lýsingum til Sovétmanna sem síðan
höfðu komið þeim áleiðis til Philbys?
í blöðum var á sínum tíma nokkuð
NJOSNIR INNAN
semi sína; Philby, Burgess, Maclean,
Blunt og allt það gengi, en margir fleiri
komu við sögu. Eftir að farið var að gera
þessi mál upp, ekki síst eftir játningar
Blunts árið 1964, kom á daginn að fjöldi
þeirra scm með einum eða öðrum hætti
höfðu liðsinnt Sovétríkjunum var meiri
en nokkurn hafði órað fyrir. í mörgum
tilvikum var um nokkurs konar bernsku-
brek að ræða og viðkomandi voru látnir
afskiptalausir, sumir voru yfirheyrðir og
jafnvel handteknir en allar sannanir
skorti gegn enn öðrum. Raunar hafði
sovéskur flóttamaður komið miklu róti
á leyniþjónustu Vesturlanda með upp-
Ijóstrunum sínum nokkru áður en Blunt
játaði, og framburður þessa flóttamanns
átti eftir að hafa svo mikil áhrif bæði
innan M15 og CIA að við skulum hefja
frásögnina þar sem liann snýst gegn
Svo dæmi sé tekið þá taldi Gólítsín sig
upphaflega vita um tíu vel staðsetta
njósnara innan M15 en áður en varði
hafði sá fjöldi risið upp í 250! Ekki var
að undra þó margir tækju slíkum fullyrð-
ingum með varúð en ekki var heldur vafi
á því að uppljóstranir Gólítsíns, að
minnsta kosti til að byrja með, voru
mjög áreiðanlegar. Hann kom til að
mynda upp um vandlega skipulagðan
njósnahring Sovétmanna í París, hélt
því fram að kanadískur sendiherra,
Herbert Norman, væri njósnari KGB
(Norrnan framdi sjálfsmorð cr hann
fretti af því hann yrði brátt yfirheyrður),
og staðfesti grun Breta um að Kim
Philby væri og hefði alltaf verið sovéskur
njósnari. Philby, sagði Gólítsín, var
hluti af fimm manna njósnahring sem
Júríj nokkur Módín hafði starfrækt á
leyfi til að yfirheyra hann; flotaforinginn
var þá ekki lcngur í aðstöðu til að fá
Sovétmönnum ríkisleyndarmál í hendur
og átti þar að auki stutt í eftirlaunaaldur.
Þessi neitun Hollis hefur sumurn þótt
benda til staðfestingar á að hann væri
sjálfur sovéskur njósnari. Leitin að
öðrum njósnara í flotamálaráðuneytinu
varð á hinn bóginn til þessaðsumirtöldu
að Kagó væri enn í þjónustu Sovétmanna
og hefði verið fenginn til að koma á
framfæri röhgum eða lítt merkilegum
upplýsingum til að vcrnda enn mikilvæg-
ari njósnahringi. Mcðal þcirra sem voru
þessarar skoðunar var aðstoðaryfirmað-
ur M15 á þessum áruni, Graham
Mitchell, sem á eftir að koma meira við
sögu. Þeir voru þó ekki margir sem voru
þessarar skoðunar því óumdeilanlega
voru það mjög merkar upplýsingar sem
fjölda njósnara en nú ráku þeir sig
skyndilega á að meðal þeirra hafði
aðeins vcrið einn einasti Sovétmaður,
það er að segja Gordon Lonsdale, eða
Kónon Mólódí. eins og hann hét réttu
nafni. Auðvitað vissu Bretar að fjöl-
margir Sovétmenn voru að störfum undir
fölskum nöfnum í landinu (svokallaðir
„ólöglegir njósnarar"; „löglegir” nefnd-
ust þeir sem höfðu diplómatíska starf-
semi að yfirvarpi), en Lonsdale var sá
eini þeirra sem þeir höfðu náð að
handtaka og ýmislegt benti til að hann
hefði ekki veri ýkja mikilvægur og
jafnvel að honum hefði verið fórnað til
að hylja slóð annarra. Einnig veittu
Bretar því nú athygli að allir þeir
Sovétmenn sem flúðu heimaland sitt
eftir að hafa stttrfað hjá KGB völdu að
fara til Bandaríkjanna; það var eins og
rætt um að þar hefði Anthony Blunt
verið að verki en það er fráleit tilgáta.
Rannsóknin á málinu var upphaflega
cingöngu miðuð við M15 og Arthur
Martin komst að því að ekki nema fimm
menn í stöfnuninni höfðu haft vitneskju
um þá stefnu sem rnál Philbys var að
taka. Þeir voru Arthur Martin sjálfur,
ritari hans, Malcolm Cunning yfirmaður
einnar deildar M15, Graham Mitchell
varayfirmaður, og Roger Hollis. Eftir
ýtarlega rannsókn komst Martin svo að
því að hinir grunuðu væru í raun aðeins
tveir; Mitchell og Hollis. Yfirmaðuf
M15 og aðstoðarmaður hans!
Martin hélt þá á fund Hollis og lagði
niðurstöður sínar fyrir hann. Eftir vand-
lega íhugun féllst Hollis á að ferill
Mitchell yrði kannaður og skyldi Martin
hafa umsjón með rannsókninni en yfir-